ORALARDA KİMLƏR VAR: Joze Saramaqo-2

Öncə qısa bir xəbər :Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatına layiq görülmüş məşhur portuqal yazıçı Joze Saramaqo 87 yaşında vəfat edib. “Reuters” agentliyinin verdiyi məlumata görə yazıçı Kanarya adalarındakı Lanzarote qəsəbəsindəki evində gözlərini əbədi yumub. Joze Saramaqo son vaxtlar ağır xəstəlikdən əziyyət çəkirmiş.

JOZE SARAMAQO KİMDİR :

Lissabon yaxınlığındakı Azinhaga kəndində yoxsul kəndli ailəsindən anadan olan Joze Saramaqo sonradan ailəsi ilə birgə köçdüyü Lissabon şəhərində təhsil alıb, kasıbçılıq üzündən təhsilini yarımçıq qoyub. Makinaçı ixtisasına yiyələnib. Diaro və Lisboa qəzetlərində texniki rəssam, redaktor, tərcüməçi işləyib. İlk əsəri olan “Günah ölkəsi” romanı 1947-ci ildə işıq üzü görüb. Yazıçının ən məşhur əsəri olan “Korluq” əsasında bədii film də çəkilib.

1998-ci ildə Nobel mükafatına layiq görülən Joze Saramaqo 2009-cu ildə Avropa Parlamentinə seçilmək istəsə də, seçkilərdə uğur qazanmayıb.

Yuxarı-aşağı 15 kitabı türkcəyə çevrilən Saramaqo dünyada tanınan bir yazar. Son olaraq “Ölüm Bir Varmış, Bir Yoxmuş” adlı kitabı türk dilində çap edilən Saramaqo ilə bir gəmidə gəzə-gəzə görüşdük. Usta romançı dünyanın pisliyə doğru gedişindən Pessoaya, demokratiyadan Avropa Birliyinə qədər bir çox məsələdə suallarımıza cavab verdi. Oxucuların çox azaldığını söyləyən bu dünyəvi yazarı daha nələr narahat edir?

–Bu korluq fikrinin ortaya çıxması çox bəsit olmuşdur əslində.( birinci yazımıza baxın.T.A.). Bir yeməkxanada oturmuşdum. Sifarişimi verib gözləyirdim. Bir anda qafamda bir sual məni narahat etdi: Ya hamımız kor olsaydıq, – düşündüm. Həmən öz-özümə cavabı da tapdım, zatən onsuz da koruq, – dedim. O roman belə doğuldu. Hamımız kormuşuq, insafımız qalmamış kimi yaşayırıq. İnsanlar zəki olanları görməyə dözmürlər. İnsanlığın ilk dönəmlərində zəki olmaq kəşf edildiyində belə zəkalı olanlara dözməyiblər. Onun üçün də dəli oldular. Hələ də o dəlilik davam edir. İnsan dediyimiz o xaliq ağıl xəstəsidir. Əgər elə olmasaydı, dünya bu ankı vəziyyətdə olmazdı.Bu dünya düzənini bu vəziyyətə gətirən, hər halda, ağlı başında bir ruh işi deyil. Məsələn, eqoizmi düşünək, hirsi, dini inancları düşünək. Baxın, bütün bunları düşündüyümdə insan oğlu ağıl xəstəsi bir varlıqdır, – deyə bilərik. Bir də belə bir şey var: Biz məntiqimizi məntiqli olan insanların qarşısında göstərə bilərik. Əslində bizim yaşamağa haqqımız yox kimi. Sonuc fəlakət, fəlakətə sürüklənər bu iş. Yaxşılığa doğru heç bir şey görmürəm. Orada-burada bəzi sevindirici şeylər ola bilər. Amma həyata yeni bir anlam qazandırma məsələsində heç bir irəliləyiş yox. Bir də elə qəribə təzadlar var ki, insanın gələcəyə heç bir ümidi qalmır. Mən hələ Türkiyəni tam gəzə bilməmişəm, amma hiss edirəm ki, Türkiyədə bir-biriylə dil tapa bilməyən, bir-birinin əksinə kürək çəkən güclər var ki, bunu anlaya bilmədiyimi deyə bilərəm. Böyük topluluqlar halında yaşayan insanların heç bir ortaq dərdləri-sərləri yoxmuş kimi görünürlər...

–Sizcə səbəbi nədir bu yabançılaşmanın? İnsanlar getdikcə daha çox yalqızlaşırmı?

