Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904–1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Buxara və Rusiya

Hələ moğol türklərindən qabaq Rusiya Buxara ilə ticarət yolu ilə əlaqədə idi. Lakin bu barədə tarixlərdə olan xəbərlər çox azdır. Ancaq bu məlumdur ki, Pyotr Kəbirin atası Aleks zamanında Buxaraya rus tərəfindən birinci dəfə olaraq elçilər gönədirilibdir. Bu elçilərin içində bir nəfər müsəlman dəxi varmış, adı Məhəmməd Yusif Qasımov. Pyotr Kəbir özü dəxi Buxara ilə ticarət etmək niyyətilə oraya elçilər göndərdi. Buxarada Manğut dövrü başlandıqda Rusiya ilə Buxaranın əlaqəsi daha böyükləşməgə üz qoydu. 1820-də Rusiya tərəfindən Buxaraya diplomasiya səfiri göndərildi. O vəqtlər Buxara əmiri Nəsrullah xan idi. Nəsrullah xan öz məmləkətini daha zəif saldı. Onun oğlu Müzəffərədin xan zamanında isə Buxara bilkülliyə öz istiqlanını itirib Rusiyanın təhti-himayəsinə keçdi.

Müzəffər xan Xokand ilə xüsumət etdigi zaman Rusiya onun toprağına daxil olub Həzrəti-Türkistan, Çimkənd və Daşkənd şəhərlərini aldı. Buxara əmiri tələb etdi ki, ruslar işğal etdikləri yerdən çıxsınlar. Özü də rus tacirlərinin mallarını müsadirə etdirdi. Bu isə müharibəyə səbəb oldu.

1866 sənə mayın 20-sində rus sərəskəri general Romanovski igirmi min qoşun ilə Seyhun kənarında olan İrçarda Buxara qoşununu basdı. Əmirin qoşunu qaçıb dağıldı. Bu məğlubiyyət Buxara əhlinə sui-təsir etdi. Əhali Əmirdən bərk incidi və onu qorxaq və hətta xayin-deyə adlandırdılar. Ona binaən əmir də özünü töhmətdən qurtarmaq üçün müharibə dəvaminə məcbur oldu. Bunun nəticəsi olaraq ruslar Buxaranın iki səngərini dəxi aldılar. Bundan sonra Rusiyanın Türküstan general qubernatoru Kaufman Əmir Buxaraya sülh təklif etdi. Lakin Əmir özünə vəqt və fürsət bulmaq üçün sülh işini uzadırdı və özü də əlaltdan qoşun yığıb şəhri-səbzədə olan Cavərbəyi cəngavər taifəsilə ittifaq bağlıyırdı. Digər tərəfdən Buxara dəstələri ruslar almış yerlərin üzərinə hücumlar edib bir dəfə də rus qoşununun üstünə tökülmüşdülər.

İş böylə olan surətdə rus qoşununa əmr olundu ki, Səmərkənd üstünə yerisin, müharibə başlanıb əmir qoşunu təkrar basıldı. Ruslar Səmərkənd şəhərini aldılar ki, bu dəfə imperator Aleksandr Sani zamanında 1868-də vaqe buldu. Bundan sonra haman ildə Zombulaq təpələri yandı. Əmir qəti surətdə məğlub olub sülh təklif etdi. 1868-inci sənənin 23 iyununda sülh əqd olunub: Səmərqənd, Kütnə Qurğan, Pəncəkənd və bir də İrğut bəylikləri Rusiyaya keçdi. Bundan əlavə Əmiri-Buxara Rusiyaya beş yüz min manat tənzimati- hərbiyə pulu verməgə borclu oldu. Rus tacirlərinə izn verildi ki, Buxara xanlığında sərbəst surətdə ticarət etsinlər. Onların can və malları təmin edildi, hər bir şəhərdə rus ticarət agentləri qoyulmağa və tacirlərin də xanlığından keçib sair məmləkətə keçmələrinə müsaidə verildi. Əmir bir də borclu oldu ki, rus malından qiymətinin 1-2 prosenti qədər gömrük pulu alınsın və bu təriqlə Buxara xanlığı istiqlaliyyətini itirib Rusiyaya tabe oldu. Rusiya dövləti də Buxara xanlığı şurişlərini yatırtmaqda Əmirə kömək etməgi öhdəsinə götürdü.

