Əbədi dəyərlər rəmzi

XEYBƏR GÖYYALLININ UNUDULMAZ ŞƏXSİYYƏT KAMRAN HÜSEYNOVUN ÖMÜR YOLUNDAN BƏHS EDƏN KİTABI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

Bu gün bəzilərinin xiffətini çəkdiyi, bəzilərininsə söyüb-pislədiyi sovet dövrü 20-ci əsr Azərbaycan tarixinin uzun sürən bir mərhələsi, neçə-neçə nəsillərin yaşadığı ziddiyyətli bir dönəm olub. Qara və ağ səhifələrin bir-birini izlədiyi bu kəşməkeşli tarixin arxasından hələ də milli ruhun məhvinə yönəli qorxunc sədalar eşidilməkdədir, bu tarixdən kütləvi insan qırğınları, repressiya və sürgünlərin ağır zəhmilə yanaşı, izləri bu gün də qalmış elmin, mədəniyyətin, maarifçiliyin də ilıq şüaları boylanır. Bu dövr mənim üçün həm də çətin şəraitdə vəzifə borcunu yerinə yetirərək şəxsi ləyaqətini, ictimai düşüncəsini, millət qarşısında məsuliyyətini yaddan çıxarmayan, mənəviyyatını qoruyub saxlaya bilən şəxsiyyətlər tarixidir. Bu mövzuda danışarkən, adətən ziyalıları nümunə göstərirlər, amma tarix bu adamlar siyahısına yüksək vəzifə tutan bəzi dövlət xadimlərinin də adını yazıb. Həqiqətən, 30-cu illərin represiyyalarından keçib gələn və 50-ci illərdə üzə çıxaraq yüksək dövlət və hökumət vəzifələri tutanlar arasında belə şəxsiyyətlər az olmayıb. Onlardan biri də hələ sağlığında az qala haqqında əfsanələr danışılan görkəmli dövlət xadimi Kamran Hüseynov idi.

Haqqında əvvəllər də eşitmişdim, amma adı yaddaşıma 30 il əvvəl həkk olunub. Moskvada qarlı bir qış günündə məni “Domodedovo” təyyarə limanından mərkəzə aparan taksinin sürücüsü Bakıdan olduğumu biləndə çiçəyi çartladı. Üzünə oynaq bir təbəssüm qondu, əlini mənə uzadıb özünü şəstlə təqdim etdi: Vladimir, siz eləcə Vova deyin. Sən demə, Vova vaxtilə Ümumittifaq Həmkarlar İttifaqı Mərkəzi Şurasının katibi işləmiş həmyerlimiz Kamran Hüseynovun sürücüsü olubmuş. “Mən bu yaşıma qədər hələ Kamran Əsədoviç kimi nadir şəxsiyyət görməmişəm” – sürücü yolboyu uzanan söhbətini bu cümlə ilə başladı. İlahi, insan başqası haqqında necə böyük vurğunluqla danışarmış, başqasının şəxsi keyfiyyətlərini, ağlını, zəkasını, iş bacarığını, insanlarla nəzakətli davranışını nə qədər öyərmiş. Məni xeyli qürurlandıran bu səmimi söhbət təkcə rus dilinin ən şirin kəlmələrini işlədən adi bir sürücünü deyil, həm də onun ürəyinə bu qədər sevgi toxumu səpmiş soydaşım Kamran Hüseynovu gözümdə çox böyütdü.

