Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904–1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

Şirməmməd HÜSEYNOV

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Ordan-burdan

Rəvayət eliyorlar ki, “Qanuni – əsasi” və “məşrutə” əhvalatından sonra İranda yetmiş yeddi qəzetə çıxırmış. Amma elə ki, Məhəmmədəli şah “Qanuni – əsasi”nin əvəzinə “qanuni – tüfəngi” və “məşrutə” əvəzinə “məxrubə” qoyubdur – o halda bu qəzetələrin bir çoxu özbaşına və bir çoxu da özgəbaşına bağlanıb yox olubdurlar.

Özgəbaşına bağlanan qəzetələrin macərasını biz bir qədər bilirik. Ona binaən burda nəql edirik.

“Məclis” qəzetəsi – məclisi topa tutandan sonra, onu da o günə salmaq istəyiblər, amma sonra əqillərinə gəlibdir ki, kağızı topa tutmaqdansa, cırmaq məsləhətdir. Odur ki, tutub cırıq – cırıq edibdirlər.

“Nidayi-vətən” – yəni vətənin səsi. Məlumdur ki, vətənin səsi Məhəmmədəli şahın qulağını incidirmiş və gecələr yatmağa qoymurmuş. Ona binaən haman qəzetəni tutub boğubdurlar ki, bir də səsi çıxmasın.

“Mühakimat” – yəni məhkəmə əhvalatı: sud, silistci və sairə deyibdirlər ki, İran hara, sud hara? Burada işlər hamısı şahın keyfinə baxar: keyfim istər öldürirəm, keyfim istər öldürmərəm. Ona binaən “Mühakimət”i bilamühakimə bağlıyıbdırlar.

“Həblülmətin” – yəni bərk ip – baxıb görübdürlər ki, hərgah şah milləti qan dəryasında qərq eləmək istəsə, onda ola bilər ki, millət o bərk ipdən yapışıb xilas ola. Ona binaən “Bərk ipi” qırıq – qırıq eliyibdirlər.

“Subhi- sadiq” – fikir eliyibdirlər ki, subhi – sadiqdən sonra “hürriyyət günəşi” çıxa bilər. O səbəbə görə subhi – sadiqin üzünü qaralayıb “şəbi – tari” edibdirlər.

“Fəvaidi – ammə” – yəni ümumilik mənfəəti. Əmir Bahadir Gənc deyibdir ki, ümumin mənafei xəlqi topa tutmaqdır və bunlardan savayı ayrı bir mənfəət olmadığı üçün o qəzetənin də ağzını yumubdurlar.

“Kilidi – siyasi” – yəni politika işlərinin kilidi. Görübdürlər ki, hərgah bu kilid açılsa, İranda da politika aləmi əmələ gələr, onun üçün tez ağzını kilidliyibdirlər.

“Suri – İsrafil” – qorxubdurlar ki, istibdad altında çoxdan bəri əzilib ölü kimi olan adamları birdən dirildər. Ona görə qəzetəni və müdirini öldürübdürlər ki, sur çalmasın.

“Rəhnüma” – yəni yol göstərən. Çünki, İran milləti vadeyi – cəhalətdə sərgərdan qalıb, bir nicat yolu tapmıyordular, ona görə şah və həşarati qorxubdurlar ki, “Rəhnüma” onlara yol göstərə – binaənileyhə bir yol kəsən göndərib yolunu kəsibdirlər.

“Əlcəmal” – yəni kiçik şah deyibdir ki, canım, göyçək uşaq olar, arvad olar, nəinki qəzetə, ona görə bağlayıbdırlar.

“Zəbani – millət” – yəni millətin dili, fikir edibdirlər ki, millət gərək heyvan kimi lal ola, onun üçün o qəzetənin dilini kəsibdirlər.

“Təşviq” – yəni milləti şövq və hərəkətə gətirmək. Qorxubdurlar ki, millət şövqi – hərəkətə gəlsə – dərbar həşəratının keyfi pozular, ona görə şah özü şövqə gəlib qəzetəni bağlıyıbdır.

“Qanun” – şah deyibdir ki, xeyir.

“Keyf”: o səbəbə qəzet bağlanıbdır.

“Müsavat” – yəni bərabərlik. Xanlar deyibdirlər ki, biz heç vəqt hambal ilə bərabər ola bilmərik. Qəzetə bağlanıbdır.

“Ayineyi – qeybnamə” – yəni xəlvət işləri göstərən güzgü. Çox qorxubdurlar ki, bu qəzet sarayın və dərbarın xəlvət işlərini açıb xəlqə göstərə. Ona görə aynanı sındırıbdırlar.