Filhəqiqə 1868-də rus qoşunu Əmirin ricasına görə Kərş bəyligində Əmirə qarşı üsyan etmiş olan buxaralıları məğlub edib Kərş şəhərini aldı və genə Əmirə verdi. Kərş əhli Müzəffər xandan narazi olub onun böyük oğlunu təxtdə oturtmaq istiyordular. Bundan əlavə o biri sənələrdə nərədə əhali Əmirə qarşı üsyan edib inqilab qovzamaq istədilərsə, rus qoşunu köməgə gəlib Əmiri xilas edirdi. Müzəffər xandan sonra onun o biri oğlu Seyid Abduləhəd xan Əmiri- Buxara oldu.

İndiki Buxara xanlığının əhalisi iki milyona qədər olar. Bu əhali cinsiyyət cəhətinə iki hissəyə münqismdirlər, bir hissəsi türk nəslidir, o biri hissəsi fars. Türklərin başçıları özbəklərdir ki, hökumət də bunların əlindədir. Özbəklər mütəəddindirlər, cəsarət və bəsalət sahibidirlər. Türkmanlar, qırğızlar və sartlar dəxi türklərdəndir. Sartların sənəti ticarət və əkinçilikdir. Farsların içində də məşhurları tacirlərdir. Bunların da sənəti ticarətdir. Bunlardan başqa Buxarada xırda bir qədər yəhudi, əfqan, iranlı, ərəb, qaraçı (cingənə), erməni, hind və sairləri dəxi vardır. Buxaradakı əhali həmişə bir-birlərilə xüsumətdə dolanırlar. Əhalinin hamısı islam olub, bir yarısı sünni, digər yarısı da şiədir. Və əhalinin bir qismi ticarət, bir qismi də köçərilik ilə məişət sürürlər.

Buxaranın ümdə şəhərləri bunlardır: Buxara, Kərş, Şəhr, Kinab, Çəraçi, Güzar, Fəragil, Ziyaləddin, Xatərçi, Heysar, Şirabad, Kərmina və sairələri. Söz yoxdur ki, Buxara xanlığında fabrika, zavod yoxdur. Hər nə qayrılırsa, əl ilədir. Əvvəldən burada çox ipək olardı. Amma o da getdikcə azalır. Yerdə qalan bir pambıqdır ki, hər il milyon yarım pud hasil olub yarısı Rusiyada satılır.

Rusiya ilə Buxara ticarəti Kazanlinsk ilə Orenburğdan gedən karvan yolu ilədir. Amma malın bir çox hissəsi Uzun Ada və Həştərxan vasitəsilə Zakaspi dəmir yolu ilə gedir. Rusiyaya hər il Buxaradan külli mal pambuq, ipək, dəri, palaslar 12 milyon manatlıqdır. Rusiyadan oraya gedən mal manufaktur malı, qənd, qab-qacaq və sairələri, 10 milyon manatlıqdır. Buxara Kiyev, Kabil: Herat və Məşhəd yolları ilə Hindistan ilə də ticarət edir. Hindistandan gələn ingilis çiti, kiseyi-çay, şal, tiryək və sairə beş milyon yarım manatlıq, Buxaradan Hindistan və Əfqanıstana gedən ipək dəri, rus malı yarıca milyon manatlıqdır. Bir də Buxara Məşhəd yolu ilə İran ilə də ticarət edir. İrandan gələn mal yarım milyon, İrana gedən mal isə 2 milyon manatlıqdır. Buxaranın xarici ticarəti 32 milyon manat daxilindədir. Daxil olan malın qiyməti də xaric olan malınkından milyon yarım artıqdır.

Buxara xanlığının içində yol çox azdır. Hər nə varsa, o da araba yoludur. Buxaranın Ceyhun çayındakı donanmasi: iki danə paraxod və iki danə yük gəmisindən ibarətdir.

Buxara xanlığı idareyi-müstəqilə tərzilə dolanır. Yəni məclisi-məbusan filan yoxdur. Bütün xanlıq bir neçə bəyligə bölünübdür. Başlar (qubernatorlar) məvacib almayıb bəlkə özləri Əmirə vergi verirlər. Əlbəttə, bu vergilər, bəglik xərci hamısı əhalidən alınır. İllik büdcə beş-altı milyondur.

Buxaranın bütün qoşunu, atlı-piyadalı 15 min adamdan və 20 danə topdan ibarətdir. Qoşun çaqmaqlı köhnə tüfənglər ilə müsəlləhdir. Qoşunda intizam yoxdur. Buxara xanlığının səngərləri palçıqdan qurulmadır.

Buxara xanlığının bütün mühakimə işləri demək olar ki, Rusiya əlindədir.

Üzeyir

“Həqiqət” qəzeti, 19, 24 yanvar 1910, № 14, 18.

