ORALARDA KİMLƏR VAR: ÜSTÜN İNANC

ÇARŞAB HAQQINDA KİTABI MARKSİSTLƏR YAZA BİLƏRDİ

Çarşab(başörtüsü) məsələsini bu cəmiyyətdə yaradılmış bir dram olduğunu söyləyən məşhur türk rejissoru,ssenariçi və ağabəyim Üstün İnanc :

“Sənətçi sahib çıxar. Yəni yazar. Yazmadılar.Biz bir iş görmək istəyəndə bizi söydülər.Gərəksiz şeylər danışdılar”. Sonra “Tək Deyilsiniz” əsərini qələm alan İnanc ağabəy, əsəri filmə çəkilincə böyük əngəllərlə qarşılaşdıqlarını xatırlatdı.

Qınamalar,qavğalar, işgəncələr, aclıq.... Fəqət öz yolundan dönmədi bu ustad. Böyük Doğudan gəlmiş bir uşaqdı. Dizləri yalnız Zeybək oyunu oynarkən yerə dəydi.

Bir İstanbul Bəyəfəndisini qonaq çağırdıq.Eskadərdə. Şah damarı şişənə qədər soruşduq.Sıxıb suyunu çıxardıq.Sənət insanı Üstün İnanc sakitcə cavab verdi.

Əxlaq və kino düşüncəsi necə bir yerə sığır?

Əxlaq və kino çox geniş bir məvhum.Onu daha bir az yığcamlaşdıraq, indiki vəziyyətinə baxaq kinonun.

Yaxşı Türk kinosunun keçdiyi yollara nəzər salaq o zaman.

Türk kinosunda texnik baxımdan böyük bir gəlişmə və dəyişim var. Fəqət bu işin millilik tərəfi və otantik dəyərlər baxımından bir az yabançılaşma var.

“Yaşılcam”da bu yoxmuydu?

“Yaşılcam”da başlanan hər şey bir sonuc verirdi.Yaşılcamda insanlar insanı tənqid etdiyi zaman deyirdiniz ki,şərtlər budur.Para yox, pul yox...Bu imkanlarla ancaq bu qədər getmək olar.İndi o imkanlar da genişləndi.

Necə olub genişləndi?

Kredilər filan.Ala bilənlər alır təbii.

Nədir nikbinsinizmi?

Təbii ki, nikbinəm.Baxmışam,daha əvvəllər çəkilmiş bir film vardı, “POLİS” adında.Baxdım, sordum Yücelə bir iclasda : kim bu adam deyə?Yaxşı filmdi.Heyrətlər içində baxdıq uşaqlarımla birgə.Əskidən belə filmlər çox azdı.

Bu işi öyrənmək bir az sevgi məsələsi?

Məsələn Məsub Uzakan, bu işi öyrənmək üçün asisant işlərkən su sataraq dolanışığını saxlaya bilirdi.

Gözəl günlər gəldimi, yaxındamı, yoxsa heç gəlməyəcəkmi?

Yəni imkanlar artır.Gözəl şeylər ola bilir irəlidə.Bu işin içində yalnız pulmu var?

İndi bu işin əsasını seriallar həll edir.Projedir. Kinonun, serialların və sairə kimi şeylərin əsasını proyektlər qoyur.Bu projelər sağlamsa yaxşı sonuclar almaq olar.İnam,əxlaq, metafizik qayğı varsa, yaxşı nəticələr çıxar ortaya. Proyekt və rejissor,ssenari çox vacib bir şey.

Bir var pul gətirən filmlər,bir də var intellektual tamaşaçılar üçün çəkilən filmlər,bu hələ də söhbət mövzusu.Nədir bunları bir-birindən fərqləndirən?

Bu çox qabaqlardan olan söhbətdi.Sənət filmi, pul üçün çəkilən film deyirlər. Bir az sol fikirlilərin gəldiyi nəticədir bu.Məsələn, bazara hesablanmış romanlar var, sənət romanları var. “Bazara hesablanmış romanlar nədir”,- deyə soruşsanız,cavab belədir ki,tirajına görə çox satılan romanlar. “Sənət romanları nədir”- deyə soruşsanız,mükəmməl yazılmış romanlar deyərlər.Bu bölgünün özü bəlkə də mübahisəli bir şey.

Uydurma bir baxış yəni.

Bu xüsusiylə bu sənətlə məşğul olan insanların uydurduqları bir şey. Kim çox satılırsa, kim az satılırsa bunu düşünər.Kinoda da bu var.