Mən sürücü ilə bağlı bu emosional epizodu bir neçə ay sonra Kamran müəllimin özünə danışası oldum, 80-ci illərin əvvəllərində. Onda K.Hüseynov Nazirlər Soveti sədrinin müavini vəzifəsindən ayrılıb respublika Ticarət və Sənaye palatasına rəhbərlik edirdi. O dövrdə həmin qurum respublikanın xarici əlaqələrini gerçəkləşdirən, xarici ölkələrdə sərgilər təşkil edən, tanıtma işi aparan işlək strukturlardan biri idi və televiziyada yeni açdığımız “Azərbaycan dünya meridianlarında” adlı verilişilə bağlı Kamran müəllimlə görüşməli oldum. Onda palata metronun “Baksovet” stansiyası ilə üzbəüz binanın ikinci mərtəbəsinə təzəcə köçmüşdü. Şıdırğı təmir aparılırdı, hiss olunurdu ki, hər şey yenidən qurulur. Kamran müəllim məni bütün mərtəbəni gəzdirdi, hər otağa girəndə də təmirçilərə zarafatla “müxbir gəlib görsün ki, necə işləyirsiniz” deyirdi. Hiss olunurdu ki, dağ boyda adam hər xırda şeyə görə narahat olur, görülən hər işin incə, zərif, zövqoxşayan alınmasına çalışır, “burda hər şey gələn xarici qonaqlarda yaxşı təəssürat yaratmalıdır” sözləri dilindən düşmürdü. O, adamlara iradlarını incə və ərkyana deyirdi, təkəbbürlü və özünüdartan, qarşısındakını əda ilə əzən vəzifəlilərdən deyildi. Heç deməzdin ki, bu adam ömür boyu yüksək vəzifələrdə, mühüm dövlət işlərində çalışıb.

Kamran müəllim elə ilk baxışda danışığı, ağır və ləngərli davranışı ilə mənə çox sadə, müdrik bir adam təsiri bağışladı. Onun sadəliyinin arxasında sirli bir hikmət dayanırdı və əcdadlardan gəlmə bu hikməti duymaq çətin deyildi. Allahın bir istedad kimi verdiyi işıqlı zəka, intellektual dərinlik, iti ağıl, yüksək duyum, iliyinə qədər səmimilik – bunlar Kamran müəllimin obrazının əsas cizgiləri idi. Amma bütün hallarda onun, sanki bir az da mistik görünən gücü və cazibəsi sadəliyində idi.

Əslində “Kamran Hüseynov kimdir, niyə bu dərəcədə sevilir, nəyə görə yaddaşlarda yeri bu qədər möhkəmdir?” suallarının cavabı təkcə onun yüksək vəzifələrdə çalışıb xeyli faydalı işlər görməsi ilə bağlı deyil. Adamlar var ki, onların adı yalnız hansısa vəzifənin daşıyıcısı kimi çəkilir və sonra da yaddan çıxıb gedir. K.Hüseynov isə yaddaşlarda ona görə qalır, haqqında ona görə kitablar yazılır və xatırlanır ki, o, millətə xas olan, onu keçmişdən gələcəyə apararaq yaşada bilən dəyərlərin daşıyıcısı idi.

Nəcib bir ailədə dünyaya göz açmış K.Hüseynovun parlaq ömür bioqrafiyası, sözün həqiqi mənasında bir universitetdir, həyatını oğurluq və dələduzluqla deyil, namusla, dürüstlüklə mövqe tutmaq istəyənlər üçün bir örnəkdir. O, həyatda atdığı ilk addımı ilə halallığa könül verib, 9-10 yaşından əkin-biçində çalışıb, atasını erkən itirdiyindən və evin böyük oğlu olduğundan çox çətinliklərə sinə gərməli olub. Ailəyə kömək üçün Bakıya gəlib neft sənayesində fəhləlik edib, burada təhsil alıb, istehsalatda fərqlənə bilib. Tədricən tale üzünə gülüb, vicdanlı adamların əhatəsinə düşüb, qabiliyyətini dəyərləndirib irəli çəkiblər, vəzifə pillələri ilə irəliləyib, amma heç vaxt mənsəb və şöhrət işığı onun gözlərini qamaşdırmayıb, vəzifə borcuna, duz-çörək kəsdiyi dostlarına, xalqına, el-oba adamlarına arxa çevirməyib.

