PROFESSOR NİZAMİ CƏFƏROVA AÇIQ MƏKTUB

Hörmətli Nizami müəllim!

Mən keçən əsrin 80-ci illərinin sonlarından mətbuatda sizin müxtəlif mövzuda çap olunmuş məqalələrinizi maraqla oxumuşam. Sonralar sizinlə şəxsi tanışlığımız mənim sizin haqqınızda təsəvvürlərimi daha da genişləndirdi. Sizin simanızda filologiya elmimizə, ümumiyyətlə ədəbi-ictimai mühitimizə istedadlı gənc alimin gəlişindən məmnunluq hissi keçirirdim.

Bu yaxınlarda göndərdiyiniz 5 cildlik “Seçilmiş əsərləri”nizi (Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2007) çətinliklə olsa da (yaşım və səhhətimdəki problemlərlə bağlı) sona qədər oxudum və fikirlərimi ətraflı yazmaq qərarına gəldim. Lakin iş prosesində hiss etdim ki, bu işə fiziki cəhətdən gücüm çatmır. Ona görə də heç olmasa, fikirlərimin, düşüncələrimin bir qismini qısa şəkildə yazmalı oldum. Yəqin ki, gənc mütəxəssislər bu əsərləri diqqətlə oxuyub layiqincə qiymətləndirəcəklər.

Sizin əsərləriniz həmişə ədəbi ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olmuşdur.

Mövzu dairəsinin genişliyi ilə seçilən bu əsərlər də dilimiz, ədəbiyyatımız, tariximiz, mədəniyyətimiz, taleyimizlə bağlı çox ciddi problemlərə vətəndaş ehtirası, alim cəsarəti ilə toxunmağınız yaradıcılığınızın başlıca xəttini təşkil edir.

Mənim ilk təəssüratım belədir ki, bu əsərlərdə həcmcə, kiçik və ya böyüklüyündən asılı olmayaraq, mövzuya yeni münasibət, axtarış həvəsi, polemik ruhu əsas məziyyətdir.

Sizin doğru qeyd etdiyiniz kimi, dilimizin tarixi əsasən sovet dövründə-30-cu illərdən öyrənilməyə başlansa da, sovet ideologiyası bu tarixin obyektiv öyrənilməsinə hər vəchlə maneçilik törədirdi. “30-cu illərdən başlayaraq, Azərbaycan tarixinin qədim dövrü barədə hər cür miflər uyduruldu ki, həmin miflərin əsas ideoloji məqsədi Azərbaycanı türk dünyasından ayırmaqdan ibarət idi (seçmələr mənimdir-Y.A). Heç şübhəsiz, Azərbaycan tarixinin qədim dövrünün mürəkkəb etnolinqvistik mənzərəsi, haqqında söhbət gedən miflərin müəyyən elmi əsaslara malik olmasına, elmi-ictimai təfəkkürdə geniş intişar tapmasına imkan verir, şərait yaradırdı” (I. s. 6). Buna baxmayaraq, bu sahədə, müəyyən qüsurlarına baxmayaraq, sanballı tədqiqatlar yaranmışdır. Təbiidir ki, tariximiz, dilimiz, ədəbiyyatımız, müstəqillik dövründə tam obyektivliklə öyrənmək imkanı qazanmışdır. Bu cəhətdən sizin məqalələrinizdə çox ciddi məsələlərə toxunulmuşdur.

“Seçilmiş əsərləri”n I cildi dilimizin tarixinə və qramatikasına həsr olunmuşdur.

“Ön söz, yaxud Azərbaycan dili tarixinin metodoloji problemləri” adlı ilk məqalədə sovet dövründə Azərbaycan dili tarixinin ümumtürk kontekstindən ayrı öyrənilməsi meylinin yanlışlığı xüsusilə diqqət mərkəzinə çəkilmiş, bu sahədəki qüsurlar aydınlaşdırılmış və müstəqillik dövründə yaranmış, yeni şəraitdə bu qüsurların aradan qaldırılmasının vacibliyi irəli sürülmüşdür.

Daha sonra “Azərbaycan türkcəsinin təşəkkül tarixinə dair” məqalədə oxuyuruq: “Qədim (ümum) türk dili təxminən e.ə I minilliyin ortalarında Altay dilinin bölünməsi ilə əlaqədar olaraq təşəkkül tapıb formalaşmışdır. Həmin bölünmə prosesi isə, görünür, bir neçə min il davam etmişdir... Ona görə də eramızdan əvvəlki minilliklərdə prototürkcədən, yaxud Altay dilinin türk, monqol və tungus-mancür “dialekt”lərindən danışmaq mümkündür” (I. s. 12).

