Mədəniyyətlərin çarpazlaşması

Bu gün Azərbaycan musiqisi dünya mədəni məkanına sürətlə inteqrasiya edir. Həmin prosesdə önəmli rol oynayan istedadlı musiqiçilərimizdən biri də tanınmış bəstəkar, pianoçu, dirijor, respublikanın xalq artisti, “Şöhrət” ordenli, “Dünyanın artisti” (YUNESKO, 2007) fəxri adının sahibi, professor Firəngiz Əlizadədir. Onun musiqisi artıq otuz ilə yaxındır ki, dünyanın müxtəlif qitələrində Mstislav Rostropoviç, Yo-Yo Ma, Evelin Qlenni, İvan Monigetti, Yulius Berger kimi dünya şöhrətli musiqiçilər tərəfindən ifa olunub və olunur. Bu möhtəşəm musiqi Kronos Quarttet (San-Fransisko), Niew Ensemble (Amsterdam), London Filarmonik orkestri, Berliner Philarmoniker (Berlin) və digər tanınmış kollektivlərin repertuarına daxildir. F.Əlizadə bu gün dünyada musiqisi ən çox ifa olunan müasir bəstəkarlar cərgəsindədir. Yalnız bircə faktı xatırlatmaq kifayətdir ki, bəstəkarın “Muğamsayağı” əsərini səkkiz il ərzində məşhur “Kronos” kvartetinin ifasında bir milyondan artıq insan dinləmişdir.

Azərbaycan bəstəkarının musiqisinin beynəlxalq miqyasda tanınması məşhur həmyerlimiz M.Rostropoviçin sözlərində də öz obyektiv ifadəsini tapır: “Firəngiz Əlizadə böyük istedada malik olan, dünya miqyasında tanınan, yüksək reytinqlər qazanan bəstəkarlardandır”.

Firəngiz Əlizadənin yaradıcılığı öz milliliyi ilə seçilir. O, yaratdığı əsərlərdə daha çox xalq musiqisinin qədim avazlarından qaynaqlanır. Bəlkə də bu səbəbdəndir ki, onun yaradıcılığı bir çox xarici ölkələrdə böyük maraqla qarşılanır və özünə geniş auditoriya toplaya bilir. Məşhur alman naşiri, doktor Hans Sikorski F.Əlizadəni “müsəlman dünyasının Qərbdə müasir klassik musiqi sahəsində böyük uğurlar qazanmış yeganə qadın nümayəndəsi” adlandırmışdır.

F.Əlizadənin bir bəstəkar kimi şöhrətinin əsas səbəblərindən birini də, fikrimcə, onun yaradıcılığında tamamilə yeni sintez səviyyəsində qurulan Şərq və Qərb təfəkkür tərzlərinin, musiqi ənənələrinin çarpazlaşdırılmasında axtarmaq lazımdır. Bu baxımdan təsadüfi deyil ki, 2009-cu ilin sonunda işıq üzü görmüş və F.Əlizadəyə həsr olunmuş kitab “Şərq və Qərbin triumfal çarpazlaşmaları” adlanır. Əslində “F.Əlizadə fenomeni”nin gerçəkləşməsində intellektual məkanda nəzərə çarpan bir çox çarpazlaşmaların önəmli rolu olmuşdur. Bəstəkar yaradıcılığının özünəməxsusluğu da məhz muğamla çağdaş bəstəkarlıq texnikasının, ənənə ilə müasirliyin, milli arxetiplərlə dünya bədii rəmzlərinin orijinal çarpazlaşmasından irəli gəlir. Bu çarpazlaşmalardan isə dioloq yaranır. Şərq və Qərbin dialoqu... Ü.Hacıbəyli tərəfindən təməli qoyulmuş, sonralar dahiyanə şəkildə Q.Qarayevin davam etdirdiyi bu dialoqu hal-hazırda tamamilə yeni tarixi şəraitdə o məktəbin təmsilçiləri, o cümlədən F.Əlizadə inkişaf etdirir.