Xeybər Goyyallının “Görkəmli adamların həyatı” silsiləsindən çap etdirdiyi “Kamran Hüseynov” kitabında qəhrəmanın ömür yolundan, ictimai-siyasi fəaliyyətindən bəhs edilərkən, məhz bu cəhətlər oxucuya qabarıq boyalarla çatdırılır, onun şəxsiyyətinin parlaq cəhətləri konkret detallarla açılır. Müəllif çox haqlı olaraq göstərir ki, K.Hüseynov uzun illər Azərbaycanın bir ölkə kimi qurulmasına, dirçəlib ayağa qalxmasına, möhkəmlənməsinə gərgin əmək sərf etmiş insanlardandır. Əslində də bütün ömrü boyu köksündə xalqa, vətənə bağlı bir ürək gəzdirmiş Kamran müəllim təbiətcə daha çox qurub-tikən, yaradan adam idi. Onun adı çəkilən kitabın sətirlərinə hopmuş zəngin bioqrafiyası göstərir ki, yaratmaq, tikmək, qurmaq bu nadir insanın həyat amalı olub.

Müəllif kitabda K.Hüseynovun halal əməkdən keçən ömür salnaməsini az qala günbəgün, aybaay vərəqləyərək oxucuya təqdim edir. Əmək fəaliyyətinə fəhləlikdən başlamış K.Hüseynov bacarığı, ağlı, zəkası sayəsində vəzifə pillələrində addım-addım irəliləyərək respublika Nazirlər Soveti sədrinin müavini kimi mötəbər bir kürsüyə yüksəlmişdi. Özü də hökumətin ideal dərəcədə təmiz, namuslu və işgüzar üzvlərindən biri idi. Bu vəzifədə işləməmişdən çox-çox əvvəl isə bir müddət neft sənayesində, sonralar – 1940-cı illərdə mühüm partiya-hökumət işlərində çalışıb. O, ötən əsrin 40-50-ci illərində Mingəçevir və Sumqayıt kimi iri şəhərlərin salınmasında misilsiz zəhmət sərf edib. Kamran Hüseynovun Azərbaycan tarixində qalması üçün təkcə bu faktlar – Mingəçevir və Sumqayıt şəhərlərinin qurucularından biri olması artıqlaması ilə kifayət edir. Halbuki, bugünkü Aəzrbaycanın xəritəsində onun təşəbbüsü və ciddi səyi ilə tikilmiş neçə-neçə faydalı ünvanlar var.

Təbii ki, K.Hüseynovu şəxsiyyət zirvəsinə ucaldan təkcə onun tikib-qurması, misilsiz idarəçiliyi və öhdəsinə düşən bütün işləri yüksək səviyyədə yarıdan əla istehsalçı olması deyildi. Onun populyarlığı həm də parlaq şəxsi keyfiyyətlərində, genişürəkliyində, mərdliyində, böyüklüyündə, müdrükliyində idi. Bu mənada K.Hüseynov həqiqi mənəviyyat adamı kimi yaddaşlarda qalıb. Kitaba böyük sevgi ilə ön söz yazmış akademik Vasim Məmmədəliyevin qeyd etdiyi kimi, həmişə şəxsi nümunəsi ilə seçilən Kamran müəllim tək-tək şəxsiyyətlərdən idi ki, həyatdan “insana gərək olan, insanlığa xidmət edən şeyləri seçib götürmüşdü. Aydın fikri, iti düşüncəsi, pak əxlaqı olan və bir müdrik ömrü yaşamış Kamran müəllim bu mənəvi statusunu ömrünün sonuna kimi qoruyub saxladı. Bu mənəvi ucalıq hamıya qismət olmur. Tanrı yalnız yaxşı əməllər sahibi olan, xeyirxah işlərə imza atan insanlara belə yüksək məqam bəxş edir. Bəndələrinə kömək edən, darda qalanlara yardım əli uzadanlara da Tanrı özü kömək olur. Yəqin, uca Yaradan elə xeyirxah və savab işlərinin müqabilində onu bir çox insani keyfiyyətlər və üstünlüklərlə mükafatlandırmışdı. O, saf niyyətli, təmiz əməllər sahibi olduğundan işləri həmişə düz gətirib. Arzu-istək pak, niyyət təmiz olanda, insan Tanrının köməkliyi ilə çətinlikləri aşıb keçir”. Tanıyanlar bilirdi ki, Kamran müəllimin həyat kredosu, əxlaqı prinsipi bu olub: halallıq, mərdlik, kişilik, ədalətli olmaq, imkansızlara əl tutmaq, zəifə arxa durmaq. Onu sevdirən bu həyat prinsipləri idi!

