Müdriklik zirvəsindən süzülüb gələn hikmətlər

Bəşəriyyət tarixini onun içərisindən çıxmış on minlərlə, bəlkə də milyonlarla müdrik adamlar zinətləndirmiş, zənginləşdirmiş, onun tərəqqisinin, çiçəklənməsinin səbəbkarı olmuşlar. Belə adamların rəngarəngliyi isə bu tarixin bərbəzəyinə çevrilmişdir. Bunların içərisində müdrik kəlamları ilə cəmiyyətin mənəvi dünyasını yüksəldən yaradıcı adamların qoyub getdiyi irsin bir qismi ya dildən dilə keçməklə, ya da yazılı mənbələrlə gəlib bizə çatmış və elə nümunələr vardır ki, bu gün üçün də milli iftixarımıza çevrilmişdir.

Bu da danılmazdır ki, əgər bəşəriyyət müdrik kəlamlar toplusu ilə idarə olunsaydı onun tarixində baş verən saysız-hesabsız müharibələr, ixtilaflar olmazdı, qanlar da tökülməzdi. Bəşər övladı yarandığı gündən Böyük Yaradanın ona bəxş etdiyi ağıl və onun maddi mənbəyinin gücü-qüdrətilə sayı-hesabı bilinməyən hikmətlər söylənilmiş ki, bu sırada Ulu Peyğəmbərimizin adı ilə bağlı olub 6 böyük tədqiqatçı-Əl Buxari, Müslüm, Əbu Davud, Əl Tirmizi, Əl Nəvai və İbn Musa tərəfindən toplanıb 6 hədis kitabında cəmlənən 9500-dən çox hədisin təbliği üçün islam dünyasında yaradılmış hədis məktəblərinə uzaq məsafələri qət edib gələn minlərlə adam müdriklik zirvəsinə yüksəlmişdir. Bu kiçik müqəddimədən sonra diqqəti başqa bir mənbəyə-xalq yaradıcılığı və folklor adlanan bitməz-tükənməz bir xəzinəyə yönəltmək niyyətindəyəm. Bu xəzinə çox zaman adı-sanı bilinməyən xalq müdriklərinin yaradıcılıq qaynaqlarından süzülüb gələn bayatılar, atalar sözləri, zərb-məsəllər, nağıllar, əfsanələr, laylalar, tapmacalar, lətifələr və folklorun bir çox başqa nümunələrilə zənginləşmişdir. Bu janr rəngarəngliyi içərisində mən folklorun qızıl fondu kimi bayatıları önə çəkərdim. Buna səbəb isə bu janrın bədii gözəlliyi ilə yanaşı xalqın tarixi-ictimai həyatı ilə əlaqədar düşüncəsində cərəyan edən ən rəngarəng görüntüləri ilə əks etdirməsidir.

Bayatılar zaman-zaman çoxsaylı tədqiqatçılar tərəfindən toplanıb kitablara köçürülsə də akademik, tarix elmləri doktoru və görkəmli folklorşünas və şair Teymur Bünyatov qədər bu sahədə iş görmək heç kəsə nəsib olmamışdır. Onun bu əvəzsiz xidmətə necə başladığı haqqında dedikləri çox maraqlıdır: “20 yanvar dəhşətindən sonra yaman günə qaldım, sındım, sarsıldım. Çarəsiz, kimsəsiz, dəli-divanələr tək öz-özümlə danışdım. Dağlardan uçmaq, çöllərə qaçmaq, dəryalarda qərq olmaq, dünyayla vidalaşmaq istədim. Nagahan bayatılarım sinəmdə bulaq tək qaynadı, coşdu, çağladı. 1995-ci ildə “Öpdüm gözlərindən”, 1998-ci ildə “Bilsəydim ayrılıqdı”, 2000-ci ildə “Gül açılır, yaz olur” bayatı kitablarım işıq üzü gördü, şair oldum”. (Biz də bundan sonra ona həm də şair deyə müraciət edəcəyik). Və özünün dediyi kimi sonda iki cildlik bayatı kitabları ilə oxucuların görüşünə gəldi. Bu kitablarda verilən bir neçə min bayatının xalq yaradıcılığından bizə məlum olan dörd misralıq ənənəvi formasından fərqli tərəfi də vardır. Belə ki, bu bayatıda birinci misra əvəzinə bir söz və ya ifadə onun tematik məzmununu bildirir və sonrakı üç misra ilə müəllifin demək istədiyi mətləbə işıq salınır. Bu yeniliyə də onun akademik müdrikliyinin və yaradıcılıq təxəyyülünün nəticəsi kimi baxmaq olar.