Bu fikir müəllifin ciddi axtarışları nəticəsində gəldiyi mühüm qənaətdir ki, onun elmi cəsarətini göstərir. Siz davam edərək bu ideyanı qətiləşdirərək yazırsınız: “Elə ona görə də eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq türkcənin dialektləri müxtəlif inkişaf səviyyələri ilə diqqəti cəlb edir” (I. s. 12). Bu olduqca əhəmiyyətli elmi müddəaları belə tamamlayırsınız: “Qədim türkcəni yekunlaşdıraraq orta türkcənin (artıq müxtəlif türk dialektləri-dillərindən ibarət olan türkcənin) perspektivlərini nümayiş etdirən M. Kaşğari “Divan”ı ümumtürkcənin yalnız ifadə imkanlarının genişliyini, yüksək normativlik səviyyəsini deyil, həm də müsəlman dünyasında get-gedə artan mədəni, siyasi nüfuzunu təsdiq edir, “türk dili ilə ərəb dilinin atbaşı bərabər yürüdüklərini” göstərir” (I. s. 13).

Alim burada bir cəhəti də qabarıqlaşdırır: “Yüksək dil mədəniyyəti olan M.Kaşğari “türk dili” əvəzinə “türk dilləri” deyərdi” (I. s. 13). Yəni geniş coğrafiyada yaşayan türklər “müxtəlif tayfalardan, boylardan” ibarət olsalar da, ruhən (o sıradan da “dil ruhu” baxımından) bütöv hadisədir.

Siz daha sonra qədim türk dilinin zaman keçdikcə bölünmə prosesinə toxunursunuz. Belə ki, I minilliyin sonu II minilliyin əvvəllərində bu bölünmənin üç türk dilinin (qıpçaq, oğuz, karluq dilləri) və bir sıra aralıq dialektlərinin formalaşması ilə başa çatdığını qeyd edirsiniz (I. s. 14).

Siz onu da əlavə etməyi lazım bilmisiniz ki, “qıpçaq, oğuz, karluq dilləri bir-birinə o qədər yaxın və əlaqələri o qədər sıx, intensiv olmuşdur ki, ümumi bir dilin (ümumtürkcənin) dialektləri təsəvvürlərini yaradırlar”.

“...Azərbaycan dilinin tarixində qıpçaq təsiri özünü V-IX, oğuz təsiri IX-XIII, karluq təsiri isə XIII-XVI əsrlərdə daha çox hiss etdirir” (I. s. 14).

Sizin “Azərbaycan dilində cümlənin struktur-semantik təkamülü”, “Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi”, “Azərbaycan ədəbi dili: funksional üslubların təşəkkülü”, “Azərbaycan ədəbi dili: Şimalda və Cənubda” və s. məqalələriniz dilimizin tarixinin öyrənilməsi sahəsində mühüm tədqiqatlardır. Xüsusən Cənubda ədəbi dilin vəziyyəti, onun inkişafı, bu prosesdə görkəmli qələm sahiblərinin fikirləri diqqəti cəlb edir. Siz bu prosesi belə yekunlaşdırırsınız: “Şimala gedən milli-mədəni tərəqqi Cənuba güclü təsir edir, Cənub öz növbəsində etnik-mədəni potensiyası ilə Şimala təsirsiz qalmır və diqqəti çəkən cəhət ondan ibarətdir ki, bu proseslərin hər ikisi universal bir tarixi prosesdə, onun tərkib hissələri kimi ehtiva olunur: həmin universal proses ümumtürk miqyasına malik olub türk xalqlarının getdikcə güclənən milli-mədəni intibahından irəli gəlir” (I. s. 313).

“Seçilmiş əsərləri”n ədəbiyyatşünaslıq məsələlərinə həsr olunmuş II cildində siz ədəbiyyatımızın tarixi, inkişafı, ədəbi proseslə bağlı məqalələrinizlə çıxış edirsiniz.

Burada ilk öncə Azərbaycan ədəbiyyatının mənşəyi məsələsi aydınlaşdırılmışdır. Sizin ciddi araşdırmalar nəticəsində gəldiyiniz qənaət budur ki, “Kitabi Dədə Qorqud” israrla göstərir ki, o ideya məzmunca tədricən sıxılmış, Azərbaycanın coğrafiyasına, ictimai-siyasi, mənəvi-ideoloji maraqlarına uyğunlaşdırılmışdır. Və biz Azərbaycan ədəbiyyatının tarixini bir də ona görə Dədə Qorqud eposundan başlamalıyıq ki, həmin abidə Azərbaycan ədəbiyyatının bünövrəsində çox möhkəm dayanır, onun “tarixəqədərki” dövrünə düzgün işıq salır. Dədə Qorqud eposu I minilliyin II yarısında-təxminən beş əsr öz şifahi ömrünü yaşamış, II minilliyin I yarısında isə-yenə təxminən beş əsr ərzində yazıya alınmış, dövrün redaktəsinə məruz qalmış, Eposdan Kitaba çevrilmişdir” (II. s. 6). Bu məsələni siz “Eposdan Kitaba” məqalənizdə bir daha ətraflı şərh edərək olduqca mühüm bir nəticəyə gəlirsiniz: “...Beləliklə Azərbaycan ədəbiyyatı I minilliyin ortalarından (qədim dövrün sonu, orta əsrlərin əvvəllərindən) başlayaraq qədim (ümum) türk ədəbiyyatının differensiyası nəticəsində formalaşır” (II. s. 7).