“Həqiqət” – yəni doğru. Tərs kimi də saray həşəratının çoxu oğru. Əlbəttə, qəzet diri qalmaz.

Filankəs

“İrşad”, 22 iyun 1908, № 93

məxrubə – xarab edilmiş, xaraba qalmış

şəbi – tari – qəflət gecəsi

Ordan – burdan

İranda mövcud olan tənbehlərdən biri də indi odur ki, adamın başına pislik gətirirlər. Və çün ki, İranda arvad ilə kişiyə təfavüt qoyulmiyor, o səbəbə görə bu cürə tənbehlər, həmi arvada və həmi də kişiyə olur. Məsələn, Təbriz müctəhidi Hacı Mirzə Həsən bir cavan oğlana o cürə tənbeh etdiribdir (İran ixtişaşına bax). Görəsən müctəhid cənabları o dünyada bu barədə nə cavab verəcəkdir?

Müctəhiddən soruşacaqlar ki, ay dini- islamın yalançı pasibanı! Sən müctəhid olmuşdun ki, islam balalarını pis yoldan qaytarıb insaniyyət yoluna tuş edəsən, nəinki, xəlqin başına pislik gətirdəsən, ver görək cavabın nədir!

Əqlim kəsir ki, müctəhid cənabları təqsirin hamısını yıxacaqdır şahın üstünə, hərgah ondan əl çəkib şahı yaxalasalar – şah bir qədər təəccüb edib bilmiyəcəkdir ki, nə desin.

Şahdan soruşacaqlar:

– Hər gah bir nəfər zalim sənin rəiyyətinə zülm etsə idi, o zalimi tənbeh edərdinmi?

– Şah: Bəli edərdim.

– Bu sənin qanununda varmı idi?

– Bəli var idi.

– Bəs nə üçün Mirzə Həsən sənin rəiyyətinə zülm etdi, sən onu tənbeh etmədin? Yoxsa onu sən örgətmişdin?

– Xeyir mən onu örgətməmişdim.

– Bəs nə üçün tənbeh etmədin?

Şah bir qədər duruxub sonra özü soruşacaqdır ki:

– Mirzə Həsənin təqsiri nə idi ki, mən də ona tənbeh edəydim?

Cavab verəcəklər ki, Mirzə Həsən qırx lotu yığıb və bir cavan oğlanı onların əlinə veribdir ki, başına pislik gətirsinlər!

Şah genə təəccüb edəcəkdir və dinməyəcəkdir və az qalacaqdır ki, gülsün. Soruşacaqlar ki, nə üçün dinmiyorsan?

Şah özünü saxlaya bilmiyib güləcəkdir və deyəcəkdir ki:

– Başınıza dönüm, məni niyə yaxalayıbsınız. Axı adam başına pislik gətirmək nə zülmdür ki, mən də durum zalimi tənbeh eləyim, sözün doğrusu bizim qanunumuzda o cürə zülm barəsində heç zad yoxdur!”

Onda bilmirəm ki, şaha nə toy tutacaqlar.

Filankəs

“İrşad”, 24 iyun 1908, № 94

Ordan-burdan

Osmanlı qanuni-əsasisi söz yoxdur ki, Osmanlının düşmənlərinə xoş gələn şeylərdən ola bilməz. Osmanlıda qanuni-əsasi-yəni Osmanlının dirilməsi, Osmanlının dirilməməsi isə, onun məhv və nabud olmağını arzu edənlərə əcəba xoş gələrmi? Əlbəttə, gəlməz!

lll

“Novoye vremya” qəzetəsinin xüsusi müxbiri belə yazır: “Avropa dövlətləri Osmanlının qanuni-əsasisindən xristiyanlar üçün bir xeyir gözləməməlidirlər ... Çünki, Osmanlı qanuni-əsasisi türk olmayanları cəbr ilə türk edəcəkdir”.

Bu sözlərin nə qəsd və qərəz ilə deyilməsi oyanda dursun, ancaq əvvəl burasına diqqət yetirək ki, “türk olmayanların cəbr ilə türk edilmələri”- “Novoye vremya”ya xoş gəlmiyor, doğrudan da, bir millətə mənsub olan adamı tutub cəbr ilə özgə bir millətə mənsub etmək çox pis şeydir. Öylə isə...

Bəs müsəlmanları ruslaşdırmaq?? Gərək ki, “Novoye vremya”nın bundan acığı gəlmiyor!...