Onun bayatıları barədə söhbət açmazdan əvvəl bu başdan demək istəyirəm ki, elə bir zəngin yaradıcılıqla, mənəvi gözəlliklə üzləşirik ki, əgər imkanım olsaydı qədim hədis məktəbləri ənənəsi əsasında bayatı məktəbləri açıb Teymur müəllimin beş bayatı kitabında səslənən mənəvi və bədii gözəllikləri gənc nəslə təlqin edər, onların beyninə, qəlbinə, psixoloji aləminə yeridərdim.

Onun özünün bayatıları dəyərləndirən fikirlərinin bir qisminə diqqət verək: “Bayatı ayrı-ayrı sinədəftərlərin sinəsindən qopan, dövrün, zamanın sınağından çıxan, könüllərdə yuvalanan, xalqlaşan, xalqın adından əbədiləşən mənəviyyat abidəsi, beşik nəğməsi, ana laylası, fikir dünyası, min arzu, min diləkdi, döyünən ürəkdi, hamıya gərəkdi bu hikmət.

Bayatı könül mülkünün taxtı-tacı, dərdlər əlacıdı. Sadədi, səmimidi, bitgin əsərdi, yetgin fikirdi, fəlsəfi ümumiləşdirmədi. Bənzərsiz lirikanın, möcüzəli musiqinin qoşa qanadıdı...”

Beləcə müəllifin sözləri baş alıb gedir, bayatıların saysız-hesabsız rəngarəngliklərindən, bitib-tükənməyən bənzətmələrlə onların gözəlliklərindən söhbət açır. Mən isə çalışacağam ki, konkret misallarla bu fikirlərə, gözəlliklərə işıq salam. Və bunu da qeyd etməmək olmaz ki, bu kitablara bir və ya bir neçə məqalə ilə şərh vermək, dediyim kimi işıq salmaq qeyri-mümkündür. Bunun üçün gərək cild-cild kitablar yazılsın, fəlsəfi, ədəbi-bədii, dilimizin böyük qüdrətinə məxsus araşdırmalar, etnoqrafik, linqvistiq tədqiqatlar əsasında vətənimizin və xalqımızın tarixi köklərinə gedib çıxan elmi əsərlər yazılsın, dissertasiyalar müdafiə olunsun.

Əziz oxucu! Əgər bu dediklərimə zərrə qədər şübhəniz yaranarsa, xahiş edirəm həmin kitabları arayıb tapın (bu yerdə çox təəssüflə qeyd etməmək olmaz ki, vaxtilə belə kitablar əlli, yüz min tirajla çap olunurdu, bunların tirajı isə min ədəddir). Nə olar, kitabxanalara, internet saytlarına müraciət edim.

Şübhə etmirəm ki, siz elə bir mənəvi sərvətlə üzləşəcəksiniz ki, əsla ayrıla bilməyəcək. Vətən, yurd, xalq, ana, övlad məhəbbətinin ülviyyətilə, insanın insana sevgisinin, düşmənə-düşmən münasibətinin bədii obrazları ilə üzləşib mənəvi zənginlik tapacaqsınız, yeniləşəcək, yaşamağın qədir-qiymətini yenidən kəşf edəcəksiniz.

Teymur müəllimin bayatılarının ən qiymətli cəhəti ondadır ki, bunlarda çox sərrast müasirlik vardır.