Daha sonra isə siz Azərbaycan ədəbiyyatını dövrləşdirilmək kimi olduqca aktual problemlə bağlı mülahizələrini şərh etmisiniz.

“Dədə Qorqud”, “Koroğlu” dastanlarının yaranması, ideyası, surətlər aləmi, ümumiyyətlə poetikası haqqında məqalələriniz də yeni ruhu ilə diqqəti cəlb edir.

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının Nizami, Qazi Bürhanəddin, Cahanşah Həqiqi, Xətayi, Kişvəri, Füzuli, Vidadi, Vaqif, Aşıq Ələsgər kimi qüdrətli nümayəndələri haqqında məqalələrinizdə bir sıra ciddi problemlərə münasibətiniz də maraq doğurur. Məsələn, Nizami tədqiqatçılarının toxunmadığı mühüm bir cəhət sizin diqqətinizdən kənarda qalmamışdır. Siz yazırsınız: “Nizami “Xəmsə”sinin fəlsəfi əsaslarını Əl-Fərabi (IX-X əsrlər) müəyyən etmişdir. Və dahi türk şairinin yaratdığı, demək olar ki, bütün poetik obrazların fəlsəfi sxemi dahi türk filosofunda mövcuddur –“hökmdarın qeyri-adi kamilliyi”, “ideal idarə sistemi”, “etik intellektualizm”, “qneseoloji optimizm” və s. məsələlər Nizamiyə Əl-Fərabidən gəlir” (II. s. 21).

“Bu cilddə müasir ədəbiyyatımızın S. Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə, İsa Muğanna, V. Babanlı, N. Həsənzadə, F. Kərimzadə, N. Kəsəmənli, Z. Yaqub və b. haqqında məqalələriniz də məndə ciddi maraq doğurdu. Bu baxımdan “Azərbaycan” şeirini Səməd Vurğun yaradıcılığının üverturası saymaq daha düzgün olardı” (II. s. 149).

“Bəxtiyar Vahabzadənin şairliyi də, filosofluğu da, ictimai xadimliyi də mənsub olduğu xalqa məxsusdur. O, bütünlükdə “Azərbaycan məktəbi”nin yetişdirməsi olub, bu məktəbin müasir təfəkkür imkanlarını nümayiş etdirir. Ona görə də, hər necə olursa-olsun, Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığı dünya miqyasına öz “Azərbaycan qeydiyyatı” ilə çıxır” (II. s. 171).

“Şairlik N. Həsənzadənin stixiyasıdır-o, təkcə şeirində, nəsrində, dramaturgiyasında, publisistikasında deyil, adi məişətdə də şairdir, yazanda da, yazmayanda da şairdir...” (II. s. 215) və s. nümunələri qeyd edə bilərik.

Sizin “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” məqaləsində bir tezis də mənim diqqətimi cəlb etdi. 50-ci illərdə ədəbiyyatda azərbaycançılıq ideyası geniş təbliğ olunmuşdur. “Əlbəttə, azərbaycançılıq təbliğatının əsasında Azərbaycanı türk dünyasından ayırmaq ideyası (seçmələr mənimdir-Y.A) dururdu” (II. s. 144).

Sovet ideologiyasının güclü təyziqi Azərbaycan xalqının mənşəyini, dilini ümumtürk kökündən ayırmaq olduğu kimi, azərbaycançılıq ideyasına da buna görə rəvac verilirdi.

Siz Sovet-alman müharibəsi dövrü yaranmış “Azərbaycan legion ədəbiyyatı” (Məmməd Cəfərli) haqqında da öz qiymətinizi vermisiniz. “O, (legion ədəbiyyatı) kommunizmlə faşizmin XX əsrin ortalarına təsadüf edən döyüşündə nə qədər siyasi-ideoloji müdaxilələrə məruz qalsa da, öz milli mənliyindən, türkçü-azərbaycançı məfkurəsindən, ana dilindən nəinki imtina etmiş, əksinə, son nəfəsinə qədər “Müstəqil Azərbaycan uğrunda mücadilə aparmaqdan mənəvi zövq almışdır:

...Bizim

Fikirlərimizin

Üfiqləri deyildir dar,

Bizdə

Sönmək bilməyən

Bir istiqlal var!.. (II. s. 156-157).

Sizin toxunduğunuz ən mühüm məsələlərdən biri bəzi “alimlərin” Azərbaycan ədəbiyyatı, ümumən mədəniyyətinin mənşəyini bir yox, bir neçə kökə bağlamağın qeyri-elmiliyini, hətta zərərini göstərməkdir. Bu yanlış ideyanın əsas tərəfdarı akademik İqrar Əliyev yazır: “Hazırda türk dillərindən birində danışan azərbaycanlılar madalılar vasitəsilə Hind-İran, daha geniş miqyasda isə Hind-Avropa aləminə bağlanır, iranlılarla, hindlilərlə, germanlarla, slavyanlarla və başqa xalqlarla qohumluğa yetirlər. Azərbaycanlılar məhz madalılar vasitəsilə İran mədəniyyətinin də varislərinə çevrilir, İrandilli xalqlarla birgə bu zəngin aləmə, eposa, Avestaya, zərdüştlük təliminə və bir çox digər tarixi-mədəni dəyərlərə sahiblik hüququ qazanırlar” (II. s. 310).

