Bir de görüm A!

Elxan Qaraqanın “A” romanı, yeni nəsil yazarlar və ümumən son dövr ədəbiyyatımız haqqında qeydlər

I yazı:

A Elxan Qaraqanın “A” (Hələ sən bir ada bax! Amma nə olsun ki, XIX əsrin məşhur fransız şairi A.Rembo da sonetlərindən birinə “Saitlər” adı verib, yaxud İsveçrənin çağdaş avanqard bəstəkarlarından biri J.L.Darbelenin də əsərlərindən biri “A” adlanır, və yaxud ən yeni rus nəsrinin ən ünlü isimlərindən biri V.Pelevin də son romanlarından birini “T” adıyla təqdim edib və s. Avropa, Amerika nə edirsə, pis, yaxşı, fərqi yoxdur, yaxşıdır və qanundur) romanı haqqında yazı yazmaqla bağlı “Azadlıq.orq” saytının sifarişi, düzünü deyim ki, ürəyimcə oldu. (Şərtə görə, yazı on min kompyuter işarəsi həcmində olmalıydı. Amma həmişə olduğu kimi bu dəfə də elə ilk cümlələrdən hiss eləməyə başladım ki, yazının həcmi tələb olunandan xeyli çox olacaq və elə də oldu. Odur ki, oxuculardan yazının saytda yerləşdirilmiş variantı ilə qəzet variantı arasında əhəmiyyətli fərq olduğunu nəzərə almalarını xahiş edirəm). Çünki roman son aylar çayxana və kafelərdən tutmuş ta ki internet saytları və mətbuat səhifələrinə qədər doğrudan da geniş müzakirələrə, hətta dartışmalara səbəb olub. Və bu dartışmaların maraqlı cəhəti onların məhdud ədəbi camiəni yarıb daha geniş oxucu kütləsinin müzakirə konusuna çevrilməsiylə bağlıdır. Məsələn, tələbə auditoriyasından romana münasibətlə bağlı fərqli mövqelərdən sualları tez-tez eşidirəm. Ən azı gənclik bu romanı oxuyur və əksərən müəllifi dəstəkləyərək, əsəri bəyənərək oxuyur. Demək, ədəbiyyatın sadəcə söz adamları tərəfindən oxunduğu 90-cı illər təkcə tarix yox, artıq ədəbiyyatda da tarixə qovuşur. Əlbəttə ki, konkret olaraq, “A” romanı ilə bağlı bu populyarlıq faktına onun müəllifinin müəyyən rəsmi və qeyri- rəsmi dairələr tərəfindən özəl olaraq piarlanması amilinin də ciddi təsiri var. Amma, məncə, bu, yeganə və həlledici şərt deyil. Ona qalsa, piarı (teleekran və mətbuatda ardıcıl qalstuklu çıxışlar, ildə bir neçə kitab dərc etdirmək, dəyirmi masalarda keçirilən və elə orda da qalan çoxsaylı müzakirələr, oxucularla vaxtaşırı görüşlər, müxtəlif müsabiqələrdə verilən mükafatlar və s., və s., və s.) Elxandan qat-qat güclü olan yeni nəsil yazarlar da var və kim nə deyir desin, aramsız saxta reklam kampaniyalarının acizliyi burda göz qabağındadır – oxunmurlar ki, oxunmurlar! Görünür, bir faktla hesablaşmamaq heç cür mümkün deyil – maklaturanın reklamı nəticə etibarilə onun doğrudan da maklatura olduğunu tirajlamaqla sonuclanır. Axı reklam olunan əsərin özündə də nəsə olmalıdır, Məşədinin sözü olmasın, oxucu bilməlidir ki, mal necə maldır, kitaba-jurnala verilən pula, mütaliəyə sərf olunan vaxta və oxu prosesində milyonlarla beyin hüceyrələrini itirməyinə dəyər, ya yox! S.Rüşdi, O.Pamuk, X.Murakami, P.Koelyo, D.Braun, X.Hüseyni, Ə.Şəfəq və digərlərini dünya çapında məşhurlaşdıran reklam çarxını fırladanlar, yəqin ki, ilk öncə bu amili nəzərə alır və nəticələrdən də göründüyü kimi, zənlərində yanılmırlar. Söhbət milli ədəbiyyatdan gedəndə isə qoy lap reklam olsun, əsas odur ki, ədəbiyyat oxunsun, söz az qala 20 ildən bəri düşdüyü özündəşey labirintindən çıxsın. “A” romanı göstərir ki, deyəsən, söz axır ki, iyirmi ildən bəri düşdüyü labirintdən çıxır. Bu anlamda romanın adının çoxqatlı simvolikasına birini də əlavə etmək olar: A əlifbanın ilk hərfi olduğu kimi, bu roman da hələ yalnız ilkin konturları sezilən yeni ədəbi-bədii meylin – alternativ nəsr