BÖYÜK TƏHLÜKƏ İÇİNDƏYİK

Buxarada olan hadisəyi-əliməyi-mövsufənin təfsilatını biz yazmadıq və yazmaq da istəmədik: çünki, qarelərimizin könlünü xarab etmək, yavaş-yavaş sağalan yaraların üstünü açmaq və duz səpməgi rəva görmədik.

Yalnız bu xəbər ki- “Buxarada sünni və şiə davası düşdü”- kifayət idi: təfsilatına heç ehtiyac yoxdu.

Lakin bununla bərabər biz əhəmiyyət verdigimiz nöqtə bu müqatilənin səbəbi və baisi idi. Rus qəzetələri bu xüsusda dürlü-dürlü səbəblər göstərib ən ümdə səbəb Buxara hakimi Quşbəginin şiə olduğunu və guya buna görə də sünni əhalisinə xoş gəlmədigini yazıyordılar. Lakin əgər filhəqiqə Quşbəginin şiəligi nəzərdə tutulsa idi, əvvəldən onun hakim olmağına razı olmazdılar. Və ona bu qədər zaman vəqt verməzdilər. O halda, əcəba, bu bədbəxtligin səbəbi nə ola?

Biz bu fikri və bu fikirdə bizi təqib edərkən idarəmizə rəfiqimiz “İdil” qəzetəsi gəldi. Bu qəzetəyi açıb, Buxara müqatiləsi haqqında bir məqaləyə təsadüf etdik ki, müqatilənin əsl səbəbini bəyan ediyor. Məqalə bugünki nömrəmizdə “İslam mətbuatı” sərlövhəli qitədə mündəricdir.

Məlum olur ki, Buxarada düşən qırğın sünni və şiə qırğını degilmiş! Bəs nə imiş?? Üsuli-cədid məktəbi üstündə bir dava imiş ki, göz aldatmaq üçün adına şiə və sünni qırğını deyibdirlər.

Anlaşıldığına görə Buxara hakimi Quşbəgi tərəqqipərvər bir zatdır. Bu zat əvvəllərdə darülfünun, darülmüəllim adlanan Buxaranın indiki cəhalət və zəlalətini görüb və iyirminci əsrdə bütün kürreyi-ərzdə olan xəlqin həyati-cədidəyə doğru üz çevirmələrini anlayıb, Buxaranı dəxi cəngali-cəhalət və cahi-rəzalətdən qurtarmaq üçün burada üsuli-cədid üzrə məktəblər saldırmaq istiyormuş, bu barədə Əmiri-Buxaradan dəxi izn almış imiş.

Lakin Buxaranın başısarıqlıları bu işə razı olmazlar. Biz bir dəfə üsuli-cədidi həram deyə fitva vermişik, necə ola bilər ki, indi onun halallığına riza verək. Halbu ki, riza versək, bizim nüfuzumuz, şanımız, xəlq arasında itər-batar deyibdirlər. Quşbəgi isə: öz məramını yeritmək istiyormuş. Bu isə mollaları ona düşmən edib, mollalar cəmaəti Quşbəgiyə qarşı qızışdırmaq xəyalına düşübdürlər və əllərində bir bəhanə olmaq üzrə Quşbəginin şiə olduğunu vəsilə tutubdurlar. Bilaxirə ortaya şiə və sünni qırğını salıbdırlar.

İndi o şəxslər ki, molla-molla deyib qoyun kimi hər başısarıqlının dalına düşür, baxsınlar da, görsünlər. Əgər gözləri varsa, fikir etsinlər ki, bir neçə nəfər molla öz şan və nüfuzlarını cəmaət arasında itirməmək və bununla cəmaətin sorduqları qanından məhrum olmamaq üçün əvvəla babi-tərəqqi və mədəniyyət olan üsuli-cədid məktəblərinin tərtibinə razı olmuyorlar. Bundan başqa öz inadlıqlarında davam etmək üçün bütün aləmi-islamı qan dəryasına çalxıyıb da məhv və müzməhil edə bilən sünni-şiə qırğınını salırlar. Əcəba, bu gunə mollalar-biz dini-islamın mühafiziyik dedikdə, dini-islamı təhqir etmiyorlarmı-insaf edin, məgər dini-islam tərəqqiyə manedir, məgər dini-islam müsəlmanların cəhalət və rəzalət içində yaşamaqlarını əmr edibdir. Məgər dini-islam öz şiələrinin məhv və nabud olmasını buyurur. Məgər dini-islam müsəlmanların bir-birini qırmağına əmr və fitva verir?? Öylə isə o cürə din yerli-dibli bizə lazım degildir! Çünki, biz insanıq, heyvan degilik!