Burada məqsəd əslində Azərbaycan xalqının tarixini, dilini, mədəniyyətini, ədəbiyyatını türk kökündən ayırmaqdır.

Siz davam edirsiniz: “Ümumiyyətlə, ədəbi mədəniyyətdə, yaxud söz sənəti mədəniyyətində dil faktoru əsasdır. Və əgər Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı əsrlər boyu yalnız türk mənşəli Azərbaycan dilində yaranmışdırsa, milli ədəbi mədəniyyətin genezisində qeyri-türk başlanğıcı axtarmaq absurddur” (II. s. 311).

Sizin “Azərbaycan intibahı: problemlər, mülahizələr” məqalənizi də ayrıca qeyd etmək istəyirəm. Tədqiqatçılar Azərbaycan intibahını XI-XII əsrlərə aid edirlər. Lakin sizin fikrinizcə intibah əsasən ana dilində yazılan bədii və elmi əsərlər əsasında yaradılır. “İntibah milli özünüdərketmə faktıdır, milli mədəniyyətin təşəkkül ərəfəsidir,-bu baxımdan yanaşdıqda XI-XII əsrlər Azərbaycan mədəniyyəti intibah mədəniyyəti olmaqdan uzaqdır” (II. s. 51).

Sizin “Seçilmiş əsərlər”inizin III cildi əsasən türkologiya məsələlərinə həsr olunmuşdur. Burada göstərilir ki, türkologiyanın tarixi e. ə. I minilliyin ortalarından başlayır. Müxtəlif xalqlara, millətlərə, dillərə mənsub olan araşdırıcıların elmi obyektivliklə bərabər, çox zaman əsas məqsədləri türkləri dünya tarixindən sıxışdırmaq olmuşdur.

Siz də bu münasibətlə islamiyyət dövründə türkologiya sahəsində ən sanballı mənbə olaraq Mahmud Kaşğarinin “Divani-lüğət-it-türk” əsərini göstərir və bu möhtəşəm əsərin məziyyətlərini şərh edirsiniz.

Sizin türkologiya tarixinin mərhələlərini müəyyən etməyiniz xüsusilə maraq doğurur. Sizin təsnifatınıza əsasən türkologiya aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdi:

1. E. ə. I minilliyin ortalarından I minilliyin sonu, II minilliyin əvvəllərinə qədər.

2. I minilliyin sonu, II minilliyin əvvəllərindən orta əsrlərin sonu, yeni dövrün əvvəllərinə qədər.

Türk fütahatının sona çatmasından sonra Qərbin Şərqə qarşı artan marağı ilk növbədə türk dünyasını ehtiva edir.

Türklərin tarixən Şərqdə böyük nüfuza malik olması Rusiyanın Şərq siyasətində mühüm yer tutur. “Qərb öz Şərq siyasətini” Rusiya vasitəsilə həyata keçirməyə üstünlük verir.I Pyotrun dövründən başlayaraq Rusiyanın imperiya siyasətinin güclənməsi Rusiyada türkologiyanın inkişafına təkan verir.

XIX əsrin birinci yarısında Rusiyada türkoloji mərkəz kimi əsasən Moskva, Sankt-Peterburq və Kazan universitetləri mühüm rol oynamışlar. Bu sahədə Mirzə Kazımbəy, Radlov, Bartold və başqalarının xidmətləri qeyd olunmalıdır.

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərindən etibarən türk xalqlarının C. Əfqani, Ə. Hüseynzadə, İ. Qaspıralı, Z. Gökalp və b. mütəfəkkirləri türkologiya ilə ciddi məşğul olmuşdur. Onlar “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir” (Ə. Hüseynzadə), “Türkçülüyün əsasları” (Z. Gökalp) kimi sanballı əsərlərində türkologiyanın mahiyyətini müəyyənləşdirmişlər.

XX əsrin əvvəllərində Rusiyada Qordlevski, Samoyloviç, Krımski, Aşmarin, Malov və b. görkəmli türkoloqlar fəaliyyət göstərsələr də, kommunizm ideologiyası türkçülük düşüncəsinin qarşısını aldı.

III cilddə verilmiş “Ümumtürk ədəbi dili (türki) təşəkkülü, təkamülü, tənəzzülü” məqaləsində müəllif türkini qədim türk dilinin varisi hesab edərək onun təşəkkül dövrünün IX-XII əsrləri, təkamül dövrünün XIII-XVI əsrləri tənəzzül (süqut) dövrünün XVII-XVIII əsrləri əhatə etdiyini müəyyənləşdirmişdir.

Bu cilddə sizin “Tanrıçılıqdan islama” məqaləniz də maraq doğurur.

