Bu da Tofiq Abdin...
“KÖHNƏ” VƏ TƏZƏ
ŞEİRLƏRİ ÜZƏRİNDƏ DÜŞÜNCƏLƏR
Bu dünyada çox nəsnələr dəyişib, çoxları da on il, on beş il əvvəl gördüyün adamlara bənzəmir. Ən pisi odur ki, bu adamların təkcə sifəti yox, içi də dəyişib. Amma iyirmi, otuz il əvvəl gördüyüm, tanıdığım və hələ də sevdiyim Tofiq Abdin deyərdim, çox az dəyişib. Dəyişilən, üst-üstə calanan yaşdı, illərdi, Tofiqin “Poeziya” adlı yeni kitabının üz qabığındakı cavan oğlandı. Amma bu adamın çölü dəyişsə də, içi dəyişməyib,sovet dövründə də, indi-kapitalizmdə də bu adam Tofiq Abdindi ki, Tofiq Abdin...Həmişəki qıs-qıvraq, səmimi, ətrafı adamla dolu, kiminin “abi”si, kiminin dostu, kimininsə hər gün gördüyü, dost demədiyi, amma dostdan da irəli qardaşı. Həmişə nikbindir. Nikbin olmaq bir az da içindəki işıqdan gəlir. Hər gün yazı yazmasa, yata bilməz. Azərbaycan mətbuatında köşə yazını populyarlaşdıran o olub desəm, kimsə inciməsin. Amma mən köşə yazarı Tofiq Abdindən deyil, ŞAİR TOFİQ ABDİNdən söz açmaq istəyirəm...
...
Ömrün bu çağında T.Abdin “525-ci qəzet”də
(16 yanvar sayında) təzə şeirlərini çap
etdirib. O silsilədə birinci şeiri oxudum və nikbin Tofiq
Abdin kimi tanıdığım bir şair birdən-birə
gözlərim qarşısında dərdli bir adama
döndü.
ömrün bu çağına gəlib çıxdım ki,
məni ağlayanlar ağlamasınlar
uzanan günlərin içindən çıxıb
açıq gözlərimi bağlamasınlar
allah sevgidənmi yaşatdı məni
yoxsa, bu cəzamı,
dostdan, tanışdan
ayırıb
bir ayrı
dünyada oyatdı məni
Əlbəttə, yaşın elə çağıdır ki... 50 il yazıb-yaradasan, birdən içində bir dərd ağacı bitə və sən də o ağacın dibində oturub gözlərini göylərə dikəsən. Deyəsən ki, “məni sevənlərin sayı azaldı mənə nə oldusa döz, dur dedilər sənin alın yazın bütün olanlar...”
Oxucu sual edə
bilər ki, məgər Tofiq Abdin indiyənəcən
yazdığı şeirlərdə heç dərddən danışmayıbmı?
O necə şairdir ki, həmişə nikbin şeirlər
yazıb? Mən Tofiqin özündən danışdım və
dedim həmişə nikbindir, amma Tofiq Abdin deyilən bu
şairin də şeirlərində dərdin
yarpaqladığını görmüşəm. Tofiq Abdin Əli
Kərimin ölümünə vaxtilə bir şeir həsr
etmişdi və mən o şeiri
hıçqıra-hıçqıra oxumuşam:
Göyün buludunun yağışı yoxdu,
Dağın yamacının yoxuşu yoxdu,
Ananın oğula qarğışı yoxdu,
Səni kim qarğıdı-
Şair Əli,
vaxtmı tapdın ölməyə?!
Tofiqin Acıbadəmdə, İstanbulda yazdığı “Qürbət şeirləri”ndə də içindən qorlanan bir şairin kədərini, gözləri Vətənə dikilən bir qəribin ağrısını hiss edirsən. Amma istəmirəm söhbəti bu ahəngdə kökləyəm.
Tofiq Abdin ilk şeirini düz 50 il əvvəl, 1960-cı ildə çap etdirib. Demək 50 il... Amma özünün dediyinə görə, Salyanda, şagird olarkən “Azərbaycan pioneri” qəzetində xırda yazıları, şeirləri çıxırmış.
Onu qeydsiz-şərtsiz “altmışıncılar” ədəbi nəslinə daxil etmək olar. Və mənim üçün ən təəccüblü orasıdır ki, “altmışıncılar”ın əksəriyyəti elə altmışıncı illərdə ədəbi qalmaqallardan, mübahisələrdən keçib bir şair ya nasir kimi təsdiq və etiraf olundular, amma həmin illərdə Tofiq Abdinin şeirlərindən hansı ustad şairsə söz açmadı, tənqidçilərdən kimsə onun barəsində danışmadı. Əslində, Tofiqin şeirləri həmin illərin yeni şeir axtarışları ilə səsləşirdi. Doğrudur, sonrakı onilliklərdə, bir qədər gec də olsa, Tofiq Abdin də yada düşdü, onun şeir kitabları barədə resenziyalar çap edildi, məqalələr yazıldı...indi də yazılır.