İndi keçək mətləbin o biri tərəfinə: “Novoye vremya”nın müxbiri nədən bildi ki, Osmanlı qanuni-əsasisi “türk olmayanları türk edəcəkdir”?- ovcunu iyləmişdi?!

Osmanlı qanuni-əsasisi elan olunan kimi Osmanlı xristiyanlarının qəzetələri senzordan qurtuldu. Siyasi dusdaqları azad edildi və onlar da türklər kimi xəfiyyələrdən xilas oldular. Xristiyanlara olan bu yaxşılığı və xeyri görüb də- “Osmanlı qanuni-əsasisindən xristiyanlara bir xeyir olmaz”-demək, onu deyən adamın ürəgi qurdlu olduğuna və qəlbi həsəd odu ilə yandığına dəlalət edər, özgə bir şey yoxdur və “Novoye vremya”nın xristiyanlara guya xeyirxah çıxmağı məhz bir biclikdir!

lll

Osmanlı qanuni-əsasisindən sonra ingilis məclisi-məbusanında sədri-əzəm Kireydən soruşubdurlar ki, bəs Makedoniya məsələsi necə oldu? Rəvayət ediyorlar ki, Kirey peysərini qaşıyıb deyibdir ki, balam,

Osmanlıda qanuni-əsasi olacaqmış

Nə biləydik

Xəlq öz yerinin sahibi olacaqmış

Nə biləydik!

lll

Bizdən soruşurlar ki, dünyada ən müstəbid və insanın azadlığına bütün-bütünə zidd və müxalif olan nədir və kimdir?

Cavab – pulsuzluq və bir də Məhəmmədəli şahdır.

Filankəs

“Tərəqqi” qəzeti, 18 iyul 1908, № 12

Ordan-burdan

Osmanlıda qanuni-əsasi verildigi səbəbi ilə müxtəlif yerlərdən İstanbula göndərilmiş teleqramlar:

“Əşi, əvvəldən belə fikrin var idi-bizə də qandıra idin, məclisdi nə zəhrimar idi, dağıtmaya idik də! İndi nə olsun? Sən küçələrdə keyfin istəyən kimi gəzirsən, amma mən günü qara dustaq kimi qalmışam burda, bilmirəm ki, başıma nə çarə qılam...”

Məhəmmədəli”

lll

Eyib degilmi ki, bizim yalanımızı çıxartdınız?! Biz Avropanı lap aldatmışdıq ki, siz xristiyanları qırıb tələf ediyorsunuz. Halbuki, Avropa görür ki, xristiyanları müsəlmanlar ilə qardaş eləmisən və hətta ermənidən və qrekdən vəzirlər qayırmısan! Neçün bizi xəlq içində bədnam elədin?

“Novoye vremya”

lll

Cavan adamlara tənbih eləmək üçün yaxşı lotularım var, istəsəniz özüm də gələ bilərəm. Vaxtında mana məlum elərsiniz.

Mirhaşim Təbrizi

lll

Fars və rus dili ilə bərabər, hər bir cürə siyasi biclikləri mükəmməl surətdə bilən bir yəhudi yersiz qalıb yer axtarır. Sizdə o cürə yer varmı?

Şapşal

lll

Hərgah xahiş etsəniz, əmr göndərim ki, cəmi qanuni-əsasi istəyən babidirlər və hamısını bir gündə qırarlar. Məxfi qalmasın ki, bu cürə işlərdə çox ustalaşmışam.

Müctəhid Ağamir Həsən Ağa

lll

Məclisi dağıtmaq istəsəniz, teleqraf vurun, gəlim. Yol xərcim siz ilədir.

Lyaxov

lll

Birdən bizim padşaha yazarsan ki, o da qanuni-əsasi versin ha!... Məbadə eləmiyəsən. Yoxsa uşağı yoldan çıxardarsan!

Sipəhsalar Əmir Bahadır cəng-kaftarülsəltənə

Teleqramların surətini

yazan Filankəs

“Tərəqqi” qəzeti, 29 iyul 1908, № 18

Ordan-burdan

Adam üzünü şimal tərəfə çevirdikdə ürəgi şad olur. Amma qiblə tərəfə döndərdikdə ürəgi xarab olur.