Kamran müəllim əsl el ağsaqqalı idi. Ağayana yerişi, duruşu, bənzərsiz ədəbi vardı, böyük düşüncənin sahibi idi. İçində Azərbaycan adlı bütöv bir məmləkət gəzdirirdi. Ömrünün sonuna kimi bu məmləkətin, eləcə də bu məmləkətin ona bir köynək yaxın olduğu Çərəli kəndinin, Qubadlının dərdlərini qəlbində yaşadırdı. Çox istiqanlı, yanımcıl, iliyinə qədər səmimi bir insan idi Kamran müəllim. Kitabda onun bu keyfiyyətlərindən məftunluqla söhbət açan müəllif müdrik Qrasianın “su öz keyfiyyətini sızıb gəldiyi torpaqdan götürdüyü kimi, insan da pis və yaxşı cəhətlərini torpaqdan götürür” misalını əbəs yerə çəkmir.

O, özündə elini-obasını yaşadırdı, canında-qanında bu xalqa məxsus ən gözəl keyfiyyətləri daşıyırdı. Kamran müəllimlə görüşlərimi, onun ibrətamiz söhbətlərini, ərkyana məsləhətlərini xatırlayanda həmişə bir fikir keçir beynimdən: kim nə deyir desin, hər elin-obanın bir səs obrazı var və mənim üçün Kamran müəllimin danışıq səsi, bu səsin qeyri-adi tembri Zəngilanın, Qubadlının, bütövlükdə Zəngəzurun obrazı idi. Onun hər kəsə doğma olan şirin danışıq səsi, bir anlığa beyinlərdə sanki Hərtiz dağının əzəmətini, Şeyx Mirhəmzə əfəndinin müqəddəs dualarını, Çərəlinin taxıl zəmilərinin xəfif mehini, geniş vadi boyunca qıvrılaraq axıb gedən Həkəri-Bərgüşad çaylarının həzin şırıltısını, Süsən meşəsinin uğultusunu, Zəngilan-Qubadlının yol boyunca uzanıb gedən boz yamaclarının ilahi nəğməsini canlandırırdı. Onu bir elin-obanın simvolu kimi qəbul etmələrinin səbəbi bu idi.

İndi tanınan və ya tanınmayan ayrı-ayrı şəxslər haqqında çox kitablar yazılır. Xüsusən imkanı olanlar öz valideynləri haqqında (hətta ictimai fəaliyyətləri olmasa belə) kitablar buraxırlar. Təbii ki, övlad istəyinə qarşı dayanmaq olmaz, amma bir həqiqət var ki, belə kitablar ailə çərçivəsindən kənara çıxmır, yayılmır, oxunmur. Zəngin bioqrafiya, geniş ictimai fəaliyyət və insanı müxtəlif situasiyalarda səciyyələndirən dramatik hadisələr olmayanda ən istedadlı müəllifin yazdığı əsər də adamı cəlb etmir. Bu mənada X.Göyyallının təqdim etdiyi kitab istisnadır. Təkcə ona görə yox ki, bu kitabın qəhrəmanı görkəmli tarixi şəxsiyyətdir, zəngin həyat materialına əsaslanır və maraqla oxunur. Həm də ona görə ki, müəllif ictimai əhəmiyyət daşıyan bu materialları məharətlə publisistik süzgəcdən keçirərək bir inci kimi sapa düzüb və K.Hüseynovun çox maraqlı, cazibədar həyat hekayətini yarada bilib.