Siz “Dədə Qorqud” dastanını ətraflı təhlilini yeni təfəkkür işığında apardığınız üçün burada yeni münasibət, yeni ruh üstünlük təşkil edir. Burada mənim diqqətimi çəkən sizin aşağıdakı fikirlərinizdir: “E. ə. minilliyin ortalarına doğru formalaşmış qədim türk eposunun əsas nümunələri müxtəlif qaynaqlarda (və müxtəlif mükəmməllikdə) zəmanəmizə qədər qorunmuşdur: “Yaradılış” dastanı, “Alp Ər Tonqa” dastanı, “Oğuz Kağan” dastanı, “Göy türk” dastanı, “Köç” dastanı və s. Həmin dastanların min ildən artıq bir tarixi olduğunu söyləmək o qədər də doğru olmazdı. Və bizim fikrimizcə, qədim türk eposunun klassik təzahür formaları e.ə. I minilliyin ortalarından b.e-nın I minilliyin ortalarına qədər yaşamış, lakin bu minillik dövrün ilk yarısı, haqqında söhbət gedən dastanların daha geniş yayılması, ümumiyyətlə, qədim türk epos təfəkkürünün daha məhsuldar olması baxımından diqqəti daha çox çəkir” (III. s. 123).

Burada bir mühüm məsələyə də münasibət maraq doğurur. “Azərbaycanın qədim, erkən orta əsrlər tarixinin tarixşünaslığı” kitabında “Azərbaycan xalqının şah əsəri-“Kitabi-Dədə Qorqud”un tarixşünaslığına geniş yer ayırmış Y. H. Səfərov yazır: “Qeyd etmək lazımdır ki, boylarda oğuzların qonşu məmləkətlərə qəsdən basqın edib onların torpaqlarını zəbt etmək, əhalisini əsir almaq, qarət etmək və s. kimi neqativ hallar əsla yoxdur” (III. s. 159).

Biz müəllifin məşhur “tarix üzü keçmişə doğru siyasətdir” tezisinə uyğun olaraq mənsub olduğumuz xalqı tərifləmək üçün belə dediyini başa düşürük. Lakin məsələnin mahiyyəti o cür deyil-axına, qəzaya getmək, din uğrunda döyüşmək, kafirləri ya dinə gətirmək, ya məhv etmək orta əsrlərin qazilərinin, artıq qeyd olunduğu kimi, əsas vəzifəsidir. Və bu, xalqın tarixi üçün “neqativ hal” deyil, məhz “yüksək əxlaqi keyfiyyət”dir” (III. s. 159).

“Dədə Qorqud”la bağlı “Xanım hey” məqaləsi də yeni baxışla aparılan təhlillə diqqəti cəlb edir.

“Türk müsəlman mədəniyyəti” məqaləniz də bu baxımdan maraq doğurur.

Bu cilddə “Ümumtürk ədəbiyyatı tarixi: problemlər, mülahizələr” məqaləsi olduqca aktual bir mövzuya həsr olunmuşdur. Ümumtürk ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi türkologiyada mühüm məsələlərdən biridir. Ona görə də müəllif fikirlərini belə ümumiləşdirir: “Ümumtürk ədəbiyyatı tarixinin sistemli tədqiqi müasir türk xalqları ədəbiyyatşünaslarının qarşısında duran mühüm məsələdir-bu, o dərəcədə mühüm məsələdir ki, həll olunmadan normal türk filoloji təfəkkürünün formalaşması mümkün deyil” (III. s. 217).

Müəllif daha sonra “Ümumtürk ədəbiyyatı tarixinin etüdləri” adlı irihəcmli məqaləsində türk xalqlarının ən qədim dövrlərdən müasir günlərimizə qədər yaratdıqları şifahi və yazılı ədəbi nümunələrin qısa xülasəsini vermişdir.

“Qədim türklərin vətəni ilk orta əsrlərdən bəri Türküstan kimi tanınan geniş çöllərdir. Şimalda Köqmən (Sayan) dağlarına, Sibir meşələrinə; Cənubda Tibetə; Şərqdə Sakit okeana, Sarı dənizə, Qərbdə isə Aral gölünə, Xəzər dənizinə, sonralar isə Qərbi Avropaya qədər uzanan bu çöllərdə türk atlarının ayaq səslərini qədim dövrlərin tarixçiləri hələ də eşidirlər. Arxeoloji araşdırmalar göstərir ki, haqqında söhbət gedən geniş coğrafiyada türklərdən öncə hər hansı bir etnos-xalq tərəfindən ardıcıl şəkildə yaradılmış maddi mədəniyyətin izlərinə təsadüf edilmir. Və həmin coğrafiyanın ilk dastanlarını türklər söylədikləri kimi, ilk nəğmələrini də türklər oxumuş, ilk yazılarını da məhz türklər yazmışlar” (III. s. 219-220).