Bu günkü dərdlərimiz onun bayatılarının ana xəttidir. Bu dərdlərin ən böyüyü isə heç şübhəsiz Qarabağ, Şuşa, Xocalı dərdidir, düşmən caynağında qalmış torpaqlarımızın hər parçası, hər rayonu, hər kəndidir. Akademik-şair oxucunun diqqətini bunlara cəlb edir. Mən də silsilə ola biləcək yazılarıma elə bu səpgidən olan bayatılarla başlamaq istəyirəm.

“Çoxlu-çoxlu,

İtirdik çoxlu-çoxlu.

Dərdimiz Qarabağdı,

Yükləndik çoxlu-çoxlu.”

Diqqət Şuşaya, Azərbaycan adlı Vətənimizin brilyant qaşı olan Şuşa dərdinə cəlb edilir:

“Açılsın,

Yollar, izlər açılsın,

Şad xəbər ver Şuşadan,

Kor gözlərim açılsın”.

Qan sızlar,

Bağrım qandı, qan sızlar

Şuşa dağı dözülməz

Ağlar gözüm, qan sızlar.

Alınmayınca,

Qisas alınmayınca,

Məni qəbrə qoymayın

Şuşam alınmayınca.

Və digər çoxsaylı bayatılarla Qarabağ dərdi dilə gəlir:

Qarabağdı,

Şuşadı, Qarabağdı,

Xankəndi qan qoxulu,

Yaralı Qarabağdı.

Qarabağ dərdinin qan çağlayan Xocalı dərdi xatıra gətirilib bizi nikbinliyə səsləyir.

Alasıyıq,

Alışmışıq, alasıyıq

Xocalının qisasını,

Əzəl-axır alasıyıq.

Başqa bir bayatısında şair dünyanın nadir gözəllik məskənlərindən olub, ən zəngin xançinar meşəsilə, dünyanın ən yaşlı çinarı ilə tanınan Zəngilana cəlb edir, bizi düşündürür, bu dünya gözəlini düşmən caynağından xilas etməyə səsləyir:

“Zəngilan,

Dağ-dərəli Zəngilan

Sözü bütöv, qəlb təmiz,

Ağır eldi Zəngilan”.

Yadımıza Zəngilanın işğalqabağı vəziyyəti yada düşür. Vətən xainlərinin təqsiri üzündən bir sınıq-salxaq tankın ümidinə qalan Zəngilan özünün çox qəhrəman oğullarının fədakarlığı sayəsində uzun müddət mərdliklə vuruşdu, təslim olmadı, nəhayət özlərini Araza atır, boğulanı boğulur, taqəti çıxanı üzüb cənub qardaşlarına sığınır.

Diqqət Ağdama cəlb edilir. Qarabağın ən qaynar ocağı, xan qızı Natəvanın uyuduğu İmarət, Qarabağ xanlarının buradakı məzarları düşmən tapdağındadır, ağdamlılarla bərabər dünyanın dilbər gözəllərindən olan Qarabağ atları da didərgin düşüb, dünyada ikinci, SSRİ İmperiyasında birinci olan məşhur çörək muzeyi dağıdılıb, Ağdamın adı gələndə tük salan erməni dığalarının xəyanət qurbanı olan bu diyarı da fəth etməsinə şair inana bilmir.

“Yalandı!

Hamı səhvdi, yalandı.

Dedilər Ağdam gedib

canımdan od qalandı” – deyir.

Laçın dərdi bayatıya köçürülür:

“Yadımdadı,

Sızıldayan yaramdı,

Şuşa mənə göz dağı,

Laçın yaman yaramdı –

sözlərini oxuyub şairə qoşulur və sızıldayırıq.

Mütəfəkkir akademik-şairimizin bayatılarında həyatımızın, xalqımızın, vətənimizin bütün sahələrinə işıq salınmış, ölkəmizin elə bir guşəsi, naz neməti yoxdur ki, ona bayatı gözəlliyilə bəzək verməsin. Ana məhəbbəti Vətən məhəbbətilə qoşalaşdırılıb onun füsunkarlığından, müqəddəsliyindən söz açmamış olsun.