–Yalqızlıq və yabançılaşma artır. Biz başqasını özümüz kimi tanıya bilsəydik, məsuliyyətləri, haqları olan biri kimi görsəydik, mən başqasına hörmətlə yanaşsaydım,o da məni saysaydı, hər kəs öz inancını, düşüncəsini yaşaya bilsəydi... O zaman anlaşa bilərdik! Bu bir-birini anlamaq şəraitində ola bilər, amma ortalıqda cəmiyyət və kütlə var, o zaman bu çox zor. Yenə də ən başlıca səbəb bu: kütlələri idarə etmək asandır, onlarla dil tapmaq olar. O zaman o kütlənin içindəki fərdlər də fərd olaraq təkbaşına çalışmağa çox meyl etməz. Neyçün başqası mənim düşmənim olsun ki? Nədən bunu qəbul etməliyik? “Bizdən olmayanlara ölüm”- deyərək yaşaya bilmərik ki! İndi bəziləri “kafirlərə ölüm”- deyir. Niyə ölsün kafirlər? Heç bir çocuk, bəbək anadan dindar doğulmur. Məsələn, heç boynunda xaç doğulan uşaq görmüsünüzmü? Yeni doğulmuş uşaqlar azad doğulur. Bir bəbək doğular, amma vicdanı və mənliyi hələ bitkin olmaz, bax, əsl azadlıq odur. Böyüdüyü zaman ətraf mühit onu başqalaşmağa məcbur edər. Yəhudi isə sinaqoqa, xristiandırsa kilsəyə, müsəlmansa camiyə götürürlər. Yaxşı bunun anlamı nədir? Tanrının varlığına inanırsınızsa, bir olmasına da inanmalısınız. Tanrı birdir. Onun Tanrısı, bunun Tanrısı deyə bir şey yoxdur. Tanrı varsa, məncə bir dənədir. Hər kəsin qafasında fərqli Tanrı olduğunda bizdən olmayanları başqası elan edirik.

–Bu cür bir-birinə düşmən olan insanların yaşadığı dünyada ədəbiyyatın vəzifəsi nə olacaq?

–Yox, yox, ədəbiyyat dünyanı dəyişdirməz.Tərsinə, dünya ədəbiyyatı dəyişdirər. Çox şükür ki, belə olur, çünki bu, ədəbiyyatın canlı bir varlıq olduğunu göstərir. Yazarların da digər bütün insanlar kimi həyat haqqında fərqli görüşləri vardır. Fərq budur: yazarların istedadı var və bunu yazıya çevirirlər. Oxucular da onlara ya qatılar, ya da qatılmaz.Amma dünyanı dərdlərdən qurtara bilmərik.

–Portuqaliyada bir kitabxana toplantısında elədiyiniz çıxışda “Oxumaq hər zaman xüsusi seçilmiş adamlar üçündür, hər zaman da elə olacaq. Hər kəsdən oxuma tələbində ola bilmərik”- dediniz. İnsanları zorla oxumağa təlqin etməyin dəyəri olmadığı və yararsızlığını söyləyərək çoxlarını çaş-baş saldınız. Bu fikrinizin əsasında hansı düşüncə var?

–Yəni burada doğru olmayan nədir ki? Mən olanı anlatdım. Əsl oxucu azdır.Məsələn, Türkiyədə kitablar hansı tirajla çıxır? Son kitabım iki min çıxmış.Türkiyədə təxminən 70 milyon insan var. İstanbulda 17 milyon insan var. 17 milyon insan üçün bir kitab iki min çap olunur. İndi qalxıb da kimsə deyə bilərmi ki,oxumaq fərdi iş deyil.İndi bir kitabı 20 min, 2 milyon çap edə bilərsiniz,bu olmaz demirəm. Mən bunun əleyhinə getmək fikrində deyiləm,bu olar özümə qarşı çıxmaq.Oxumanın daha geniş anlam alması üçün milyonların xərclənməsi lazım.Amma bu cür olanda baxarsanız,heç bir uğur əldə edilmir.Məncə, əsas məsələ məktəbdən başlayır, ibtidai sinifdən. Hər şeyə ordan başlamaq lazımdır.Universiteti bitirən insanların çoxunun dünyadan xəbəri olmur.Amma bu günah heç universitetin də deyil. Məktəb təhsili bütün bəlaların başında gəlir və ordan başlanır hər şey.İnsanın bütün gələcəyi orda həll olunur.

–İroniya və xəyal hardasa bütün əsərlərinizdə qabarıqdır. Bunun əsasında həyata baxışınızmı durur?

–Tam kəlləmdən, tam kəlləmin içindən gəlir bütün bunlar; ironiya və xəyal. Dünyaya baxıram, beynimdə götür-qoy edirəm. Həyat təcrübəm var, bir şeylər öyrəndim bu həyatdan. Gələcəklə bağlı arzularım da qafamın içində. Bu qafa elə bir qafa ki,onunla rəsm də çəkə bilirsən,musiqi də bəstələyə bilirsən, roman da yaza bilirsən.

–Həqiqətlərdən yuxarıda duran “xüsusi” bir marağınız olduğunu söyləyə bilərikmi?