Buna səbəb odur ki, adam üzünü şimal tərəfə döndərdikdə ürəgi günbatan tərəfə düşür və çünki günbatan tərəfədə Osmanlıdır. Ona görə ürəgi şad olur. Amma qiblə tərəfə çevirdikdə ürəgi günçıxan tərəfə düşür və çünki, o tərəf də İrandır. O səbəbə ürəgi xarab olur.

lll

Quba meydanının müxbiri yazır ki, hambal Səttar ilə İran barəsində danışdım. Hambal dedi ki, İranın işini heç kəs bilməz. Soruşdum ki, siz hansı tərəfdənsiniz? Cavab verdi ki, biz o cürə işlərə qarışmarıq, patcah ilə bizim nə alıb- verəcəyimiz var.

lll

Tehrandan telefon ilə bizə xəbər verdilər ki, Eynəlüddövlənin Təbrizdə əsir düşməgini bilib şah adamlarını başına yığdı və soruşdu ki, nə qayıraq? Adamları cavab verdilər ki, bu işə Lyaxovdan başqa heç kim çarə çəkə bilməz.

Amma Lyaxov da burada bir yana tərpənə bilməz. Çünki, bura yiyəsiz qalar. Bəs nə tövr olsun?... Qərar qoydular ki, borc da olsa, bir ayrı Lyaxov tapsınlar.

lll

Osmanlı əhvalatı şah hərəmxanəsinə təsir edibdir. Hərəmlər azadlıq istiyorlar. Şah qorxudubdur ki, çox oyan- buyan eləsəniz, Lyaxovu göndərrəm sizi topa tutar. Hərəmlərin bir neçə yüzü “bəstə” girib, qalanları da zabastovka eləyibdirlər. İş şuluxdur.

lll

Şah Abbas cənnətməkan öz təbəəsinin diriliginə və nə tövr gün keçirməginə bələd olmaq üçün dərviş paltarı geyib şəhərdə gəzirmiş.

Rəvayət edirlər ki, bu şah da barı bir yaxşılıq eləmək üçün istəyibdir ki, hambal paltarı geyib şəhəri gəzsin. Amma yanının adamları məsləhət görmüyub deyibdirlər ki, şəhərə dolmuş kürdlər, bəxtiyarilər tanımıyıb səni soyarlar.

lll

İnsan ömür elədikcə elə bil ki, yol gedir...

Filankəs

“Tərəqqi” qəzeti, 10 avqust 1908, № 27

O yan-bu yan

Kərbəlayi Cəfər! Ay Kərbəlayi Cəfər!! Səndən təvəqqe edirəm ki, bazardan evə qayıdıb namazını qıldıqdan, öz bozbaşını yedikdən və başqa hər nə işin var onu da gördükdən sonra, yıxılıb yatmaqdan qabaq bir qədər otur papağını qoy yerə dincini al. Və dincini ala-ala özünə böylə bir sual ver:

“Nədəndir ki, mən üç-dörd tabaq alma, armud alveri edirəm. Amma Arzuman kirvə manfakturni mal satır?

Nədəndir? Mənim Arzumandan nəyim əksikdir? Kor degiləm, şil degiləm, buynuzum yoxdur. Başım öz yerində: bədənim düz, bəs nədəndir?”

Bu sualı verdikdən sonra dur soyun və soyuna-soyuna fikir elə ki, bu suala bir cavab tapa biləsən, sonra yıxıl yat və yuxun gəlincə fikir elə, qərəz o qədər fikir elə ki, bu sualın cavabını tapa biləsən. Bu cür işin sirrini biləsən,-sonra bildigini mənə söylərsən, qəzetə yazaram.

Göz ilə gördüklərim

Dəllək dükanında

H.M.-Allah sənə lənət eləsin! Mən başımı qırxdırıram, amma o üzünü qırxdırır!! Bu məlunlarda heç dinpərəstlik yoxdur!

Küçədə

H.M-Allah sənə lənət eləsin! Bu gözəl milli başmağı orada qoyub ayağına rus çəkməsi geyib. Bu azmışlarda heç millət təəssübü yoxdur!

Kitabfüruş dükanında

H.M.-Mənim üçün bir kalendar ver!-Buyur!

H.M.-O ha! Bu müsəlmancadır ki?!

–Bəli, bəli!

H.M.-Xeyr! Sən mənə rus kalendar ver! Müsəlmancasını kontordan asaram ruslardan eyb olar!..

Kontorda

Cənab! Sizə bir buxalter lazımdır, doğrudurmu?

H.M.-Bəli ... m ... m ... Lazım kimidir.

–Onda burada bir nəfər cavan müsəlman var ki, buxalteriya aləmini təmam-kəmal oxuyubdur. Qəbul etsəniz gəlsin!

H.M.-Ağacan, mənə müsəlman lazım dögül. Yəhudi olsa, rus olsa, qəbuldur.

lll

Qəm yemə, cənab, bu saət bir keşiş tutaram, o müsəlmanı rus elər!