Xeyr, xeyr! Dini-islamda böylə əmrlər ola bilməz. Dini-islam insanların nicat və səadəti üçün nazil olubdur. Dini-islam cümlə müsəlmanlar qardaşdır- buyurubdur. Cümlə müslüm və müsliməyə elm vacibdir-buyurubdur. Çində də olsa, elmin dalınca gediniz-buyurubdur. Yoxsa müsəlmanları cəhalət və rəzalətə salanlar, qardaşı qardaşa qırdıranlar isə imam və pişrovlar məsnədini qəsb edən cahil, tamahkar, mühil və fitnəkar sarıqlılardır! İştə haman sarıqlılar bütün islam məmləkətlərini xar, zəlil və zəbun etdikləri meydanda: bu gün qardaşı-qardaşa qırdırdıqları meydanda. Əlhəq bunu görmək üzrədir. Görüb də islamın nə böyük bir təhlükə içində olduğunu mülahizəyə almaq lazımdır-vəssəlam!

Üzeyir

“Həqiqət” qəzeti, 28 yanvar 1910,

№ 22

məsnəd-mənsəb, taxt

mühil-hiyləgər

əlhəqq-həqiqətən

Felyeton

Tarixi məlumat

Keçən səfər məlumati-tarixiyyəmizi Asiyanın bir dövləti tarixindən başladıq ki, cəhalət və avamlıq sayəsində öz şövkət və əzəmətini itirib axırda özgənin təhti-himayəsinə sığılıbdır. Bu səfər isə genə Asiyanın başqa bir dövləti tarixini yazırıq ki, bu dövlət əvvəldə cahil, ufaq və zəif bir dövlət olmuşkən bədə elm və mədəniyyət sayəsində əzəmətli və qüvvətli bir dövlət olubdur. Bu dövlət Yaponiya dövlətidir.

Yaponiyanın müxtəsər tarixi

Yaponiyanın ən qədim tarixi öz qədim kitablarında yazılıbsa da, amma hələ hamısı bir yerə yığılmıyıbdır. Ancaq bu yaxın zamanlarda Yaponiya alimləri Avropa üləması kimi öz qədim tarixlərinə mənsub olan hər bir nəql, hekayət və rəvayətləri yığıb, qədim tarixlərini yazmaq istiyorlar. Zənn edilir ki, bu tarix üç yüz cilddən əmələ gələcəkdir. Və hər bir cilddə də min səhifə olacaqdır.

Haman kitablarda yazılmış olan qədim tarix zatən mifolojiyadan ibarətdir. Mifolojiya o hekayətlərə deyirlər ki, məzmunu xəyalatdır, vaqedə olan şey degildir. Lakin yapon qədim raviləri bu xəyalatdan ibarət olan rəvayətlərin axırını öz tarixlərinə mülhəq edirlər.

Haman rəvayətlər bu növ yazılıbdır:

Ən əvvəldə bütün aləm, bütün kövnü məkan qatma-qarışıq bir şey idi. Lakin bədə buraya Allahlar gəldikdən sonra aləm qaidəyə düşdü. Və Allahlardan ruhlar selləri əmələ gəldi. Bu ruhların səyi sayəsində yeri və göyü bir-birindən ayırmaq mümkün oldu. Bədə ənasiri-ərbəə də əmələ gəldi. Allahlar nəslinin ən axırıncısı bir qardaş ilə bacı idi. Qardaş hava Allahı olub adı İz Ənain idi, bacı isə dəniz ləpəsi (mövci) Allahı olub adı da İz Ənami idi. İz Ənain- (qədim yunanların “Orfey” adlı Allahı)-bir gün yer altındakı aləmə səfər edir ki, orada özünə arvad tapsın. Arvad tapılır və bu dünyayə gəlməgə razı olur. Amma izn istiyor ki, qayıdıb öz Allahları ilə məsləhətləşsin. Hövsələsiz İz Ənain səbr edə bilmiyib yer altındakı aləmin lap içinə girir. Lakin orada palçığa rast gəlir. Bu palçıq üzərində də səkkiz nəfər göy gurultusu Allahı varmış. Palçığa batmış İz Ənain tez oradan çıxıb yerə gəlir və burada Yaponiya yanındakı dənizdə çimir ki, özünü təmizləsin. Bu soyunduqca bunun əzalarında və bədənində sair Allahlar törəyirlər. Böylə ki, bunun sol gözündən gün Allahı (Amatrasu), sağ gözündən ay Allahı və burnundan da dəniz Allahı olan (Susa-Nu-O) törəyirlər. İz Ənain isə bütün yeri bu üç Allahın arasında böldü. Lakin Amatrasu ilə Susa–Nu-O arasında böyük ixtilaf əmələ gəldi. Susa-Nu-O öz bacısı Amatrasu ilə ləc düşdükdən sonra bacısı yerdə hər nə əmələ gətirdisə, Susa-Nu-O vurub darbadağın elədi. Gün Allahı Amatrasu qardaşının böylə hərəkətlərindən bərk inciyib küsdü və getdi bir kahada gizləndi. O biri Allahlar əhvaldan xəbərdar olub gəldilər və Amatrasunu bir çox nəsihətdən sonra kahadan çıxarda bildilər və Amatrasunu qovdular.

