Əsrin dahisi, sənətin fədaisi

S.Bəhlulzadə Azərbaycan incəsənət tarixində öz yerini qazanmış fövqəladə yaradıcılıq qabiliyyətinə malik şəxsiyyətlərdəndir. Onun əsərləri özündə milli və bəşəri ənənələrin bütöv şəkildə təcəssüm olunması ilə seçilir. Ötən əsrin ortalarından musiqi sahəsində Qara Qarayev, rejissorluq sahəsində Mehdi Məmmədov, ədəbiyyatda Rəsul Rza yenilikçi, novator kimi qəbul olunursa, rəngkarlıq sahəsində bu “titulun” daşıyıcısı, şübhəsiz ki, Səttar Bəhlulzadədir.

S.Bəhlulzadə 15 dekabr 1909-cu ildə Bakının Əmircan kəndində-Abşeron yarımadasında dünyaya göz açıb. Təbiidir ki, balaca Səttarın yaşadığı mühit onun rəssamlıq sənətini seçməsinə təsir etməyə bilməzdi. Xəzərin çılpaq və şıltaq mənzərəsi, coşqun dalğaların bir-birini əvəzləyən ritmi (V.Mustafazadənin “Düşüncə” adlı kompozisiyasının və S.Bəhlulzadənin əsərlərinin insanda yaratdığı assosiasiya), Xəzərin qumlu sahili, Abşeron bağları, Abşeron memarlığının sərt və lakonik cizgiləri gələcəkdə rəssam Səttarın yaradıcılığını təşkil edən əsərlərinin ən populyar mövzusuna çevriləcəkdi.

O, 1927-1931-ci illərdə Azərbaycan Rəssamlıq Məktəbində oxumuş, Ə.Əzimzadənin təqdimatı ilə “Kommunist” qəzetində işləmişdi. 1933-1940-cı illərdə Surikov adına Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutunda təhsil almışdı. V.Favorski, L.Bruni və Q.Şeqaldan dərs almışdır. S.Bəhlulzadənin təhsil illəri – qürbət ölkə, yad millətlərin nümayəndələri ilə ünsiyyət onun yaradıcılıq yolunun müəyyənləşməsində, həyat təcrübəsinin formalaşmasında müstəsna rol oynamışdı.

Böyük Vətən müharibəsi illərində S.Bəhlulzadə Ə.Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbində müəllimlik etmişdi.

O, dövrlər dünyada çox çətin proseslər baş verirdi. Müharibə ölkəni iflic vəziyyətinə gətirmişdi. Aclıq, səfalət, qorxu Səttargilin də ailəsində ağır vəziyyət yaratmışdı. Ancaq, bütün bunlara rəğmən xalqın əzmkarlıq ruhu ölməmişdi. Həyatın bütün sahələrində düşmən üzərində qələbə naminə çox güclü şəkildə fəaliyyət göstərilirdi. Bu mənada incəsənətin, o cümlədən də rəssamlığın üzərinə böyük yük düşürdü. Beləliklə S.Bəhlulzadə o zaman bir çoxları kimi hansısa müasir hərbiçini, dövlət xadimini yox, sırf xalqımızın keçmiş qəhrəmanlıq ənənələrini, tarixi şəxsiyyətləri təsvir etməklə həm özünün milli köklərə sayğısını, həm də bu obrazlarla düşmənə qalib gəlmək əzmini aşılayırdı. “Babək üsyanı”, “Fətəli xan”, “Bəzz qalasının müdafiəsi”, “Xəttat Mirəli Təbrizi” və s. əsərlərini belə nümunələrdən saymaq olar. “Bəzz qalasının müdafiəsi” adlı əsəri kolorit zənginliyi, obrazların gözə çarpıcılığı kompozisiyanın bitginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Təəccüb doğuran və diqqətçəkici məqamdır ki, rəssam yaradıcılığının ilk dövrlərində tarixi janra, gerçəkçi üsluba üstünlük verib. Bunu tarixi şəraitin, dövrün hakim qaydalarının təsiri kimi də izah etmək olar. Digər tərəfdən yaradıcılığa yenicə başlayan rəssamdan o vaxtlar başqa nə isə gözləmək də düzgün deyildi.

S.Bəhlulzadə tezliklə bu janrın ona uğur gətirməyəcəyini, rəssamın yaradıcılıq dünyasının bədii estetik məziyyətlərinin təzahüründə, bu janrın bədii imkanlarının məhdudluğunu duyur və sadalanan cəhətlərin açıqlanması istiqamətində işləmək üçün və sonradan ona dünya şöhrəti qazandıracaq mənzərə janrında ölməz əsərlərini ərsəyə gətirir.