60-70-ci illərin
Tofiq Abdini ilə 60-70-ci illərin Azərbaycan poeziyası
arasında bir həmahənglik görürəm. Poeziyanın yenilikçi ruhu, bədii təfəkkür
mədəniyyətinin artımı, bir çox stereotiplərin
və şablonların tədricən zəifləməsi və
qırılması, yeni bədii təsvir vasitələrinin
yaranması, modern ruh o dövrün poeziyasının başlıca
xüsusiyyətləri idi. Yenilikçi şairlər hətta
dəbdə olan mövzulara da təzə, poetik rəng qata
bilirdilər. Məsələn, Tofiq Abdinin “Binalarımız”
şeirində olduğu kimi:
Binalarımız
küçələr boyunca fəxri qarovulda
dururlar
bir ordunun əsgərlərini xatiırladır
bir küçə boyunca yaşayan
binalarımız
Binalarımızın neçəsi
babama bənzəyir,
neçəsi mənə.
Oğluma bənzəyən binalar da olacaq.
Binalarımız
mahnı notlarıtək
küçə
vərəqlər üstündə qalacaq.
O dövrdə dəbdə
olan bir mövzuda – quruculuq mövzusunda
yazılmışdı bu şeir. . Amma əllinci illərin
əmək, quruculuq mövzusunda yazılmış şeirlərindən
fərqli olaraq burada təzə bənzətmələr, duyum
və deyim tərzi var. O illərin Tofiq Abdin
imzalı şeirlərində “işıqlar divarla iməkləyərək
qalxar üst mərtəbəyə”,
“qığılcımlar qızıl yağıştək
çiynimizə yağar” , “sərbəst şeirdir şəhərimiz..bir
küçəsi uzun, bir küçəsi gödək”
(“Şəhərdə gecə”), “ağ qanadlı quş kimi
pəncərəmizə qonar səhər”, “yorğunluq
öz ömrünü ovcumuzda yaşayar, səsimizdə
yaşayar. Alnımızdan süzülüb tökülər
ayaqlara yorğunluq gilə-gilə” (“Yorğunluq”), “Bu gecə
– qara bir əlcək əlimizdən düşdü... Bu gecə
– qapqara düşüncə” (“1969, 17 dekabr gecəsi”) və
s. Amma mən daha çox Tofiq Abdinin o illərdə
yazdığı “Qızıl payız gələndə”
şeirini xatırlayıram. Bu şeiri oxuyanda mərhum
İsa İsmayılzadənin “İşıqlı yarpaqlar”
şeiri də yadıma düşür, “Yağış
gölməçəsi” də..Yox, Tofiqin şeiri ilə
İsanın adını çəkdiyim şeirləri
arasında bir misra belə təsir-təbdil nişanəsi
yoxdur. Amma həmin illərdə Fikrət Qoca,
Fikrət Sadıq , İsa İsmayılzadə , Ələkbər
Salahzadə, Vaqif Səmədoğlu kimi cavan və novator
şairlər kimi Tofiq Abdinin də təbiət şeirlərində
çılpaq təsvirlər, məlum bənzətmələr
gözə dəymirdi, sözlərin rənglərə
və çəslərə qarışaraq
yaratdığı, orijinal bənzətmələrin
uğurlu “hibriti” ilə hasil olan şeir-tablolar, şeir-musiqilər
diqqəti cəlb edirdi:
Payız bu yerlərə ayaq
basan gün
yarpaqlar
yağıştək yudu saçımı.
Baharı otaqda gizlətmək üçün
Qapı-pəncərəni bağladı hamı.
Külək rəqs eləyib bulaqlar üstə
cumdu ağaclara bir soyğunçutək.
Yuvalar yarpaqsız budaqlar üstə
Baxırsan, düzüldü göz muncuğutək.
Sanki ağacların dondu qanı da,
budaqlar titrədi əsəbiləşərək.
Açıb pencəyimin yaxasını da
Baharı qoynumda gəzdirdi külək.
Bahar paltarını soyundu bağlar,
kim isə,
hardasa od qalayırdı.
Ayaqlar altında sarı yarpaqlar,
yoxsa
payız idi çapalayırdı?!