“Qədim türk mifologiyasının ən çox maraq doğuran mövzularından biri etnosun öz genezisinə münasibəti, daha doğrusu, etnik mənşəyinə verdiyi ilkin bədii-fəlsəfi interpretasiyadır. Ümumiyyətlə, qədim türklər inanmışlar ki, onlar Qurddan törəmişlər, əcdadları məhz Boz Qurddur. Bununla yanaşı, Dağdan (Qayadan), Ağacdan törənmə təsəvvürləri də vardır ki, bu cür interpretasiya rəngarəngliyi qədim türk mifologiyasının dinamikliyini, qədim türk insanının idrak imkanının genişliyini göstərir” (III. s. 227).

Siz burada bir cəhəti də qeyd edirsiniz: “Qədim türk ədəbiyyatına hiss ediləcək qədər təsir göstərmiş gəlmə dini dünyagörüşlərindən birincisi, yəqin ki, manilikdir. Əslən iranlı olan Nəqqaş Maninin III əsrdə Şərq ölkələrində yaymağa başladığı maniliyin əsasında zərdüştlük-xeyirlə şərin, işıqla qaranlığın mübarizəsi dayansa da, burada qədim dövrün müxtəlif dinlərindən (zərdüştlük, buddizm, xristianlıq və s.) əxz olunmuş ideyalar komplektəşdirilmişdir” (III. s. 227-228).

“Maninin təlimində qədim türk mifologiyası, xüsusilə Dünyanın yaranması haqqındakı təsəvvürlərlə səsləşən məqamlar kifayət qədərdir” (III. s. 228).

Siz davam edirsiniz: “Qədim türk ədəbiyyatına əhəmiyyətli təsir göstərmiş gəlmə dinlərdən biri də buddizmdir” (III. s. 228).

“Buddizmin mahiyyətini onun dörd həqiqət barədəki kanonları aydın göstərir. 1. İztirab mövcuddur. 2. Hər bir iztirabın səbəbi var. 3. İztiraba son qoymaq olur. 4. İztirabların qarşısını almaq mümkündür. İnsanın xilas yolu isə məhz “Buddizmin yolu”dur (III. s. 229).

Qədim türk ədəbiyyatının son mərhələsi İslamın türklər arasında yayılması ilə başlayır. Müəllif burada “Kitabi-Dədə Qorqud”, Y. Balasaqunlunun “Qutadqu-bilik”i, Ə. Yüqnəklinin “Atibətül-həqaiq”i, Nizaminin “Xəmsə”si tanrıçılıqdan İslama keçid dövründə türk bədii-fəlsəfi təfəkkürünün əhəmiyyətini göstərir.

Sonra müəllif qədim türk epos təfəkkürünü ətraflı təhlil edir. Dünyanın yaranışı isə bu eposların ana xəttini təşkil edir. Bozqurd, Oğuz Kağan, Alpər Tonqa, Ərgənəkon dastanlarının ideyası türk mədəniyyətinin yüksək zirvəsi kimi qiymətləndirilmişdir.

Bunlardan sonra isə yazır: “Qədim türk şeirinin əsasını ruhu, məzmun-mündəricəsi etibarilə qədim türklərin özlərinəməxsus mənəvi ovqatını, sosial-psixoloji maraqlarını əks etdirən lirika təşkil etsə də, müxtəlif dini-ruhani görüşlərin təsiri ilə yaranmış, lakin türk dilinin poetik imkanlarını təzahür etdirən nümunələr də kifayət qədər geniş yayılmışdır” (III. s. 237).

Qədim türk xalqlarının poeziyası zənginliyilə və mövzu rəngarəngliyilə seçilir. Müəllif burada “Qutadqu-bilik”, M. Kaşğarinin divanından gətirilən nümunələrə öz fikirlərini əsaslandırır. Qədim türk nəsri isə I minilliyin ortalarından sonra meydana çıxmışdır.

Daha sonra Y. Balasaqunlunun “Qutadqu bilik”, Əhməd Yüqnəklinin “Atibətül-həqaiq”, Əhməd Yəsəvinin “Divani Hikmət” kimi məşhur əsərləri təhlil olunur və qiymətləndirilir.

Qədim türk ədəbiyyatı tarixinin ən böyük hadisəsi isə Nizaminin “Xəmsə”sidir.

Daha sonra 40 min misralıq “Manas” dastanı, Yunus Əmrənin məşhur “Divan”ı, təsəvvüf poeziyası-Nəsimi, XV əsrdə Ə. Nəvai, XVI əsrdə Xətai, M. Füzuli və Mahmud Əbdülbaqi, XVII əsrdə Əbdülqazı xan Xivəli və onun “Şəcəreyi tərakimə” əsəri, “Koroğlu” dastanı, XVIII əsrdə Məhtumqulu Fəraqi, XIX əsrdə M.F. Axundzadə, Abay, Namiq Kamal, Əbdülhəq Hamid, Tofiq Fikrət, XX əsrdə Azərbaycanda M.Ə.Sabir, “Molla Nəsrəddin” jurnalı, son dövrdə Cambul, S. Vurğun, Rəşad Nuri Güntəkin, Nazim Hikmət, Mustay Kərim (başqrd), Musa Cəlil (tatar), Qafur Qulam (özbək), Qaysın Quliyev (balkar), Əziz Nesin (Türkiyə), M. Şəhriyar, Ç. Aytmatov, O. Süleymenovun yaradıcılığının dərin elmi təhlili verilir. Müəllif “Oljasın şeirləri ümumtürk poeziyası məktəbidir” (III. s. 286)-deyərək fikrini tamamlayır.