Dörd

“Həqiqət” qəzeti, 13 yanvar 1910, № 9

BUXARA HADİSƏSİ

Biz qafqazlılar öz-özümüzü bizdən mədəniyyətli olan sair taifələr ilə tutuşdurduqda əsəfamiz və gərdavər nəticələr görürük. Biz onlara nisbətən öz pis mədəniligimizi hiss edib halımıza baxırıq. Əhvalımız bizi pərişan edir, qəlbimizi yandırır.

Lakin hər halda bizim üçün iki təsəlli vardır.

Əvvəla, hal-hazırda bizim hər bir əfradımız, bilatəfriq məslək, silk və sinif öz pəsməndəligimizi və bu pəsməndəlik ucundan düçar olduğumuz sükunət və zilləti etiraf və iqrar ediyor və əhvalımızı yaxşılatmaq lüzumunu anlıyor və bu yolda hər kəs çalışmağa amədədir və çalışanlarımız da yox degildir. Ancaq iş bundadır ki, hər kəs tərəqqi yolunu başqa bir mənada anlıyor. Və ona görə də tərəqqiyə gedən yollarımız müxtəlif və hələ ola bilsin ki, biri-birinə zidd və müxalifdir. Lakin hər halda, hamımızın qayeyi-amalı tərəqqiyə çatmaqdır.

Əlbəttə, bir gün olar ki, hər kəs bu tərəqqi yollarının ən həqiqisini tapıb hamı birlikdə o yol ilə gedərlər və naili-məram olarlar.

İkinci təsəllimiz budur ki, bizdən daha cahil, bizdən daha miskin və zəlil taifələr vardır ki, onlara nisbətən biz mədəni qövmik.

Lakin bu taifələrin dəxi müsəlman olduğunu xatirəmizə gətirdikdə bizim bu təsəllimiz hüzn və kədərə mübəddəl olur. O bədbəxt müsəlman taifələri-Orta Asiya denilən yerdə sakin müxtəlifüəl-cins qövmlərdir ki, onlardan biri də Buxara əhlidir.

Filhəqiqə, bu yerlərdə avamlıq, cəhalət son payədədir! Halbuki, bir zaman vardı ki, Buxara, Səmərkənd adı gəldikdə aləmi-islamiyyətin və hətta aləmi-insaniyyətin fəxr etdigi şeylər yadına düşürdü. O xoşbəxt və səadətli zamanlarda bu yerlər mənbəi elm və sənaye idi. Həmin bu yerlər indiki bütün aləmi-insaniyyətə xidmətlər göstərən dahilər çıxardı. Buxarilər-İbni Sinalar, Fərabilər, Uluğbəglər və bir çox sairlərinin adı indiyə qədər diridir və ilələbəd diri qalacaqdır.

Lakin o əsrlərdə, o yerlərdə şəms kimi parıldayan mədəniyyət yerində bu gün cəhalətin tamməsi hökmfərma olub əhalisində zərrə qədər də meyli-tərəqqi yoxdur.

Yirminci əsrin təcəddüd və tərəqqiyə tərəf çağırdığı sədalarına hər yerdən “ləbbeyk” sədası gəldisə də, bu yerlərdən gəlmədi. Bütün aləmi-islamiyyətə vaqe olan hüryani-həvadis dəxi bunlara əsər etmədi.

Şübhəsizdir ki, cəhalətilə məşhur olan yerlərdə də cahilanə və biədəbanə işlər törəyəcəkdir.

Bu sözləri yazmaqdan məqsudim Buxarada vaqe olan sünni və şiə hadiseyi-mövsufəsində-yalnız bir Buxara əhlini ittiham etmək degildir. O vaqeələrdə hankı tərəf layiqi-töhmət olduğu məlum degildir və məlum olması da bəncə lüzumsuzdur. Mən onu yetirmək istiyoram ki, bir yerdə ki, cəhalət oldu və əqli-səlim kəsifi- həyat altında məğlub qaldı, o yerdən yaxşılıq gözləmək məhaldır. Gələn nömrəmizin birində Buxara tarixindən qarelərimizə bir qədər məlumat verərik.

Ü (Üzeyir)

“Həqiqət” qəzeti, 17 yanvar 1910, № 12

əsəfamiz-təəssüfləndirici

gərdavər-hüzünlü

payədə-mərtəbədə

tamməsi-tamamı

Felyeton

Buxara xanlığının

müxtəsər tarixi

MÜQƏDDİMƏ

Keçmişi bilmək, keçmişdəki insanların, millətlərin, dövlətlərin əhvalından xəbər tutmaq və onların keçirdikləri tərzi-məişətlərində icra etdikləri yaxşı və yaman işlərdən bir dərsi-ibrət almaq üçün əlimizdə bir “aləti-mazibin” varsa, o da tarixdir.