Kitabın dilinin sadəliyi və obrazlılığı haqqında ayrıca danışmaq lazım gəlir. Çünki hər hansı əsəri oxudan, mətləbi anladan, oxucunu hadisələrin ardınca aparan məhz müəllifin təhkiyəsi, onun yazı üslubudur. Bu mənada X.Göyyallının dilinin səlisliyi, axıcılığı, oxucunu sehrliyə bilməsi, bəzən gərgin situasiyalardan doğan məqamların ekspressiv təsviri, bəzən psixoloji ovqat yaradan lirik ricətlərə yer verilməsi kitabı xeyli oxunaqlı edir. Məsələn, müəllif bir parça çörək pulu qazanmaq üçün doğma kəndi Çərəlidən Bakıya gəlməyə hazırlaşan yeniyetmə Kamranın ata ocağındakı son gecəsini belə təsvir edir: “Payız gecəsi idi. Bədirlənmiş ay gecəni gündüz etmişdi. Pəncərədən çölə baxdı. Elə bildi ki, hava işıqlanıb. Hövlank yerindən sıçrayıb həyətə çıxdı, ancaq gecə hələ yarı idi. Kənd yatmışdı. İns-cins yox idi. İtlərin də səsi gəlmirdi. Hələ səhərin açılmağına çox qalmışdı. Otağa keçdi, yenidən yatağına uzandı. Yatağı pəncərənin qabağında idi. Pəncərədən göy üzü-ay, ulduzlar əl içi kimi görünürdü. Fikrində tutmuşdu ki, ulduzları sayacaq. Əgər sayları cüt gəlsə, işləri də yaxşı olacaq O, hər işdə cüt rəqəmləri xoşlayardı. Tək rəqəmi və təkliyi sevməzdi. Həmişə tənhalıqdan qaçardı... Bədirlənmiş ay yerini dəyişdi, ulduzlar isə yerində qaldı. Əlli cüt ulduz saymışdı. Düşər-düşməzi olar, deyə daha saymadı. Yuxusu ərşə çəkilmişdi. Yatağından qalxdı. Dan üzünün açılmağına hələ qalırdı. Axşamdan anasının hazırladığı dörd büküm yuxa çörəyini götürdü. Hənirtiyə anası da oyanmışdı. Oğlunun hazırlaşdığını görüb kövrəldi. Ürəyi çırpınırdı. Ancaq özünü ələ aldı, ağlamadı. Eşitmişdi ki, səfərə çıxanın arxasınca ağlamazlar. Lalə xanım üzünü Hərtiz dağına tutdu. Salavat çevirdi”. Məhz belə axıcı dil, şirin və cazibədar təhkiyə oxucunu öz ardınca apara bilir, məhz belə təmiz və aydın üslub mürəkkəb həyat yolu keçmiş K.Hüseynovun yaşadığı anları, dərin pisxoloji məqamları əks etdirərək hadisələrin mahiyyətini açır, haqqında danışılan qəhrəmanı və onun ideallarını oxucuya sevdirə bilir.

“Kamran Hüseynov” kitabında müəllif hər hansı sənədli hekayət ustasını heyrətdə qoyacaq zəngin həyat materialından bəhrələnib Əvvəla, K.Hüseynovla şəxsi tanışlıq və uzun illər ünsiyyətdə olması, ikincisi isə Kamran müəllimin öz əlilə yazdığı memuarlar müəllifin dadına yetib. Yeri gəlmişkən deyim ki, Kamran Hüseynovun hələ sağlığında yazıb çap etdirdiyi “Bir ömrün salnaməsi” və “Quruculuğa həsr olunmuş ömür” kitabları son illər yazılıb ortaya çıxarılmış xatirə ədəbiyyatımızın ən yaxşı nümunələrindəndir.