düşüncəsinin ilk işartılarının daşıyıcısıdır. Ədəbiyyatımızın on ildən bəri yaşadığı postmodernistik mərhələdən sonra alternativ nəsrə keçidi tamamilə təbii və məntiqəuyğundur. Çünki dünya ədəbi-bədii düşüncəsində də alternativ nəsr postmodernizmi əvəzləmək iddiası ilə meydana çıxan bir tendensiyadır. Bədii-estetik səviyyəsindən asılı olmayaraq “A” romanının başlıca önəmi də, məncə, elə bundadır. Və nəzərə alanda ki, bu missiyanı vur-tut on doqquz yaşlı bir gənc yerinə yetirir, onda bircə şey qalır – “A” müəllifini alqışlamaq! Çünki ədəbiyyatın ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri daimi yeniləşmə meylidir ki, bu haqda hələ 2500 il öncə antik yunan filosofu Platon da yazırdı. “A” romanı ədəbiyyatımızda, bədii nəsr düşüncəmizdə yeni mərhələ əlifbasının ilk hərfidir. Elxan Minos labirintinə girib minotavrı öldürən gənc Tezeyə bənzəyir. Ona hansısa qüvvələrin göstərdiyi kömək isə uzaqbaşı Ariadna sapıdır. Axı bu sap olmasa, nə ora girmək, nə də ordan çıxmaq mümkün olmazdı. Əsas odur ki, oxucu biganəliyi tilsimi sınsın! Və sınır da... Burda bir ziddiyyətlə üzləşirik və sözün ciddi mənasında məqalə yazmaq özü də, əslində, ziddiyyətlər labirintindən keçmək və minotavrı öldürmək deməkdir. Nədir bu ziddiyyət? Axı 90-cı illər ədəbiyyatında geniş oxucu kütləsi tərəfindən oxunan nümunələr varıydı. Məsələn, poeziyadan söz gedəndə R.Rövşən, yaxud Salamın şeirləri. Və bu danılmaz faktlara belə yozum vermək olar: R.Rövşənin yaradıcılığına olan maraq şairin 30 illik oxucu “baqajına”, onillər boyu topladığı mənəvi kapitala söykəndiyi, yəni inersiya qanunu üzrə meydana çıxdığı kimi, kitabı ayrı-ayrı oxucular tərəfindən az qala başdan-başa əzbərlənən Salam sistemdənkənar hadisə, istisna haldır. Biz isə hazırda istisnalar yox, ən ümumi durumdan danışırıq. Elə isə niyə Salamın oxunması məhz istisnanın, Elxanınkı isə tam əksinə, ümumi durumun ayağına yazılır? Bunu hansısa məntiqə bağlamaq olarmı? Cavab: olar! Çünki Salam ədəbiyyatın getdikcə daha az oxunduğu, maraqdan düşdüyü, düşüncənin ifrat dərəcədə siyasiləşdiyi dövrün şairi, Elxan isə sözə, ədəbiyyata marağın ildən-ilə artdığı bir dövrün yazarıdır. Yəni Salam müəyyən bir mərhələyə yekunun təzahürü idisə, Elxan yeni mərhələnin başlanmasına işarədir. Müqayisələrin şair və nasir arasında aparılması da sizə qəribə gəlməsin. Bizi ilgiləndirən janr mənsubiyyəti yox, geniş oxucu kütləsi arasında oxunmaq faizidir. Bundan əlavə, Salam tipik yekunlaşdırıcı imza kimi özünü təsdiq etdiyi halda, Elxan da yeni mərhələnin başlanmasından xəbər verən səciyyəvi imzadır. Bu müqayisə bədii düşüncənin ən ümumi gedişi ilə də şərtlənir: şeir getdikcə və getdikcə daha çox öz mövqeyini nəsrə verir. İyirmi, on il əvvəl ədəbiyyata şair kimi gəlmiş cavanların mühüm bir qisminin kütləvi surətdə nəsrə meyllənməsi də (E.Başkeçid, Aqşin və s.) bunu təsdiq edir. Bunların arasında özünü artıq nasir kimi təsdiq edən (İ.Fəhmi) və daha ciddi nasir potensialından xəbər verənlər də (Ş.Ağayar) var. 90-cı illərdən bəri ədəbiyyata üç dalğa yeni yazar nəsli gəlib: birincisi 80-ci illərin sonu və 90-cı illərin əvvəlləri, ikincisi 90-cu illərin sonu, üçüncüsü isə son bir neçə ildə, yəni təxminən hər on ilə bir nəsil düşür. Elxan bunlardan üşüncüsünə mənsubdur. İstər birinci, istərsə də ikinci dalğa mənsublarının fəaliyyəti daha çox qarşıdurma enerjisi ilə müəyyənləşirdi. Qarşı duran tərəflərdən birincisi (H.Herisçi, M.Köhnəqala, R.Qaraca, A.Yaşar və s.) bir qayda olaraq AYB-yə qarşı