“Tarix tamaşa ki, ərbabi-nəzərdir”,

“Hər səfhəsi ayineyi-ətvari-bəşərdir”,

“Eylər o mərayada bu gün dideyi-bina”,

“Beş min sənə əvvəl keçən əqvami-tamaşa!”

Müəllim Naci həzrətlərinin öz “Tarixi-mənzumi” başında yazmış olduqları bu sətrlər tarixin mənasını gözəlcə anladıyor.

Ələlümum tarix oxumaqla məlumatımızı artırmaqdan başqa, xüsusən din və yaxud milliyyətcə arkadaş olduğumuz millətlərin tarixini bilmək bizə lazım olan şeylərdəndir. O səbəbə görə, qarelərimizə hərdəm bir tarixi-məlumati-tarixiyyəmizi Buxara xanlığından başlamağa bizə bir vəsilə oldu.

Buxara xanlığının müxtəsər tarixi

Buxara xanlığının tarixi iki hissəyə münqismdir: biri tarixi- qədim, biri də tarixi-cədid. Tarixi-qədim ərəbcə “Mavəraünnəhr” və Avropa lisanıca “Transvaqsaniyə” adlanan yerin tarixindən, tarixi-cədid isə indiki Buxara xanlığının tarixindən bəhsdirlər.

Bizim Bakı dənizinin o biri tərəfinə, şimala sarı bir dəryaça mövcuddur ki, onun adı Aral gölüdür. Bu gölə iki böyük çay tökülür: birinin adı Ceyhun, o birinin də adı Seyhundur. Mavəraünnəhr adlanan yer Ceyhun çayının sağ tərəfində kain idi. Bədə bu yerin hakimləri haman çayın sol tərəfində olan yerləri də zəbt və təsxir ilə Mavəraünnəhrə daxil elədilər. Mavəraünnəhrin ibtidai nə vəqt və nə tövr əmələ gəldigi məlum degildir. Hekayət və rəvayətlərə inanılırsa, bu yerin ən əvvəlki əhalisi yanında, bu günki Buxara şəhri tikilmiş olan Zərəfşan çayının sahilində sakin olan əhalidən ibarət imiş. Böylə anlaşılır ki, Zərəfşan dərəsində sakin olan bu əhali İran qövmindən imiş və özləri də Zərdüşti məzhəb imişlər. Lakin ən qədimlərdə bunların içinə turanilərdən də bir çox taifələr qatışıb bunlar da butpərəstlik nəşr edibdirlər. O imiş ki, bir qədərdən sonra burada iranlılar ilə turanilər arasında davavər düşübdür ki, bu dava parslik və butpərəstlik davası imiş. O vəqtlər hələ Buxara şəhri yox imiş, onun əvəzində Bayqənd və Camqənd adlı qəsəbələr varmış ki, Mavəraünnəhr hakimləri də buralarda oturarmışlar. Mavəraünnəhr hakiminin adı Bəndun imiş. Bunun səltənəti əsnasında Ərəbistanda tarixi-hicrinin ibtidasi başlanıbdır.

Bəndundan sonra onun Tuğşadə adlı oğlu xırda olduğuna görə Mavəraünnəhr hakimligi onun Xatun adlı arvadına məhvəl olunubdur. Xatunun səltənəti dövründə idi ərəblər dini-mübini-islamı hər yerdə nəşr edə-edə gəlib Mavəraünnəhrə dəxi çıxdılar. Və sənəyi miladiyyənin 672-nci tarixində Payqənd, Səmərqənd, Kiş və Kərəş şəhərlərini almaqla Mavəraünnəhr hökumətini özlərinə tabe etdilər. Bədə Buxara şəhri tikildikdən sonra 759-da ərəblər Buxaranı dəxi zəbt etdilər. Ərəblər bu yerləri aldıqdan sonra əhalisini də müsəlman etməgə başladılar.

Ərəblər 165 il Mavəraünnəhrin hakimi olub, o yeri Xorasan vilayətinin bir hissəsi etdilər. Bu müddət ərzində Mavəraünnəhrdə əhalinin Zərdüşti, butpərəst və müsəlman məzhəbləri arasında bir çox qanlı müsadimələr və ixtişaşlar baş verməkdə idi. Baxüsus 767 sənədə burada Məhman adlı bir şəxs törəyib özünə peyğəmbərlik isnad verməklə əhali arasında dini şurişlər qovzadı. Bu şurişlər tamam onbeş il sürdü və əhali üzərində əsrlərcə böyük əsərlər buraxdı.

