Sovet dövlətinin qadağan etdiyi Azərbaycan mətbuat orqanları

(Azərbaycan mətbuatının 135 illiyinə həsr edilir)

“Yeni Qafqazya” jurnalı

1923-cü il sentyabrın 26-da böyük mütəfəkkir M. B. Məmmədzadənin də qeyd etdiyi kimi, yalnız azərbaycanlıların deyil, eləcə də rus əsarəti altındakı bütün türklərin xaricdə çıxardıqları ilk məcmuə – “Yeni Qafqazya” işıq üzü gördü. Ədəbi-ictimai və siyasi bir məcmuə olan “Yeni Qafqazya”nın ilk sayının başlanğıcında bu cümləyə rast gəlmək mümkündür: “Məsləkimizə müvafiq yazılar, məmnuniyyətlə qəbul və nəşr olunur”.

Məcmuənin ilk sayında M. Ə. Rəsulzadənin “Atəşçalan Prometey” (Proqram məqaləsi əvəzinə) yazısı çap olunub. M. Ə. Rəsulzadə bu məqalədə yazırdı: “İlk nüsxənin baş məqaləsi proqram məqaləsi olmalı idi. Burada məcmuəmizin təsisi ilə təqib etdiyimiz məqsəd şərh olunmalı idi. “Yeni Qafqazya”nın aşağıdakı maddələrdən ibarət olan proqramı belə idi:

– “Yeni Qafqazya” milliyyətçi, radikal və demokratikdir.

– “Yeni Qafqazya” Türkçüdür. Türklərin harsı tərəflərini, mədəni irtibatlarını mənəvi vəhdət və istiqlallarını istihdaf edər.

– “Yeni Qafqazya” Türk davasının Azəri cəbhəsini müdafiəyə mükəlləf Azərbaycan istiqlalçılarının mürəvvici əfkarıdır.

– “Yeni Qafqazya” Qafqazya millətlərinin Rusya əsarətindən xilas olmasını və müstəqbəl Rusya istilasına qarşı müvəffəqiyyətlə durmasını təmin üçün Qafqazyanın konfederasiya şəklində birləşməsi tərəfdarıdır.

– “Yeni Qafqazya” yalnız Azərbaycançılıq, Türkçülük və Qafqazyaçılıqla qalmaz; o, Şərqdəki milli istiqlal hərəkətini də, tərvic etdiyi əfkarı mənzuməsinin cüzi tamı olaraq mənimsəyər, Şərqin radikal bir surətdə əsirlənməsini bütün səmimiyyətiylə istiqbal edər.

– “Yeni Qafqazya” bilxassə Rusya imperyalizminə qarşı mücadilə edər, o çarizmi olduğu qədər bolşevizmidə Türk dünyası üçün müzirr və Qafqazyaya düşmən görür“ “Yeni Qafqazya” Azərbaycanın istiqlal mübarizəsini mühacirətdə davam etdirən rəsmi təbliğat vasitəsi idi. Onun əsas qayəsi də milliyyət və istiqlal qayəsi idi, Azərbaycanın istiqlalı idi.

“Yeni Qafqazya” Azərbaycan istiqlalçılığının kökünü “Azəri Türkünün Rus çarizminə qarşı davam etdirdiyi milli mədəniyyət uğrundakı mücadilədə görür”, bütün çətinliklərə baxmayaraq bu mücadilənin davam etdiyini vurğulayırdı: “Bu mücadilə davam edir. Mücadilə dalğası bizi cəbhədən cəbhəyə atır və biz gah qalib, gah məğlub, gah hür, gah əsir, gah hakim, gah məhkum, gah sürgün və gah mühacir oluruq” Qeyd edək ki, 28 May və 27 Aprel – bu günlərin hər ikisi də Azərbaycanın müstəqillik tarixində mühüm yer tutur. Bu tarixlərdən birincisini bayram, ikincisini matəm günü kimi qeyd edən “Yeni Qafqazya”nın səhifələrində bu hadisələrlə bağlı xeyli məqalələr dərc olunmuşdur.