radikal mübarizə mövqeyində durur, ikincilər (Q.Nəcəfzadə, S.Hüseynoğlu, D.Sevgin, S.Babullaoğlu və s.) isə bunun tam əksinə özlərini, təbiri caizsə, ədəbi iqtidarın təmsilçiləri kimi aparırdılar (Əlbəttə, fərdi utilitar məqsədlərinə müvafiq olaraq, nala-mıxa vuran, gah o, gah bu tərəfdə peyda olan, gah AYB-nin əleyhinə verilən bəyanatlarda adı görünən, gah AYB-nin ən alovlu “patriotları” kimi çıxış edənlər də varıydı. Təəccüblü deyil ki, eyni durumu onların siyasi mövqe dəyişkənliklərində də müşahidə etdik.) Fikir vermisinizsə, bu qarşıdurma son bir neçə ildə səngiyib, on il əvvəlki tempini itirib. Niyə? Çünki ədəbiyyatda gedən bütün proseslər sosial-siyasi olaylara uyğundur. Biz bununla ədəbiyyatın siyasətdən asılılığını vurğulamır, bu iki fərqli düşüncə və fəaliyyət sahəsinin vahid bir prosesin tərkib hissəsi, riyazi dillə desək, eyni bir sistemin altçoxluqları olduğunu demək istəyirik. 90-cı illər üçün səciyyəvi olan radikal müxalifət-iqtidar qarşıdurması bugünkü sosial-siyasi həyatda öz önəmini itirdiyi, ikinci plana keçdiyi kimi, anoloji vəziyyət ədəbi-bədii düşüncə sahəsində də müşahidə olunur. Cəmiyyətdə ildən-ilə daha qabarıq görünən siyasi, iqtisadi, mənəvi stabilləşmə ədəbiyyatda da əks olunur. İnqilablar dövrünü daha sivil, daha elitar islahatlar dönəmi əvəzləyir. Elxanın da mənsub olduğu müstəqillik dövrü üçüncü nəsil yeni yazarların əsas təmsilçilərində (Qismət, Z.Quluzadə, O.Muxtarlı, Ə.Əlioğlu, E.Bakirğolu və s.) davranışlarından tutmuş yazı-pozularına qədər bir fərqləndirici cəhəti qabarıq hiss edirəm: sözügedən qarşıdurmanın fövqünə qalxmaq: bu qarşıdurmanın lokal milli, məhdud ədəbi-bədii çərçivələrindən çıxaraq daha geniş miqyasda düşünmək cəhdi! Üstəgəl həm hər cür saxta millilik, məqsədyönlü konservatizm, həm də hər dürlü inqilabçılıq, vulqar radikalizmdən uzaq ziyalılıq, elitarlıq. Və bunu üçüncü nəsil yeni yazarların birbaşa qəhrəmanlığı saymadığım kimi, onların ayağına günah kimi yazmaq fikrim də yoxdur. Şübhəsiz ki, bu da ilk öncə yuxarıda göstərdiyimiz zaman, dövr məsələsiylə bağlıdır. İnsanlar valideynlərindən çox zəmanələrinin övladları olur. Estetik zövqü, dünyagörüşü milli ədəbi-bədii ənənələrdən daha çox ən yeni dünya ədəbiyyatı, xüsusən də Hollivud filmləri, ən son dünya musiqisi əsasında formalaşan bu gənclərin bəziləri üçün çağdaş milli ədəbi proses və bu prosesdəki qarşıdurmalar ikinci dərəcəli fakta çevrilir, bəziləri üçün isə sadəcə öz önəmini tamamilə itirir. Onların ən tipik təmsilçiləri dünya ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə sadəcə rus dili yox, həm də ingilis dili və ya Türkiyə türkcəsi tanış olan qloballaşma dönəmi cocuqlarıdır. Burda daha bir ziddiyyəti həll etmək, daha bir minotavrı öldürmək zərurəti ilə üzləşirik. Axı bundan əvvəlki nəsillərin nümayəndələri arasında da bu qarşıdurmanın fövqündə duran cavanlar (Yaşar, F.Uğurlu, Q.Ağsəs, K.Hacı, Ə.Qurbanlı, Ə.Cabbarlı və s.) varıydı. Amma onların üzə çıxdığı illərdə, yəni təxminən iyirmi, on il öncə bu mövqe hələ ədəbiyyatın aparıcı meyli deyildi. Bu mənada yuxarıda sözügedən cavanlar Elxanın mənsub olduğu ədəbi nəslə məxsus bir sıra xüsusiyyətlərin ilkin daşıyıcılarıdır. Onları birinci və ikinci nəsil yazarlarla, üçüncü nəsil arasında bir körpü də saymaq olar. Onlar daha çox milli ədəbi köklərə bağlılıqları ilə əvvəlkilərə, ziyalı etikası, ən ümumi davranış baxımından isə sonrakılara uyğun gəlirlər.

(ardı var)

Əsəd Cahangir

525-ci qəzet.- 2010.- 31 iyul.- S.26.