S.Bəhlulzadə bir rəssam kimi özünü mənzərə janrında təsdiq etmişdir. Hələ orta əsr Avropa incəsənətində bu janr ciddi janr kimi qəbul olunmurdu. Biz Azərbaycan təsviri sənətində müasir tipli ilk mənzərə nümunələrinə Azərbaycan professional rəssamlıq sənətinin banisi B.Kəngərlinin yaradıcılığında rast gəlirik. Sənətkarın hansı janrda, hansı üslubda işləməsindən asılı olmayaraq, son nəticədə əsl sənət əsəri yaradılacağı təqdirdə tamaşaçı kütləsi tərəfindən müsbət qarşılanacağı labüddür. Səttar öz dövründə B.Kəngərli ənənələrinin layiqli davamçısı olub. S.Bəhlulzadənin yaradıcılığının 1950-ci illərin axırlarınadək olan işləri –“Dənizkənarı bulvar”, “Xaçmaz yolunda”, “Qudyalçay vadisi”, “Qudyalçay sahili”, “Qız bənövşəyə gedən yol”, “Payız”, “Yaşıl xalı”, “Bağlararası”, “Əmsar bağında”, “Yuxarıdaşaltı”, “Çiçəklər” və s. əsərləridir. Bu işlərdə hələ rəssam realistik ifadə vasitələrindən uzaqlaşa bilməyib. Lakin, bu işlərin hər biri müstəqil baxılır, diqqəti cəlb edir, insanı düşündürür və sevilir. S.Bəhlulzadə təbiətin vurğunu, sənətinin “dəlisi”, hisslərinin azad ifadəçisi, düşüncələrini rənglərlə ifadə etməyi bacaran rəssam-filosof olmuşdur. 50-ci illərdən sonra yəni, 60-cı illərdə artıq S.Bəhlulzadənin axtarışlarla dolu yaradıcılığı yüksələn xətlə inkişaf etmişdir. Bu dövrdə rəssam artıq öz üslubunu, öz dəst-xəttini yaratmışdır. Bu dövrdən etibarən rəssamın əsərlərində kompozisiya, kolorit, işıq-kölgə, perspektiva həlli tamamı ilə rəssamın daxili aləminin, hisslərinin diktəsinə tabe etdirilmişdir. “Xəzər üzərində axşam”(1959), “Xəzər gözəli”(1961), “Torpağın arzusu”(1963), “Kəpəzin göz yaşları”(1965), “Azərbaycan nağılı”(1970), “Corat yemişləri”(1971), “Əfsanəvi torpaq”(1971), “Naxçıvan dağları”(1973), “Naxçıvan”(1974), “Axşamçağı Ordubad dağlarında”(1974) və s. Rəssamın bütün əsərlərinin mövzusunu Azərbaycan təbiəti təşkil edir. Meşələr, göllər, dağlar, çaylar, çəmənliklər və Xəzər dənizi görüntüyə gətirilən guşələrdir.