“Yeni Qafqazya” yalnız Türkiyədə deyil, eləcə də İranda, Misirdə, Əfqanıstanda yayılır, geniş maraq doğururdu. Məcmuə gizli yolla Azərbaycana gətirilib xalq arasında yayılırdı.

Qeyd edək ki, “Yeni Qafqazya”ya qarşı bütövlükdə Sovet təbliğat şəbəkəsi işləyirdi. “Pravda”, “Qızıl Orenburq” kimi qəzetlər, “Novıy Vostok” elmi orqanı “Yeni Qafqazya”dakı yazıları təkzibə çalışsalar da, bir fayda olmamışdır”.

“Yeni Qafqazya”nın fəaliyyəti Sovetlər Birliyini narahat edirdi. Sovet hökuməti hər vasitə ilə “Yeni Qafqazya”nı bağlamağa çalışırdı. M. Ə. Rəsulzadə başda olmaqla azərbaycanlı mühacirlərin gərgin, yorulmaz mübarizələrinə baxmayaraq Türkiyə hökuməti Sovet hökumətinin təsiri ilə “Yeni Qafqazya”nın nəşrini qadağan etdi. Bunun səbəbini isə 1921-ci ildə RSFSR-lə Türkiyə, 1925-ci ildə isə Sovetlər Birliyi ilə Türkiyə arasında imzalanmış müqavilələrin nəticəsi kimi qeyd etmək olar. M. B. Məmmədzadə gərgin mübarizə yolu keçmiş, 100-ə yaxın sayı işıq üzü görmüş “Yeni Qafqazya”nı yüksək qiymətləndirir və bu məcmuənin gələcək nəsillər üçün milli istiqlal tariximizdən bəhs edən bir sənəd olduğunu qeyd edirdi: “Yeni Qafqazya” ilə başlayan milli nəşriyyat milli istiqlal savaşımızın tarixi sənədləri kimi qalacaq və gələcək nəsillər millətimizin qızıl istila altındakı iztirab və əsarət dövrünü bu sənədlərdən öyrənəcəkdir.

“Azəri Türk” jurnalı

“Yeni Qafqazya”dan sonra azərbaycanlıların nəşr etdiyi ikinci mətbuat orqanı “Azəri Türk” jurnalıdır. Ədəbi-ictimai, elmi və siyasi, milliyyətçi bir məcmuə olan “Azəri Türk” 1928-ci il fevralın 1-də İstanbulda, Sultan Əhməddə nəşr olunurdu. Bu məcmuənin 20 sayı ərəb əlifbası ilə, sonrakı sayları isə latın əlifbası ilə nəşr olunmuşdur. Ərəb əlifbası ilə olan saylar “Orhaniyyə” mətbəəsində çap edilmiş, latın əlifbası ilə olan sayların çap olunduğu mətbəə isə məlum deyildir.

“Azəri Türk”də dərc edilmiş, müəllifi M. Ə. Rəsulzadə olan ilk Baş məqalə “Tutacağımız yol” adlanır. Müəllif yazırdı: “Məcmuəni bundan 4-5 il əvvəl başqa şərait daxilində çıxarmış olsaydıq, tutduğumuz yolu kafi surətdə izah edə bilmək üçün bəlkə daha ziyadə təfsilat vermək ehtiyacı hiss edərdim. Fəqət indi bizdən əvvəl vüqü bulan nəşriyyat və bu nəşriyyat sayəsində ehzar olunan bir mühiti nəzərə alaraq tutduğumuz yolun pək qısa cümlələrlə izah oluna biləcəyinə ümid edirik.

Gedəcəyimiz yol əski zaman şairlərinin iftixar etdikləri kimi “Rəhi-narəbdə” (getməyən yol) deyildir. Əksinə, bu yol çox müşkül və tikanlı olmaqla bərabər, gedilmiş şanlı bir yoldur. Bu həqq yolu və millət yoludur. Bir yol ki, Avropa 18, bir xassə 19-cu əsrdə getmişdir. Bir yol ki, müasir şərq hal-hazırda o yolla salik olmuşdur. Bir yol ki, sabiq Rusiya imperatorluğu daxilində yaşayan məhkum millətlər, dəəsi o yola girmişlərdir. Bu yol ki, savarisi milliyyət hədəfi istiqlalıdır!