Bunların ikisi də eyni taleyi yaşamırmı?

İkisinin də eyni yerdə olması lazımdır, əlbəttə.Xüsusiylə kinoda bu vacibdir.Texnikanın üstünlüyü, pulun çox olması çox vacib bir şey. Biz oturub roman yazırıq. Qələm və kağız lazım.Bütün olan bu.Kino belə deyil.Məsrəflər tamamilə fərqli.

Tamaşaçı bəyəndisə nə olur?

Mən sənə kiçik bir xatirəmi danışım.Adları açıqlamayacağam.Nəcip Fazıl bəyin Sultan Abdülhamit haqqında əsərini biz səhnələşdirdik.Mən rejissor idim.Nədir bu? Həvəskar insanların bir yerə yığışması.

Əsas aktyorları hardan tapdınız?

Milli Türk Tələbə Birliyindən uşaqlar. Bu uşaqlarla tamaşa oynayırıq.Çox böyük bir maraq var.

Nə zaman olub bu?

1967-ci illərdi deyəsən .Sultan Abdülhamit, Atatürkün alternativi kimi göstərilir.Onu sevdinizsə demək Atatürkün düşmənisiz.

Dəhşətli bir münasibət.

Belə bir vahim düşüncə vardı o zamanlar. O dönəmlərdə zülüm çəkirdi yaradıcılar. Anladılmaz şeylər. Bir professor 31 martla bağlı bir şey yazdı. İki teatr qrupu bir yerə yığışdı. Dünya kinoteatrı vardı keçmişlərdə İstiqlal prospektində. Oranı aldıq. Hərbiyədən o zamanın geyimlərini götürdük.O vaxtın parasıyla 500.000 lirə ki, çox böyük puldu. Dollar 9 lirəydi. Hesabını bil.

Sizə rəqibmi oldular?

Bunlar bizim tamaşaya qarşı bir tamaşa hazırladılar.Bir tərəfdən rəsmi maneçilik, bir tərəfdən bunlar, bizsə davam edirdik.

Axırda bu yarışın sonu necə oldu?

20 gün yaşaya bildilər.Sonra batdılar.

Özümüzü gözə soxmaq üçün söyləmirəm bütün bunları .

Xalqın istədiyi olur.Kütlələrin dəstək verdiyi şeylər yaşayır.Bizi dəstəklədilər. Onları dəstəkləmədilər. Həm də İstanbulun göbəyində. 20 gündə yoxa çıxdılar.O qədər də pul xərclədilər.

Sonra nələr oldu?

Qorxutmalar oldu,hətta söyüş-möyüş anlarına qədər uzandı,bizi incitdilər.Amma indi Abdülhamit artıq günün məsələlərindən biri olaraq haqqında danışılır da.Sənət işi,bazar məsələsi və daha başqa şeylər üstündə kino işində hər zaman mübahisələr olub. Eləcə də açıq-saçıqlıq məsələsində.

Təbii bunlar yaşandı. “Yaşılcam”da bir rəqqasın göbək ataraq rəqs etməsi həmişə ortada idi.Bunlar niyə olurdu?.

Anadolu,xüsusiylə əlçatmaz,ünyetməz bir yer olaraq qapalıydı.Film insanları maraqlandırmırdı.Rəqqas maraqlandırırdı.Uşağın birinə 25 quruş verirdilər, səhnəyə çıxırdı və bundan artığını qazandırırdı.Tamaşaçılar da ekstaza gəlib onların başlarından pul tökürdülər.

Sizin tamaşanızda deyəsən qadın obrazı yoxdur.Belə olduğu halda tamaşaçıları necə toplaya bilirdiniz?

Bu düşüncəniz doğru.Bizim tamaşalarda qadınlar yoxdu.Səhnənin arxasına gəlib soruşanlar da olurdu: qarı varmı? Burda təhsil məsələsi var.Bunlar olur. Mövzumuza dönərsək: bəlkə bir az sərt danışdım, amma mən bazar, sənət məsələlərinə qatılmıram.Fuflo romanlar, ağ roman... filan...Sən işini yaxşı elə,nəyə inanırsan yaz getsin.

Filmlərinizin Türkiyədən uzaqlarda göstərilməsini arzu edirdinizmi?

Mən BÖYÜK DOĞUçu olaraq yetişdim. Bizdə olmamış şeyləri eləmək hirsi vardı.

Məsələn?