Rəssamın əsərlərinin bir qismini isə Azərbaycan təbiətinin yetirdiyi nemətlər təşkil edir. S.Bəhlulzadə real Azərbaycan təbiətini təsvir edirdi. Konkret olaraq müşahidə etdiyi, gəzib-gördüyü, təmas zamanı hiss edilən maddi materiyanı bədii biçimdə kətanda yerləşdirirdi. Özü də necə?! Hansı şəkildə?! Təbii ki, rəssam təxəyyülündən süzərək (bədii obrazlar vasitəsilə), özünəməxsus rəng effektləri yaratmaqla (kolorit, işıq-kölgə vasitələri ilə). Çoxları S.Bəhlulzadə yaradıcılığından söz açarkən nədənsə Azərbaycan təbiətindən, güldən, çiçəkdən və sair elementlərdən danışmağa başlayırlar. Bu, Səttar yaradıcılığının səciyyəvi xüsusiyyətləri deyil. Rəssamın 60-cı illərdən sonra yaratdığı hər hansı bir əsərinə tamaşa etsək, orada real təbiət təsvirinə-materiyaya rast gəlmək mümkünsüzdür. Çünki mövzu hələ mahiyyət demək deyil. Düzdür rəssam mövzu olaraq Azərbaycan təbiətini seçmişdir, ancaq, mahiyyət etibarı ilə rəssamın yaratdığı əsərlər Azərbaycan təbiətinin zahiri mahiyyətindən qat-qat yüksəkdə dayanır. Dünyaca ünlü rəssam V.Qoq bir müddət Fransada – Arlda yaşayıb yaratmışdır. Elə rəssamın yaradıcılığının çiçəklənməsi bu dövrü əhatə edir. Ancaq buna baxmayaraq heç zaman V.Qoqu “təbiət, gül-çiçək rəssamı” adlandırmırlar. Ömründə bircə dəfə də olsun Fransada, Arlda olmayan tamaşaçı çox rahatlıqla rəssamın yaratdığı duyğulandırıcı əsəri seyr edir, onu özünə doğma sayır. Əgər azərbaycanlı rəssamın əsərləri bu cür yüksək bədii dəyərli olmasaydı, S.Bəhlulzadəni dünya səviyyəsində qəbul etməzdilər. Onun YUNESKO səviyyəsində əsərlərinin sərgisinin təşkil olunması, ötən ilin “Səttar Bəhlulzadə ili” elan edilməsi onunla bağlı ən yüksək dəyərləndirmənin göstəricisidir. Çox təəssüflər olsun ki, vaxtı ilə bəzi obyektiv və subyektiv səbəblərdən sənətkara və onun yaradıcılığına düzgün qiymət verilməyib. Bu tarixin acı reallığıdır ki, 50-60-cı illərdə S.Bəhlulzadə sənətkarlığı ilə müqayisə olunmaz dərəcədə aşağı səviyyəyə malik olan bir sənətkarın yaradıcılığına münasibət ustad rəssamımıza münasibətdən qat-qat yüksək olub. S.Bəhlulzadə yaradıcılığı onun əsərlərinin o, zamankı şöhrətinə, populyarlığına və müasirliyinə layiq şəkildə geniş tamaşaçı auditoriyalarına çatdırılmayıb və sərgi salonlarında nümayiş olunmayıb. Nə yaxşı ki, bütün bunlara baxmayaraq sözün əsl mənasında rəssam heç zaman ruhdan düşməmiş, gərgin yaradıcılıq axtarışlarından uzaqlaşmamış, yaradıcılıq ideallarını süni maneələrə və ucuz şöhrət naminə qurban verməmiş və əsərlərinin əhvali-ruhiyyəsində tamaşaçısına bunu hiss etdirməmişdi. Lakin ümummilli lider Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü və göstərişi ilə S.Bəhlulzadə yaradıcılığı diqqət mərkəzində saxlanılmış və bunun nəticəsi olaraq rəssama Dövlət mükafatı verilmişdi. Ümummilli lider bu barədə 1994-cü ildə S.Bəhlulzadənin 85 illik yubiley gecəsindəki çıxışı zamanı deyib: “Mən onu yaxşı tanıyırdım. 60-cı illərin əvvəllərində Səttar Bəhlulzadə ilə şəxsi münasibətim var idi və mən Azərbaycana rəhbərlik edərkən onun sənətini sevdiyimə və bir insan kimi ona hörmət etdiyimə görə bu böyük rəssamla təmaslarım olmuşdur. O, qeyri-adi bir insan idi...” Müstəqillik illərində ümummilli liderimiz Heydər Əliyev və onun siyasi kursunun layiqli davamçısı prezident İlham Əliyev sənətkarın həyat və fəaliyyətinin təbliği məqsədi ilə bir neçə sərəncam imzalayıblar.

Həm YUNESKO-nun qərarı, həm də Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin sərəncamından sonra S.Bəhlulzadə yaradıcılığının təbliği istiqamətində sözün əsl mənasında təqdirəlayiq addımlar atıldı. Bütün bu sadalananlar əslində indiki nəslin onun xatirəsi və sənətkarlığı qarşısında hesabatı kimi də qiymətləndirilə bilər. Yubileylə bağlı keçirilən ən müxtəlif tədbirlər-sənətkar haqqında çəkilən film, təşkil olunan elmi konfranslar, sərgilər və çap olunan kitab həm də bütün mənəvi irsimizin ən layiqli daşıyıcılarından biri olan Səttar Bəhlulzadə adlı sənət zirvəsinə ehtiramımızın ifadəsidir. İnanırıq ki, bundan sonra, biz bildik-bilmədik, qədim Əmircan kəndinə bu kəndin adını ömründə eşitməyən adamlar gələcək. Hələ sağlığında Səttar Bəhlulzadə bu haqqa layiq olub. Bənzərsiz sənəti ilə xalqına baş ucalığı, özünə isə ölməzlik qazanıb...

Əsəd QULİYEV,

sənətşünas,

Rəssamlar İttifaqının üzvü

525-ci qəzet.- 2010.- 31 iyul.- S.22.