“Azəri-Türk” hərbi-ümuminin nəticəsində bilfeli istiqlal mücadiləsinə atılan və illərdən bəri böyük bir eşq və hərarətlə izlədiyi cumhuriyyət qayəsinə irmiş bulunan, fəqət milli istiqlalı təkrar səqdəyə uğrayan bir türk elinin, Azəri türk xəlqinin daha müstəlah ismilə “Azərbaycan Cumhuriyyətinin” həyat və müqəddəratı ilə əlaqədar bir məcmuədir.

“Azəri Türk” jurnalının fəaliyyət proqramı belə idi:

1. “Azəri Türk”, Azərbaycan istiqlal davasını müdafiə etmək vəzifəsini icra edən milliyyətpərvərlərin naşiri əfkarıdır.

2. Əsarətdə olan Türk qurtuluş və istiqlallarını tərvic eylər.

3. “Azəri Türk” bilxassə Rusluqla mücadilə edər.

4. Qafqazya millətlərinin, Rusya əsarətindən qurtuluşunu və müstəqbəl Rusyanın istilasına qarşı birləşmələrinə tərəfdardır.

“Azəri Türk yazırdı ki, Azərbaycan istiqlal uğrunda gedən mübarizədə tək deyil, “hər şeydən əvvəl əsrin ən hakim bir şüarını təşkil edən Milli İstiqlal şüarının qüvvət və qüdsiyyəti onun bu müvəffəqiyyətli zamanıdır. Sonra özünə qarşı mücadilə etdiyi Rus istilasına qarşı yalnız deyildir. Yəni başında özü ilə bila-nifaq eyni yolun yolçuları, Qafqazya Cumhuriyyətləri ilə bərabər Ukrayna ilə Türkistan kimi mühüm qüvvətlər vardır” və Azərbaycan milləti itirdiyi istiqlalı yenidən qazanacaqdır. “Azəri Türk” yazırdı: “Bakıda çörək, süd, şəkər tapılmadığı kimi dünyanın ən zəngin petrol mənbələrinə malik bulunan Bakıda qaz bulunmur” Başqa bir yazıda isə qeyd olunur: “Aclıq, səfalət, hər tərəfdə hökmünü sürür. Vilayətlərə ezam edilən kommunist propaqandaçılarını artıq xalq dinləmir. Kəndli və fəhlə sinfi: “yetər, artıq bizi qandırmayınız! – deyə ictimalarda olan kommunistlərə qarşı çıxır və içlərindən qovurlar” “Sahibsiz rus cocuqları” yazısında da bir ciddi problemə toxunulur: “Rusiyadan axın-axın Azərbaycana gələn ac və sahibsiz rus cocuqları Bakıda kooperativlərin önündə toplanaraq fürsət düşdükcə çörəkləri dağıtmaqdadırlar. Polis və bələdiyyə məmurları onlarla bacarmamaqdadırlar”.

“Azəri Türk” gizli yollarla Azərbaycana gətirilir, xalq arasında yayılırdı.

Bu jurnalın Azərbaycan problemlərinin, ölkədə baş verən hadisələrin Türkiyə ictimaiyyətinə çatdırılmasında böyük rolu vardı.

“Odlu Yurd” jurnalı

1929-cu il martın 1-də imtiyaz sahibi A. Kazımzadə, məsul müdiri Kamal, baş redaktoru M. Ə. Rəsulzadə olan “Odlu Yurd” jurnalı nəşr edilməyə başladı. “Odlu Yurd” özündən əvvəlkilərdən fərqli olaraq bütövlükdə latın əlifbası ilə nəşr olunan ilk jurnal idi. İlk sayı 1929-cu il 1 mart tarixində nəşr olunan məcmuənin son nömrəsi (il 3) 1931-ci il (30-31) N5-6 avqust tarixini daşıyır. “Odlu Yurd” öz səhifələrində başda Azərbaycan olmaqla, Rusiya məhkumu millətlər, Qafqazya, İslam dünyası və beynəlxalq məsələlərlə bağlı mövzulara yer verirdi.