Kino yoxdu bizdə. Bizim tərəfdə. Yücəl Çakmaklı da elədir.Maddi imkanımız yox,tamaşa qoyduq.Kino çəkdik.İlk dəfə bu işlər bizim tərəfimizdən gerçəkləşdirildi.

Sizin tərəfi nə cür tanımaq olar? Ora harası və kimlər?

İnanclı insanlar. Əxlaq və ruh kökünə dayalı insanlar.Bu məqsədlə yaşadıq.ABŞ filan bizdən sonrakı nəsillərdə gəldi. Daha professional düşünməyə çalışırdılar.

Siz yolları açdınız.

Bəli, biz bu yollarda yürüdük və yolları açdıq. Digərləri də gəldilər və yaxşı işlər gördülər.

Xəyal gücü- roman- ssenari- film. Bu dörd fərqli məmləkətdən danışarkən, ortaya çıxan əsər necə işlənərək başqa bir hal alır? Olanla olmayan arasında bir olanı yaratmaq fərqi nədir?.

Mənim ilk romanım “Yalnız deyilsiniz” oldu.Mən onu yazmadan öncə gözlədim.Elə bir səksəkə vardı ki, içimizdə o zamanlarda. Başı çarşablı qızlara da bunu izah etmək olmaz.Birinci məslək qruplarında başladı və davam edib getdi.Bir az da gözlədim.

Nədən?

Çünki məndən daha mahir insanların yazmasını gözlədim.Yazmadılar. Səs çıxmadı. Oturdum mən yazdım.Gözlənilən bir tema olduğu üçün işim gətirdi.

Sonra film barədə düşündünüz?

Ssenarini mən yazdım.Çox uzun bir şey alındı. Əsər mənim. Qıymıram kəsib atmağa bəzi yerlərini, övladım kimi əsər.

Romanı yazan, ssenarini yazmamalı o zaman.

Yazmamalı. Çünki əli qalxmır.

Cəmiyyətin düşündükləri ilə sizin düşündükləriniz üst-üstə düşürsə?

Cəmiyyətdən qırağa sənətçi ola bilməz.Təəssüf ki, indi tamam başqa düşüncələr var.Bu məsələyə,bu çarşab məsələsinə sənətçilər biganə olmamalıdı.Lazım olduğunu deməlidirlər.

Lazım olduğuna inanmasalar da ?

Lazım olmadığına inansa da. Çarşabın gərəkliyinə inanıb- inanmasından asılı olmayaraq.Yazmalıdırlar. Vaxtiylə bu tip siyasi mübarizələrin düşdüyü zaman, qəzetlər kültür-sənət əlavələri çıxarırdılar.Məsəla “Dünya qəzeti” vardı. Onun kültür-sənət əlavəsi vardı.Mən 15-16 yaşlarındaydım. Maraqla oxuyurdum.Orhan Vəlinin ölümünün il dönümündə bir əlavə buraxılmışdı. Oktay Rıfatın bir yazısını oxudum orada. Orhan Vəli salatanı sevməzmiş deyir.Amma şeirlərinin birində “çox sevdiyim salatını tapa bilməyəcəymə”demiş kimi bir misra var.Xalqın səsi bu. Xalqın salatanı sevdiyini bildiyi üçün yazmış. Riyakarlıq yox bu sözlərdə.Marksist bir yazar bu başürtüsü olayını bir şəkildə qələmə almalıydı.

“Tək Deyilsiniz” filmi çəkildikdən sonra Abdülhamid Xan haqqında filminizdə olduğu kimi çətinliklər və mübahisələr yaşadınızmı?

“Tək Deyilsiniz” filmim qadağan olundu bir ara.Aktyorlar hədələndi. Dedilər ki,qətiyyən bu film qəbul olunmamalıdı.Başımız qarışıqdı deyib bizi dinləməyənlər çox oldu. Artist tapa bilmirdik oynamaq üçün.

Bu çətinlikləri necə aradan qaldırdınız?

Metin Serezli yardımçı oldu. Murat Soydan, Nilüfər Aydan kimi aktyorları o tapdı.

Bəs Haluk Qurdoğlu?

Onun qorxu, filan keyfinə deyil.Kimsə ona bir şey deyə bilməzdi.Əsas o birilərindən danışıram. O birilərini qorxudurdular.Onlar bu işi eləyirlər, sən buna girişməyəcəksən kimi hədələr vardı.Bunlar oldu.

Tofiq ABDİN

525-ci qəzet.- 2010.- 17 iyul.- S.27.