Siz Azərbaycan türkcəsinin təşəkkülü məsələsinə də aydınlıq gətirmisiniz. “1. Azərbaycan türkcəsi miladın ilk illərindən başlayaraq türk dilinin differensiasiyasının (bölünməsinin) nəticəsi olaraq ilk orta əsrlərdən təşəkkül tapmışdır.

2. Azərbaycan türkcəsinin təşəkkülü müxtəlif dövrlərdə (əsasən, V-XII əsrlərdə) Azərbaycana gələn türk tayfalarının təmərküzləşməsi, yəni daxili inteqrasiyası ilə getmişdir.

3. Azərbaycanda yaşayan qeyri-türk mənşəli etnosların dilləri Azərbaycan türkcəsinin təşəkkülü prosesindən əvvəl kənarda qalmış, son orta əsrlərdən başlayaraq həmin qeyri-türk etnosları Azərbaycan türkcəsini beynəlxalq dil kimi mənimsəmişlər” (III. s. 290).

Sizi Azərbaycanşünaslıq problemləri daha çox maraqlandırır. Ona görə də bu mövzuda qələmə aldığınız məqalələr elmi dərinliyilə diqqəti cəlb edir. XX əsrin 20-ci, xüsusən 30-cu illərindən azərbaycançılıq dünyagörüşünə emosionallıq, romantik vüsət gəlir ki, burada S. Vurğunun yaradıcılığını, xüsusən məşhur “Azərbaycan” şeirini nümunə gətirirsiniz. Bununla bərabər bu problemlə bağlı müxtəlif mövqelərə də öz münasibətinizi bildirirsiniz. “Azərbaycanşünaslığın” ən mühüm problemi, heç şübhəsiz, Azərbaycan xalqının mənşəyi (etnogenezi) problemidir ki, 30-cu illərdən başlayaraq o, müxtəlif şəkillərdə “həll edilmişdir”-türkoloqlar türk, iranşünaslar İran, qafqazşünaslar, bu və ya digər qeyd-şərtlə də olsa, Qafqaz (Alban) başlanğıcını əsas götürmüş, nəticə etibarilə mürəkkəb bir “metodoloji mənzərə” yaranmışdır. Odur ki, bu gün Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin təşəkkül tarixi barədə əsaslı (əksəriyyətin qəbul edəcəyi) bir fikir söyləmək olduqca çətindir; artıq mövqeyini möhkəmlətmiş “konsepsiyalar” mövcuddur ki, hər biri yeganə düzgün fikir sayılmaq iddiasındadır. Azərbaycan akademik tarixşünaslığı bu cür konsepsiya bolluğuna geniş şərait yaratmışdır” (IV. s. 7).

Siz burada türklərə məxsus olduqca humanist bir keyfiyyəti yada salırsınız. Avropada olduğu kimi, burada da (Qafqazda) türklər yerli kiçik xalqları assimilyasiya etməyə meyl göstərməmiş, onları sıxışdırmamışlar. “Azərbaycanşünaslıq yalnız elmi-nəzəri, yaxud akademik bir sistem deyil, həm də get-gedə daha geniş yayılmaqda, Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasətinə, dünyanın müxtəlif ölkələrində, təxminən 500 min kv2-lik ərazisi olan tarixi Azərbaycanda məskunlaşmış azərbaycanlıların dünyagörüşünə çevrilməkdə olan azərbaycançılıq ideologiyasının elmi-metodoloji əsasıdır” (IV. s. 13).

Sizin “Azərbaycan (tarixi kulturoloji mülahizələr), “Azərbaycanın etnik tarixi: problemlər, mülahizələr” məqalələriniz də bu problemə həsr olunmuşdur.

Sizin xalqımızın mənşəyi ilə bağlı yanlış metodologiya ilə çıxış edən İqrar Əliyevə məktubunuz da qeyd olunmalıdır. Siz İqrar Əliyevin “Azərbaycan xalqının etnik tarixinin bəzi məsələləri haqqında” kitabındakı metodoloji cəhətdən səhv müddəaları tutarlı faktlarla təkzib edərək yazırsınız: “Siz türklərin Azərbaycanda məskunlaşmasını II minilliyin əvvəllərinə aid edir-mötəbər iranşünasların (özünün də daxil olmaqla) araşdırmalarına əsaslanıb deyirsiniz ki, oğuzlar Azərbaycana və həmhüdud regionlara gələnə qədər ölkənin Şimalında Qafqaz, Cənubunda İran dilləri (və təbii ki, eyni zamanda etnosları) hakim idilər” (IV. s. 64).

Burada sizin opponentinizə qarşı etik normaları gözləmək, nəzakət maneranız da mənim diqqətimi cəlb etdi ki, bu da sizin əsl alim səviyyənizin bir göstəricisidir.