–Xeyr, həqiqətdən üstün heç bir marağım yoxdur. “Rikardo Rəisin Öldüyü İl” romanında məsələn. Mən buradakı obrazın gerçək bir insan olduğunu deyə bilərəm. Adam ölüb, əslində, mən onu dirildirəm. Dirilib geri gəldiyində bizlərdən biri olur. Mən onu canlı bir obraz olaraq danışdırıram. Yeni olmayan bir şeylər kimi yox, həqiqi insanlar kimi, əli-ayağı olan adamlar kimi. Türkcəyə çevrilən son kitabım “Ölüm Bir Varmış, Bir Yoxmuş” son dərəcə ironik bir kitabdır. İçində yumoristik ünsürlər var. Ölüm və yaşlılıq haqqında yazılmış bir romandır. Başınıza gələcək ən pis şey ölümün yox olmasıdır.

–Sizinlə bağlı məlumat toplarkən 5 cildlik bir gündəliyiniz olduğunu öyrəndik. Heyf ki, bu gündəlik hələ Türkiyədə çap olunmayıb. Bu işinizi hələ də davam etdirirsinizmi? Siz bu işə başlayanda onu bir ədəbi janr olaraqmı görürdünüz, yoxsa sadəcə bir gündəlik yazdınız?

–1993-dən 1997-yə qədər gündəlik qeydlərimi yazırdım. Bəli, bu gündəlikləri bir yazarın gündəliyi olaraq yazdım. Amma bir insanın şəxsi şeylərini və hisslərini yazdığı kimi bir şey deyil bu.

–Türk oxucuları və yazarları tərəfindən ən çox tanınan portuqaliyalı şair Fernando Pessoa. Sizin də Pessoaya bağlı “Rikardo Rəisin Öldüyü İl” adlı bir romanınız var. Bir lissabonlu olaraq dilinizin böyük ustası Pessoa ilə hansı bir münasibət var aranızda?

–Çox önəmli bir şair. Mən onu çox yaxşı oxuyuram. Amma onunla başqa bir yaxınlığımız daha var: Mənim ilk tanıdığım Pessoa soyadlı şair Fernando Pessoa deyil, Rikardo Rəisdi. Mən də gəncdim o zamanlar, həqiqətən Rikardo Rəis deyə bir şair var zənn edərdim. Oxuduğum şeirlərin ona aid olduğunu düşünürdüm. Bir neçə il sonra Rikardo Rəis deyə birinin olmadığını, bu şeirlərin Fernando Pessoaya aid olduğunu öyrəndim. Fernando Pessoanın əsərlərindən biri məni çox təsirləndirmişdi. O zaman 18-19 yaşlarındaydım. Beləydi: alim adam həyatın ona bəxş etdikləri ilə xoşbəxt olan insandır. Bambaşqa fikirlər vardı qafamda və o zaman başa düşdüm ki, həqiqi alimlik olanları izləməkdən keçmir. Aradan çox sənələr keçdi. Dünyada olanları seyretmənin kifayət etmədiyini ortaya qoymaq üçün “Rikardo Rəisin Öldüyü İl” kitabını yazdım. Mən bax, o zaman Rikardo Rəisə soruşmağa qərar verdim. Həqiqətən dünyada olanları seyretmənin alimliklə bir əlaqəsi varmı? Eh, bax indi cavabını görürsünüz. Buyurun baxaq, dünyada nələr baş verir? Bu nə cür bir alimlikdir?

–“Korreria Della Sera”dakı yazınızda “Orhan Pamuk kimi bir yazar ölüm təhdidləri nədəniylə Türkiyəni tərk etməyə məcbur edilir, ortada nəsə var demək. Asiyanı içimizəmi soxacağıq? Hər kəs Avropalıdırmı? Türkiyə necə Avropa ola bilir?”- demişdiniz. Hələ eyni fikirdəmisiniz?

–Bəli, eyni fikirdəyəm. Buna inanıram, həm də çox adi bir səbəbdən: Türkiyənin Avropa olması lazım deyildir ki! Türkiyənin Avropa olmağa heç ehtiyacı yox. Türkiyə böyük bir ölkə. Hər şey burada doğdu zatən, böyük bir mədəniyyətiniz, kültürünüz var. Avropa ilə qeyri-adi əlaqələriniz, münasibətləriniz ola bilər. Ticari, mədəni, hər cür münasibət yarada bilərsiniz. AB-yə girmək sizə heç bir şey qazandırmayacaq ki! Buraya hər kəsin xoşuna gələcək şeylər söyləməyə gəlmədim. Söylədiklərim bəzilərinin xoşuna gəlməyə də bilər. Amma mən düşündüyüm şeyləri deyirəm.

Son

Tofiq ABDİN

525-ci qəzet.- 2010.- 3 iyul.- S.27.