Bilaxirə, 9-cu əsrin o axırında Mavəraünnəhrdə Samanilər sülaləsi səltənət sürməgə başladı. Bunlar Bəlxdən gəlmişlərdi! Samanilərin səltənəti 145 il davam etdi. Bu sülalənin səltənəti dövründə Mavəraünnəhr getdikcə kəsbi-qüvvət və şövkət edib müəzzəm və mütərəqqi bir dövlət oldu. Ərəblər Samanilərə daim iltifat və himayət göstərdiklərindən dövlətin içində vaqe olan hər bir ixtişaş və şuriş qurtardı, əvəzində nizam və qaidə hökmfərma olmağa başladı.

Baxüsus Samani sülaləsindən 892-dən 907-yə qədər hökumət sürən əmir İsmayıl dövründə Mavəraünnəhr Xorasan vilayətinin bir hissəsi olmaq qeydindən xilas olub ən əzəmətli və qüvvətli müstəqil bir dövlət oldu və getdikcə ayrılıb şimalda biyabanlarda, şərqdə Tyan-Şan dağlarına, cənubda Xəlici-Farsa və qərbdə də Bağdada qədər uzandı. Özünün də Mərkəz və paytaxtı Buxara şəhri oldu. Bu şəhərdə o əsnada sərvət və samana malik olub, zəngin bir şəhər oldu. Bundan başqa burada elm və sənaye tərəqqi edib, böyük alimlər, şairlər, ədib və hətta filosoflar və müvərrixlər törəndi. Buxara şəhri müsəlman üləmasının böyük bir mərkəzi oldu, ərəb dili ilə bərabər fars dili və İranın qədim mədəniyyəti burada təmim və intişara yol tapdı.

Lakin heyflər olsun ki, Əmir İsmayıldan sonra Samanilərin qüvvət və şövkəti yavaş-yavaş inqraza üz qoymağa başladı. Genə şuriş və ixtişaş dövrü başlandı. Əvvəlki tənəzzülə üz qoydu. Çünki, hakimlər tərəqqi və mədəniyyəti mühafizə edə bilmədilər. Elm və ürfan getdikcə söndü. Bilaxirə, 999-da Türkistandan uyğur taifəsi zühur edib Buxaranı zəbt və təsxir etdilər. Samani sülaləsi məhv oldu və ölkədə hərc-mərc başlandı. Ticarət və sənətə alışmış olan yerli əhali ilə cəng və müharibədə bəslənmiş türklərin adətləri biri-birinə əvvəl düz gəlmədi. Bu səfər hökumət türklər əlinə keçdi.

Samanilərin inqrazından sonra Orta Asiyada səlcuq türkləri hökmfərma oldular. 1004-dən 1133-ə qədər hökm sürüb, bütün Şərqi-islama hakim oldular. Türk soltanlarının təhti-himayəsində olan fars dili getdikcə Mavəraünnəhrdə tərəqqi edib ərəb dilinə bərabər olmaqdan başqa, bütün yazılar da fars dilində yazılmağa başlandı. Türk dili isə əhali arasında və hökumət dəvairində söylənilən bir dil oldu.

Bədə səlcuqların inqrazından başlayıb moğol türklərinin zühuruna qədər Mavəraünnəhr uyğur Qurxani ilə Xarəzm və yaxud indiki Xiyvə xanlığı hakimlərinin arasında bir maddəyi- ixtilal və ixtilaf oldu.

1218-nci ildə cahan qəhrəmanlarının ən məşhuri olan Çingiz xan öz oğlanları olan (Cığatay) “Oqtay” və “Cuci” ilə altıyüz minlik bir ləşkər başında olaraq Mavəraünnəhrdə zühur edib “Əyli” və “Fərqanə” tərəfdən Orta Asiyaya hücumavər oldu.

1220-nci sənədə Buxara fəth və təsxir olunub qoşun tərəfindən təxrib edildi. Onun bədində Səmərqənd dəxi fəth olunub, bütün Mavəraünnəhr Çingiz xan əlinə keçdi.