Biz isə çoxsaylı tematik rəngarənglikdən birinə, Qarabağ dərdilə əlaqədar bayatıları önə çəkdik. Çünki bu dərd öz müasirliyilə daha önəmli, daha xarakter olanıdır.

Bayatıxan şairin təkcə iki cildlik bayatı kitablarında 4000-dək bayatı toplanmışdır. Xalqımızın bu gün üçün çağlayan Qarabağ dərdinə həsr olunmuş bayatıları barədə qısaca dedik. Bayatıların ən geniş mövzu dairəsi isə vətən, torpaq, ana mövzusudur və bunlar birinci cildin adından da göründüyü kimi (“Anam birdi, Vətən tək...” ,ayrılmazdır.

Vətən, ana məhəbbətinin ülviyyəti üçün bu məhəbbəti mücərrəd, mənəvi dəyəri olmayan sözlərlə bəzəmək bu məhəbbətə ucuzluq gətirir. Teymur müəllimin müdrikliyi ondadır ki, hər bayatının, hər sözün və ifadənin məna çalarlarına diqqət verir, məhəbbətin qəlbdən gələn səslərini dilə gətirə bilir.

Ananı müqəddəsləşdirən əvəzsiz nemət an südüdür. İndi dünya alimlərinin yeni kəşflərindən xəbərlər yayılıb ki, bəs buqədər ana südü ilə qidalanıb böyüyən adamlarda hətta əsrin ən dəhşətli xəstəliyi olan xərçəng xəstəliyi belə özünə yer tapa bilmir. Hələ xalqımızın əzəli və ölməz dastanı olan “Kitabi-Dədə Qorqud”da ana südünün əvəzsiz məlhəm olduğundan bəhs olunmuşdur.

Bayatıda isə belə deyilir:

Anadı,

Şam-çıraqdı anadı,

Sağalmaz dərdə məlhəm

Ana südü, anadı.

Ana məhəbbətinin kökündə dayanan digər amil anamızın qəlbindən süzülüb gələn və dilimizin inciləri olan sözlər, müqəddəs ana dilimizdir. Şair bu dili də ana südü ilə qoşalaşdırıb bayatıya köçürür.

Ana dili,

Ana südü, ana dili,

Anama qurban olum,

Verdi mənə ana dili.

Şair dilimizi vətən məhəbbətilə də qoşa tutur. Ana dili səslənməyən torpağı necə Vətən hesab edəsən. Bu qoşa məhəbbət bayatıda belə səslənir:

Ana dili,

Anamın ana dili,

Gözün üstündə saxla

Vətəni, ana dili.

Bu bayatıları oxuyub da dilimizə xor baxan və özünü azərbaycanlı adlandırıb bu torpağın naz-nemətindən gen-bol harınlayan bəzi dövlət məmurlarına necə də ar olsun deməyəsən.

Hər kəs üçün başqa xalqların dilini bilmək müasir insan üçün başıucalıqdır. Lakin ana dilinə xor baxmaq, onu bilməmək ən böyük nadanlıqdır.

Şair ana obrazının füsunkarlığını nümayiş etdirən ağbirçək anaları, nənələri yaddan çıxarmır:

Ağbirçək,

Nənəm, anam ağbirçək,

Baş qoyum dizin üstə

Laylanı çal ağbirçək.

Teymur müəllim qazaxlıdır, Şıxlı kəndində dünyaya göz açıb və Vətən, torpaq məhəbbəti də orada göyərib kök atıb, şaxələnib. Və onun doğma kəndinə, rayonuna həsr olunmuş çoxlu bayatıları vardır. Həm də şair özünün böyük etroqnaf-tarixçi olduğunu da yaddan çıxarmır. “Şıxlı” sözünün etimologiyasına da işıq salır: – Şıxlının şeyx etimologiyası qeyd olunmaqla həm də şıxlıların bir qəbilə, tayfa kimi Azərbaycanın bir çox rayonlarında da kök salmasından bəhs olunur.