Musiqişünas Qreq Dubinskinin qeyd etdiyi kimi, “Yer kürəsinin müxtəlif guşələrində mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların müxtəlifliyi şəraitində Firəngiz Əlizadənin əsərləri birlik, sülh rəmzləri kimi çıxış edir. O, Azərbaycan musiqisinə və tarixinə xas olan Şərqlə Qərb cinahlarını sintezləşdirərək nadir musiqi dünyası yarada bilmişdir”. Firəngiz xanımın bu “nadir musiqi dünyasının” bütün müasirliyinə, bəstəkarlıq texnikasının ən son nailiyyətlərinə malik olmasına baxmayaraq, onun ilkin təkanı, əsas mənbəyi şifahi ənənəli Azərbaycan musiqisi, daha geniş desək, Azərbaycan mədəniyyətidir. Səciyyəvi haldır ki, hətta F.Əlizadənin əsərlərinin adları belə Azərbaycan milli təfəkkür tərzi mədəniyyəti ilə bağlı sözlər-rəmzlərdir: “Yanardağ”, “Ağ atlı haqqında əfsanə”, “Qarabağnamə” və s. Düşünürəm ki, F.Əlizadənin əsas yaradıcılıq qayəsi – ona şöhrət gətirən ilk əsərlərindən biri olan “Habilsayağı”dan başlamış Alim Qasımovun iştirakını nəzərdə tutan “Dərviş”ə qədər – Azərbaycan muğamının dərin qatlarına sirayət etməklə, onun bədii kodunun açılması ilə bağlıdır. Bu baxımdan Firəngiz xanımın ulu muğamlarımızın tamamilə yeni tərzdə təfsiri, onları yeni kontekstdən səsləndirməsi maraqlı, gözlənilməz çarpazlaşmalar, orijinal illüziyalar yaradır. F.Əlizadə yaradıcılığının məhz bu özəllikləri dünyanın məşhur musiqiçilərindən biri olan Yo Yo Manı özünə cəlb etmiş və o, Azərbaycan bəstəkarına mədəniyyətlərin dialoqunu təmsil edən “İpək yolu” beynəlxalq layihəsi üçün əsər yazmağı təklif etmişdir. F.Əlizadə bu layihə üçün gözəl əsərlər yazaraq Yo Yo Manın təbirincə, “bir daha mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinə marağını nümayiş etdirdi”. “İpək yolu” layihəsi çərçivəsində səslənən hind raqası, özbək şaşmakomu, İran dəstgahı, Çin və yapon musiqisi ilə yanaşı, F.Əlizadənin əsərlərində aktuallaşan Azərbaycan muğamı da növbəti dəfə özünün potensial imkanlarını nümayiş etdirərək müasir musiqi ifadə vasitələri ilə uzlaşmasının mümkünlüyünü sübut etdi.

“Çarpazlaşmalar” kitabında Firəngiz xanımın yaradıcılıq yolunun ayrı-ayrı məqamları, dünya musiqi məkanında nailiyyətlərini əks etdirən çoxsaylı məqalələr, müsahibələr, materiallar toplanmışdır. Onlarla tanışlıq “istedadlı insanların hərtərəfli vergiyə malik olması” fikrinin doğruluğunu bir daha təsdiq edir. Bu kitabın oxunuşu zamanı F.Əlizadənin yaradıcılıq portretinin bütün cizgiləri sanki gözlərimiz önündə canlanır. Kitabda o, istedadlı pianoçu, klassik əsərlər dirijoru, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri vəzifəsində çalışan, dünyanın bir çox tanınmış universitet və elmi mərkəzlərində Azərbaycan musiqisini təbliğ edən mühazirəçi və tədqiqatçı kimi təqdim olunmuşdur.

Kitaba daxil edilən məqalələrlə tanışlıq bizə belə bir fikir yürütməyə əsas verir ki, F.Əlizadə musiqiçi olmasaydı, yəqin ki, məşhur nəzəriyyəçi-alim, publisist ola bilərdi. Onun analitik düşüncə tərzini, geniş erudisiyasını, bənzərsiz bədii təfəkkürünü əks etdirən “Muğam sənəti dünya musiqisi kontekstində” məqaləsini muğamın mahiyyətinin açılması baxımından müasir dövrün ən dəyərli, mükəmməl tədqiqat əsərlərdən biri hesab etmək olar.

“Çarpazlaşmalar” kitabına daxil olan, müxtəlif illərə məxsus tarixi sənədlər yalnız F.Əlizadənin yaradıcılıq yolunu deyil, ümumiyyətlə XX əsrin sonu – XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycanın musiqi mənzərəsini işıqlandırmaq üçün dəyərli mənbədir. Buradan bir daha aydın olur ki, ölməz Üzeyir Hacıbəyli tərəfindən çox çətin tarixi şəraitdə başlanğıcı qoyulan Şərq ilə Qərbin musiqi dialoqu bu gün də davam edir. Bu çarpazlaşmanın ən parlaq məqamlarından biri məhz həmyerlimiz Firəngiz Əlizadənin yaradıcılığı ilə bağlıdır.

Timuçin ƏFƏNDİYEV

professor

525-ci qəzet.- 2010.- 25 fevral.- S.7.