Sizin “Azərbaycanda milli mədəniyyətinin təşəkkül mərhələləri”, “XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin folklor tipologiyası” məqalələriniz də xalqımızın mədəni inkişafının ayrı-ayrı mərhələlərinə həsr olunmuşdur.

Sonrakı prosesdə Rusiyanın Şimali Azərbaycanı işğal etməsi həm də türk-Azərbaycan qardaşlığını pozmaq məqsədi daşıyırdı. Lakin bu iki qardaş xalq arasındakı əlaqələrə müəyyən maneçilik törədilsə də onu pozmaq mümkün olmamışdır. Siz bu birliyi həm də “siyasi birlik” kimi mənalandırmısınız. Siz “Füyuzat” jurnalı və Ə. Hüseynzadənin fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək “Füyuzatçılıq azad Azərbaycan idealının əsasıdır. “Azərbaycançılıq-Azərbaycan xalq Cümhuriyyətinin ideoloji əsasıdır”-deyə fikrinizi tamamlayırsınız.

Kitabda N. Nərimanovun fəaliyyəti də müsbət qiymətləndirilmişdir.

“Azərbaycan: I türkoloji qurultaydan Atatürk mərkəzinə” məqaləsində Sovet dövründə dilimizə qarşı müxtəlif təxribatlar qeyd olunmuşdur.

Beşcildlikdə Sizin dil, ədəbiyyat, mədəniyyət haqqında başqa məqalələriniz, Mir Cəlal, İ. Şıxlı, S. Rüstəmxanlı, Z. Yaqub kimi görkəmli yazıçılar, M. Cəfər, F. Maqsudov, B. Nəbiyev, C. Əliyev, R. Əliyev, Y. Qarayev, Türkiyə Atatürk yüksək Qurumunun başqanı prof. Sadıq Tural və b. alimlər haqqında məqalələriniz, N. Əhmədli, Manaf Süleymanov, Həsən Əlizoğlu, filosof H. İmanov və A. Əhmədov və b. kitablarına ön sözləriniz, Q. Təbrizi, Cahangir Əsəd, Dəyanət Osmanlı və b. müsahibələriniz mövzu rəngarəngliyi, polemik ruhu, elmi səviyyəsi ilə diqqəti cəlb edir. Bu məqalələrin, ön sözlərin, müsahibələrin hər biri ayrıca təhlil olunmağa, qiymətləndirilməyə layiq əsərlərdir.

“Xilaskar Türk ordusunun Bakı zəfəri” və Qarabağ hadisələrilə bağlı məqalələriniz isə məndə xüsusi maraq və sizə dərin ehtiram oyatdı.

Kitabda Atatürk və H. Əliyev haqqında məqalələrdə hər iki öndərin müstəqil Türkiyə və Azərbaycan Respublikasının qurucusu kimi əvəzsiz xidmətləri, xüsusən H. Əliyevin dil, ədəbiyyat, mədəniyyət məsələlərinə dair fikirlərinin ətraflı şərh olunması və dəyərləndirilməsini ayrıca qeyd etmək istəyirəm.

“Yeni zaman... yeni lider... və millətin təbəssümü” məqaləsində İlham Əliyevin ictimai-siyasi fəaliyyəti və şəxsi keyfiyyətləri barədə xoş sözləriniz də oxucuları sevindirir.

Bütövlükdə 5 cildlik sizin istedadınızın, elmi yaradıcılığınızın uğurudur.

Bütün bunlarla bərabər kitabda mənim üçün tam aydın olmayan bir-iki məqam da vardır. Onlardan birini nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm.

Azərbaycan xalqının mənşəyi ilə bağlı müxtəlif mənbələrdə türk mənşəli Azərbaycan xalqının bu ərazinin ilkin sakinləri olması faktı da göstərilir (qafqazdilli və irandilli tayfalarla bərabər). Böyük Atatürk haqqında oxuduğum kitablardan birində ulu öndərin belə bir sözü yadımdadır ki, türklər burada (Anadoluda) 7 min ildən bəri yaşamaqdadır. Azərbaycanda türklərin yaşaması da tarixin ulu çağlarından hesablanır. Tarixin ən qədim dövrlərində xalqların Şərqdən Qərbə, Qərbdən Şərqə axını faktını da təsadüfi hesab etmək olmaz.

Nədənsə mən sizin məqalələrinizdə bu faktı görmədim. Mənə belə gəlir ki, bizim əzəli və əbədi düşmənlərimizin ərazi iddialarına bu fakt ən tutarlı cavablardan biridir.

Lakin mənim bu qeydim sizin çox sanballı 5 cildliyinizin dəyərini və əhəmiyyətini qətiyyən azaltmır.

Sizə gələcək elmi yaradıcılığınızda daha yüksək zirvələr arzusu ilə.

Yavuz AXUNDLU

Naxçıvan,

mart-iyul 2010

525-ci qəzet.- 2010.- 17 iyul.- S.18-19.