Tofiq Abdin
sonrakı illərdə də bu poetik tempi saxlamağa
çalışdı. Olsun ki, bir müddət publisistika ilə
(o da daha çox sənət məsələləri ilə
bağlı idi), ardıcıl məşğul olmağı
Şair T.Abdinin vaxtını aldı, amma publisistika heç
vaxt onun şeirlərinə ciddi təsir göstərmədi,
T.Abdir şeirdə altmışıncı illərdən bəri
sanki özü üçün müəyyənləşdirdiyi
prinsiplərə sadiq qaldı. Başlıca
prinsip odur ki, onun hansı şeirini oxusan, “qızıl misra”,
“şah beyt” axtarıb tapa bilməyəcəksən. Tapdığın bütün şeir boyu
ayrı-ayrı misralara “paylanan”, səpələnən və
əksər hallarda orijinal təsir bağışlayan fikir
olacaq. Dəxli yoxdur, o, şeirin hansı
formasında ifadə olunur. Xalq şairi Fikrət Qoca
yazır ki: “Tofiqin misraları sözə baxmır. İpə-sapa yatmır. Ölçü-biçi
bilmir. Bəzən oxuculara elə gəlir
ki, sərbəst şeirlərin hamısı eynidir. Ona qalsa, insanların da iki əli, iki ayağı,
bir başı, bir ürəyi var”. Fikrət Qoca bunu da
yazır ki: “Şairin gücü onun seçdiyi
mövzulardadır. Şairin ömrü
yazılarında qaldırdığı və həll elədiyi
problemlərin ömrü qədər olur. Əgər o, insan ağrıları ifadə eləyən
mövzuları yaşayırsa, onun şeirləri bu günlə
gələcək arasında uçurum üstündən
körpü olacaq. Və
körpünün möhkəmliyi də şairin sözləri
bir-birinə bağlamaq, hörmək məharətindən
asılı olur”.
Tofiq Abdinin bir
neçə şeiri var ki, onları “vaxtın şeirləri”
kimi yazılan, amma vaxtın çərçivəsinə
qısılıb qalmayan şeirlər kimi qiymətləndirmək
olar. Yetmiş-səksəninci illərdə cavan şairlərin
şəhərdə sıxıntılı günlər
keçirdiyinə və kəndə qayıtmaq arzularına
dönə-dönə rast gəlirdik. Tofiq
yazırdı:
Kəndə qayıtmaqdan
az yazın dostlar!
Qayıdan deyilsiz,
gedən deyilsiz!
Yalan danışmayın,
yalan yazmayın,
qoyun kənd dolansın eləcə
sizsiz,
qayıdan deyilsiz,
gedən deyilsiz!
Maraqlıdır
ki, kənddən gələn şair tay-tuşları
arasında şəhər ritminə hamıdan tez
uyğunlaşan ilk şair Tofiq Abdin oldu. Onun “şəhər ritmləri”
silsilə şeirləri var və oxuyub görürsən ki,
bu adam üçün şəhər bütün qəribəlikləri
ilə heç də təzə deyil, onu yeniləşən
dəblər, müasirləşən zövqlər deyil,
insanların özləri maraqlandırır.Xüsusilə,
ikimininci illərdə qələmə aldığı
“Bakı ritmləri”ndə bunu hiss edirik.
O ki qaldı “Qürbət
şeirləri”nə, deyərdim ki, bu nümunələr nəinki
T.Abdinin yaradıcılığında, poeziyamızda da
maraqlı bir hadisədir. Deyərdim ki, son iyirmi ildə
heç bir şairimiz qürbət hisslərini, öz fərdi
yaşantılarını, Vətən həsrətini bu
şeirlərdə olduğu kimi təbii ifadə etməyib.. Yeddi il qürbətdə
yaşamaq o deməkdir ki, sən Vətəninin,
doğulduğun torpağı daha artıq sevməyə
başlayırsan, bu sevgi sənin bütün
varlığıüna hopur, sən tez-tez ölüm
haqqında fikirləşirsən, həsrətin
dadını-duzunu hiss edirsən:
bura da məmləkətdir
amma
şairlər hər yerdə qəribdir.
bir çiçək kimidir bu
AYRILIQ
göz yaşlarınla sulanacaq
heç təlaş etmə
bu AYRILIQ
ömrünün sonunadək uzanacaq.
bu yağış
dünyanı alıb ağzına
canıma sərinlik gətirə
bilmir
bu yağış bir kəndi
alıb götürür
məni bu torpaqdan götürə
bilmir
Təbii ki, bu
yazıda mən Tofiq Abdinin “Poeziya” kitabındakı
bütün şeirlərdən söz aça bilmədim, heç
qarşıma da bu məqsədi qoymamışdım. Sadəcə, Tofiq Abdinin
şair ömrünə bir anlıq boylanmaq istədim...Və
sonda gördüm ki:
Döydüm hər
qapını, dedim ki mənəm,
Gəlin tanış olaq,
Tofiq Abdinəm!
Vaqif YUSİFLİ
525-ci qəzet.- 2010.- 27
fevral.- S. 26.