“Şıxlı var,

Ana yurdum Şıxlı var,

Ağdamda Şıxlı eli,

Göyçayda da Şıxlı var.

Doğma rayon Qazax da şairin dilindən düşmür, qəlbindən silinmir.

Qazaxda,

Gözüm-könlüm Qazaxda

Anamın küskün qəbri,

Yurdum, yuvam Qazaxda.

Onun bayatıları doğma yurdu, rayonu ilə kifayətlənsəydi, tarixçi akademik kimi, böyük müdrikliyilə ad-san sahibi olan alim kimi ona irad tutulardı. Onun böyüklüyü ondadır ki, bayatıları Vətən torpağını el-el, oba-oba, rayon-rayon gəzir, onun hər bir guşəsinə layiqli qiymətini verir.

Şair türkün qürur zirvəsi olan ağrı dağından söhbət açır:

Ağrıdağ,

Ağrı babam, Ağrıdağ

Türkün başının tacı

Ağrıdağdı, Ağrıdağ.

Bayatıları qanad açıb Ağsu və Ağsuçay üzərində dayanır:

Ağsuda,

Şux tərlanlar Ağsuda,

Bir gözələ könül ver

Al da, qal da Ağsuda.

Şairin bayatısı pərvazlanıb Beyləqanda qərar tutur:

Beyləqandı,

Beyrək el, Beyləqandı,

ceyran-cüyür yığnağı

Mil-Muğan Beyləqanı

Tarixçi şair Bərdə vüqarını yada salır:

Bərdədi,

İsti, sıcaq Bərdədi.

Arranın ilk paytaxtı

Şəhri-Bərdə, Bərdədi.

Təbriz xiffəti yada düşür:

Təbrizdi,

Arzu yolum Təbrizdi

Hey gedirəm çatmıram,

Bu nə uzaq Təbrizdi.

Təbrizdi,

Ana Vətən Təbrizdi.

Anamın südü kimi

Təbriz doğma, əzizdi.

Beləcə bayatıların yurd, vətən dairəsinə nəzər salsaq görərik ki, tarixçi alim bayatıxan kimi vətən torpaqlarını qarış-qarış gəzib hər birinə özünəməxsus bərbəzək vurur.

Şair bayatılarda neçə-neçə tarixi qəhrəmanlarımızı yad edir və diqqətimizi elm, ədəbiyyat, incəsənət korifeylərinə çevirir.

BAYATILAR EŞQ, MƏHƏBBƏT TƏRANƏLƏRİDİR.

Teymur müəllim uca Allahına bağlı mütəfəkkir alimdir, şairdir. Hər zaman arzu-istəklərini ulu Yaradana bağlayır, ona pənah aparır:

Ya Rəbbim,

Ya taleyim, ya Rəbbim.

Sən ümidim, pənahım,

Ya Allah, ya Rəbbim.

Yetir məni,

Yetirənim, yetir məni,

Yaradanım, ulu tanrım,

Mətləbinə yetir məni,

- deyən şair daha sonra insanın mənəvi dünyasını zənginləşdirən eşq, sevgi, məhəbbət təranələrinə geniş yer verir. Onun son kitabı dahi Nizaminin

Mehrabı eşqdir uca göylərin,

Eşqsiz ey dünya nədir gərəyin?

Böyük Füzulinin:

Can vermə qəmi-eşqə ki,

eşq afəti candır,

Eşq afəti can olduğu

məşhuri cahandır

və şairin sevimlisi Səməd Vurğunun:

Hər bağın, hər bağçanın

bir bülbülü şevdası var,

Hər duyan qəlbin, əzizim

gizli bir şeydası var”

– beytlərinin epiqrafları ilə başlayıb özünün yüksən pafoslu, obrazlı geniş müqəddiməsi ilə davam etdirir:

“Məhəbbət, eşq, sevgi! Doğan günəşdi, sayrışan ulduzdu, on dörd gecəlik aydı. Dəryadı, ümmandı, təlatümdü, fırtınadı, qasırğadı. Arxalı dağdı, başı qarlı zirvədi...”