1224-nci sənədə Çingiz xanın təşkil etdigi vəsi dövlət, onun oğlanları arasında təqsim edilib Mavəraünnəhr və Türkistan Cığatayın payı olub, bir çox vəqt adı da Cığatay xanlığı ilə təsmiyə edildi. Bir zamandan sonra Cığatayın nəsli də dini-islamı qəbul edib islam dinini nəşrə və keçmiş tərəqqi və mədəniyyəti təkrar iadəyə səy etməklə illərcə davam edən ixtişaş və şurişdən cana gəlmiş ölkəni tazədən diriltməgə başladılar.

lll

Moğol türklərinin Mavəraünnəhr hücumlarının nəticəsi olaraq bura əhalisi cins cəhətincə bəzi təğyiratə uğradı. Türk ünsürü hər yerdə iranilərə nisbətən çoxalmağa başladı.

Nə qədər ki Çingiz xan sülaləsi öz qüvvətini qeyb etməmişdi, onlar ilə həmcins olan uyğurlar o sülalənin mətyiyi idilər. Lakin bu sülalənin inqrazi başladıqca uyğurlar onların yerini tutmağa çalışırdılar. Bu əhvaldan naşi Bərlas nəslindən olan məşhur türk və cavan qəhrəmanı Teymurləng Mavəraünnəhri fəth bulanda çox böyük müvəffəqiyyətlərə nail oldu və burada qəvi və müəzzəm bir dövlət təşkil etdi (1363-dən 1455). Bu səfər Mavəraünnəhrin mərkəzi və paytaxtı Səmərqənd şəhəri oldu. Bu şəhər genə tazədən ümumşərq müsəlmanlarının ən baş şəhəri yerini tutdu.

Teymurləngin dövlətinin böyük və genişligi bundan məlumdur ki, onun yeri Hubi çölündən başlayıb ta İstanbula yaxın olan Mərmərə dənizinə qədər və ən şimalda olan İrtış çayından başlayıb Hidistandakı Hanq nəhrinə qədər uzanmışdı. Paytaxt şəhəri Səmərqənd isə elm, maarif və sənaye mərkəzi oldu. Bu şəhərin sərvət və samani, geniş bağları, əzəmətli imarətləri, məscidləri, ən qızğın ticarəti bilümum mədəniyyət və tərəqqisi bu şəhəri ən birinci şəhər edib, əvvəlki paytaxt olan Buxaranın mənasını itirdi.

1455-dən 1555-ə qədər davam edən Teymur nəsli dövründə genə tazədən Mavəraünnəhrdə ixtişaş və şurişlər başlayıb bilaxirə Teymurun təşkil etdigi o qəvi dövlət xırda-xırda parçalara bölündü. Teymurun vəfatından yüz il keçmişdən sonra onun nəsli əlində yalnız bir Mavəraünnəhr qaldı.

Təqribən 1555-nci ildə Mavəraünnəhrin üzərinə şimal tərəfdən başqa bir taifə hücum etdi. Bu taifə dəxi türk-moğol qövmindən olub Özbək qəbiləsindən idilər. Bunların başçıları olan Şeybani yerli hakimlərin bir-birləri ilə etdigləri düşmənçilikdən istifadə edib Mavəraünnəhri təsxir etdi, bədə bütün Xorasanı da aldı.

Ali-Teymurun iqrazi və özbəgilərin təsxirindən sonra Mavəraünnəhr öz əhəmiyyəti-siyasiyyəsini bilkülliyə itirdi və getdikcə inqraza uğrayıb, bədə kiçik bir Buxara xanlığından ibarət qaldı.

Şeybanilər dövründən sonra Buxara xanlığında Həştərxanilər səltənəti başladı. Bu iki dövrdə Buxara daim İran və Xarəzm ilə müharibə etməgə məşğul idi. Şeybani hakimlərindən ən məşhuri Abdullahxan cənablarıdır. Bu zat öz cəmaətinin tərəqqi və təalisi yolunda çox çalışdı. Öz qırx illik dövründə Buxarada mütəəddid mədrəsələr, məscidlər, körpülər, karvansaralar tikdirib, bağlar saldırdı: şəhərlər arasında yol açdı, poçta yolları saldırdı və əlhasil əhalisinin maarif, ticarət və sənətcə tərəqqisi yolunda əlindən gələni müzaiqə etmədi və öz adını daimi surətdə baqi qoydu, şöhrətləndirdi. Bunun əsrində çox alimlər, ədiblər, sənətkarlar zühur etdi ki, həm öz millətlərinə və həm də bütün insaniyyətə xidmətlər göstərdilər.

Həştərxanilərdən sonra Çingiz xanın arvad nəslindən əmələ gələn Manğut sülaləsi dövrü başlandı ki, indi də o sülalə davam etməkdədir.

Üzeyir HACIBƏYLİ

Hüseynov Şirməmməd

525-ci qəzet.- 2010.- 24 iyul.- S.20-21.