Memuar yazmaq, keçmişə bir nəzər salmaq, olanları zamanın öz rəngi ilə boyayıb üzə çıxarmaq hər adamın işi deyil. Xatirə-memuar yaddaş və təcrübənin təsdiqidir. Məncə, memuar həm də zamanın, tarixin bir saxlanc yeri, ehtiyat faylıdır. Tarix yalnız memuar səhifələrində tarix “qocalıb saralmaq” və sonradan arxivlərdə yarımcan bir vəziyyətdə dəyərli mənbə kimi əbədi yaşamaq hüququ qazanır. Amma olub-keçənləri qələmə almaq, memuar yazmaq üçün yaddaşla yanaşı yüksək dünyagörüş, bilik, cəsarət və bir az da təxəyyül gərəkdir. Bu mənada Kamran müəllim Tanrının ona bəxş etdiyi iti ağıl, güclü müşahidə qabiliyyəti, yaddaş, dərin bilik və fəhm sayəsində yaşadığı ömrün bir çox dəyərli anlarını qələmə ala bildi. Özü də bir yox, iki kitab yazdı.

O, yaddaşının və elminin, geniş dünyagörüşünün, dərin biliyi və erudissiyasının köməkliyi ilə ömrü boyu öyrəndiyi və mənimsədiyi həyat qanunlarını insanların nəfinə necə gerçəkləşdirməyin düsturunu bu memuarlarda əks etdirib. Əslində Kamran müəllim gündəlik yox, memuar yazıb. O. ömrünün hər anının yox, lazım bildiyi məqamları fakt və hadisələri ictimailəşdirib. Yaşadığı zamanın mühüm cizgilərini və əsas hadisələrini özündə qoruyub saxlayan bu xatirə – memuarlar uzun və şərəfli bir ömür yaşamış müdrikin qələminin, düşüncəsinin məhsuludur. Nə gizlədək, dövlət adamlarının çoxu müxtəlif səbəblərdən memuar yazmır və ya yaza bilmir. Buna səriştələri, bəzən də cəsarətləri çatmır. “Birdən bu söz başqa cür qiymətləndirilər” xofu hələ çoxlarının ağzını bağlı saxlayacaq. Hələ çox mənsəb sahibləri şahidi və iştirakçısı olduğu hadisələri dilə gətirmədən, qələmə alıb qiymətləndirmədən bildiklərini özləri ilə yük edib aparacaqlar. Kamran müəllimsə insanların qarşısında alnıaçıq, üzüağ olduğundan memuarlarını da heç bir tərəddüd etmədən, mənəvi sıxıntı çəkmədən qələmə aldı. X.Göyyallı da öz kitabında birbaşa K.Hüseynovun özünə-memuarlarına müraciət edərək faktik materiallardan faydalanıb. Sənədli publisitika üçün fakt bolluğu xüsusi önəm daşıdığından müəllifin bu addımı təqdirəlayiqdir.

X.Göyyallının “Kamran Hüseynov” kitabı bu müdrik insanın – həyatı bir epoxa olan görkəmli dövlət xadiminin və əsl el ağsaqqalının keçdiyi şərəfli ömür yolunun bədii-publisistik əksidir. Burada heç nə şişirdilməyib, heç nə artırılmayıb, hər şey reallığa və real faktlara əsaslanır. Bu kitab həm də bizim 20-ci əsr tariximizin bir parçası, Azərbaycan xalqının dərsliklərdə əks etdirilməyən ibrətamiz bir səhifəsidir.

Deyirlər, hər kitab bir abidədir, yaxşı kitab daha gözəl abidədir. Haqqında danışdığımız kitab da hələ sağlığında özünə mənəvi heykəl qoymuş, həmişə kamillik və müdriklik rəmzi olan, bu gün də yaddaşlarda əbədi dəyərlərin daşıyıcısı və bu dəyərlərin rəmzi kimi qalmış Kamran Hüseynova ucaldılan layiqli bir abidədir.

Qulu MƏHƏRRƏMLİ,

filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2010.- 1 iyul.- S.7.