Müəllifin belə metaforaları kitabın iki səhifəsini əhatə edərək onun daxili obraz zənginliyindən xəbər verir. Kainatın elə bir gözəllik nişanəsi yoxdur ki, müəllif onu obrazlaşdırıb eşq-məhəbbət adlanan sirli-sehrli insan duyğusuna yaraşdırmamış olsun. Və bu uzun müqəddiməsini aşağıdakı sözlərlə bitirir: “Dünya durduqca, insanlıq yaşadıqca məhəbbət də, eşq də, sevgi də yaşayacaq, yaşadacaq. Tanrı kimi, günəş kimi, ay kimi, ulduz kimi sönməz məşəl kimi”.

Onun bayatılarında da eşq, məhəbbət insan qəlbinə şəfəq, nur çiləyir.

Bayatıları oxuyuruq:

– Oyandı,

Ay doğdu, ay oyandı,

Eşqinə çıraq tutdu,

Yatmış bəxtim oyandı.

Eşq, məhəbbət insan qəlbini yandırıb yaxan, oda qalayan ilahi bir duyğudur.

Bayatıda deyilir:

– Oda sal,

Atəşə sal, oda sal,

Ölgün qəlbim oyansın,

Oda yandır, oda sal.

Eşq, məhəbbət, sevgi fəlsəfəsindən bəhs edən bütün mütəfəkkir yazıçılar və alimlər onun təmizliyindən, ilqarın sarsılmazlığından bəhs etmişlər. Teymur müəllimin də bayatı misraları bu baxımdan xarakterdir:

Vəfalı yar sevənin,

Axırı aydınlıqdı.

Biz birik, birlikdəyik,

Bizi qəbir ayırar.

Ey ilahi gözəlim,

Ləkəsizsən ay kimi,

- bənzətmələri ilə bu təmizliyi tərənnüm etmişdir.

Bu da danılmazdır ki, sevgidə, eşq-məhəbbətdə ehtiyatsızlıq edənlərin arzuları bir qayda olaraq daşlara çırpınıb məhvə uğrayır. Bayatıxan şair də bizi ehtiyatlı, ayıq-sayıq olmağa səsləyir:

Hər ötənə qəlb verib

Hər yetəni almazlar.

İki qəlb bir vurmasa,

Bəri başdan ayrılsın.

Dildə sevmək yalandı,

Qəlbdən sevən ayrılmaz.

Qədim dastanlardan, Nizami, Füzuli poemalarından da bizə məlumdur ki, ilahi eşq insan əqlini coşdurur, onu dəli-divanəyə çevirir, çöllərə salır. Bu ovqat Teymur müəllimin bayatılarından da yan keçməyib:

Gəzirəm,

Dərviş olub gəzirəm,

Dünyamı itirmişəm

Dünyaları gəzirəm.

Məcnundan betər canım,

Leylasızdı səhrada.

Şair bayatılarında klassik dastanlarımızın qəhrəmanları olan Leylini, Şirini, Əslini, Xançobanın Sarasını, eləcə də mənəvi dünyası olan müasir gözəlləri də dilə gətirib rövnəqləndirmişdir.

Bayatılarda eşq, sevgi, məhəbbətin insan varlığına hakim kəsilmiş məziyyətləri o qədər zəngin və rəngarəngdir ki, bunlar yəqin ki, daha geniş yazılarda öz ifadəsini tapacaqdır.

Heç şübhəsiz, bu qəzet məqaləsilə akademik, tarix elmləri doktoru Teymur Bünyatovun beş kitabda toplanmış zəngin bədii yaradıcılıq dünyasını əhatə etmək qeyri mümkün idi. Məqsədim həm də oxucularla yanaşı ədəbiyyatşünas alimlərimizin, tədqiqatçılarımızın, müvafiq elmi-tədqiqat institutlarının diqqətini bunlara cəlb etmək idi.

Sadıq MURTUZAYEV,

filologiya elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2010.- 24 iyul.- S.18.