“Odlu Yurd” demokratiyanın, demokratik millətçiliyin istilaçı qızıl Rus istibdadına qarşı müdafiəsində dayanan bir jurnal idi. Bu məcmuə milli istiqlal davasının mənasını belə açıqlayırdı: “Milli istiqlal davası, mədəni millətlər, ailəsi meydanında özünə məxsus bir evə, bir yuvaya malik olmaq davası deməkdir. Cahan millətlərindən mühüm bir qismi bu sərih haqqına hələ malik deyildir. Bunlardan bir qismi bu haqqını qazanmaq, bir qismi də onu iadə etməklə məşğuldur. Azərbaycan xalqı bu ikinci növə malikdir: “Milli istiqlal davasından geniş bəhs edən digər bir məqalə isə M. Ə. Rəsulzadənin ilk sayda yazdığı “Çöhrəmiz” məqaləsidir: “Milliyyət və istiqlal davası əsrin ən qüvvətli və ən hakim bir şüarıdır. Başda Cumhuriyyət Türkiyəsi olmaqla bütün Şərq bu böyük yolla gedir. Bu şanlı tarix qafilasının ilk yolçularından biri də Azərbaycan türkləridir.

Bu inamla fəaliyyət göstərən “Odlu Yurd” Azərbaycanın bir gün əsarət zəncirindən xilas olacağına inanırdı.

Qeyd edək ki, “Odlu Yurd”un Azərbaycanın istiqlalı uğrunda aparılan mübarizədə özünə məxsus yeri və rolu olmuşdur: “Əgər Azərbaycan istiqlal fikri xalqdan doğmuş, xalqın hansı həyat və xüsusiyyətinin təbii və zəruri bir tələbi isə, əgər xalq bunun xaricində heç bir həyat, heç bir səadət təsəvvür etmirsə, əgər Azərbaycan xalqı yeganə həyat vəsadəti istiqlal və onun üç rəngli bayrağının altında düşünürsə – o zaman xalqın ölüm-dirim məsələsi qədər mühüm olan bu istiqlal fikri üzərində israr etməsi, inad göstərməsi, ölməsi fəqət əzmindən dönməməsi lazım gəlir. “Odlu Yurd” jurnalında Azərbaycanın istismar olunub Rusiyaya daşınan neftindən, qazından, digər sərvətlərindən də ürək ağrıdan məlumatlar çap edilirdi.

“Odlu Yurd” Azəri mühacirlərinin Türkiyədə çıxardığı son siyasi məcmuə idi.

“Odlu Yurd” jurnalındakı yazıları belə qruplaşdırmaq mümkündür: 1) Siyasi yazılar; 2) Elm və ədəbiyyatla bağlı yazılar; 3) Mətbuat və kitabiyyətlə bağlı yazılar; 4) Xəbərlər qismi; 5) İstila qurbanları.

Jurnalın siyasi mövzuda nəşr edilən məqalələrinin əsas müəllifləri M. Ə. Rəsulzadə və M. B. Məmmədzadədir. M. Ə. Rəsulzadənin “Öyrədən bir müsibət”, “Tarixçiyə qarşı siyasi”, “Temmuz (iyul) hadisəsi münasibəti ilə”, “Nə gübrədir, nə də peyin”, “Qafqaz Birliyi şüarı altında” yazılarının böyük əhəmiyyəti vardır.

Türkiyədə üç ilə yaxın müddətdə nəşr edilən “Odlu Yurd” jurnalı mühacirlərin Azərbaycan istiqlalı uğrunda apardıqları mübarizəyə ciddi dəstək verib əhəmiyyətli rol oynadı.

Nəsiman Yaqublu,

Tarix elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2010.- 10 iyul.- S.23.