Bədə nəqlin burası çox qat-qarışıqdır.

Rəvayətlərdən böylə anlaşılır ki, guya axırda Amatrasu öz oğlu olan Osi-Xumi-Nu Miqutunu yerə göndərir ki, orada nizam və qaidə qoysun. Bundan sonra nəql Allahlardan qurtarıb padşahlara keçir. Böylə Usu-Xumi-Bu-Miqutonun nəvəsi Kamu-Yamato-İvaro-Biqu Yaponiyanın birinci padşahı hesab olunur. Bunun ləqəbi Dzyomimo-Tənnino olur. Bu gündən etibarən Yamato cəzirəsi Yaponiyanın mərkəzi olur. Dzyomimodan başlamış ta Qudzilski padşaha qədər yüz il keçir. Bədə Yaponiyanın padşahı Sudzina olur. Bunun dövründə yaponlar quldurlar ilə böyük dava edib indiki Yaponiyanın şərq və qərb hissələri təsxir olunur. Sonra gələn padşah Kiyo Sio cəzirəsində olmağa başlıyor. Bu padşahın arvadı Dizniqo eşidir ki, Koreya adlı bir məmləkət vardır. Bunu ərinə xəbər verir. Lakin əri bu sözə inanmıyor. Ona görə cəza edilib ölür. Dizniqo isə əyanlar ilə məşvərət edib ayini-ruhani icra qılırlar və gəmilərə minib qoşun ilə Koreyaya gedir. Oranı təsxir edir. Bu vəqəə tarixi miladinin 200-nci sənəsində vaqe olur. Koreyadan qayıtdıqdan sonra Dizniqo Bamato cəzirəsi üzərinə gedib və oranın hakimlərini özünə tabe qılır. Bundan sonra yenə Yamato mərkəz olur.

Bu əhvalatlar dəxi bir çox qatmaqarışıq nəqllər ilə doludur. Ona görə Yaponiyanın səhih tarixini burada Budda məzhəbi nəşrindən sonra hesab etmək olar.

Budda məzhəbi üçüncü qərineyi-miladidə Çin tərəfindən Yaponiyaya keçibdir. Çin misyonerləri bu məzhəblə bərabər Çin mədəniyyətini dəxi burada nəşrə başladılar. Bu isə vəhşi halda olan yaponlara yaxşı təsir etdi. Bu vəqtdən bəri Yaponiyanın tərzi-idarəsi də düzəlməgə başladı. O zaman yaponların paytaxtı Kioto şəhəri oldu. Yaponiyanın sair yerlərində isə “xarici”lər olurmuşlar ki, onlar ilə bunların arasında böyük davalar əmələ gəlirmiş. Padşah özü də davaya gedirmiş və öz tərəfindən bir adam təyin edirmiş. Böyük-böyük məsələləri həll edən də padşah özü olarmış. Yaponlar padşaha Mikado deyirlərmiş. Lakin burada Çin mədəniyyəti nəşr edildikdən sonra yavaş-yavaş vəkil-vüzəra əmələ gəlib bütün idareyi-dövlət Syequn deyilən baş vəzir, baş sərəskər öhdəsinə verilir. Mikado özü isə işdən əl çəkib kənarda rahət yaşıyor. Bu isə ittifaqlarda olurmuş ki, padşahlar qocaldıqda təxt və tacdan bilmərrə əl çəkib ibadətlə məşğul olarmışlar.

* * *

Çin mədəniyyəti sayəsində padşahların saraylarında cəlal, şövkət və rəsmiyyət artdı. Sənayei-nəfisədən ədəbiyyat tərəqqiyə başladı. Xaricilər ilə olunan davalar isə getdikcə artırdı. Ona binaən Yaponiyada əskəri bir sinif əmələ gəlməgə başladı və bu sinif getdikcə hörmət sahibi oldu. Mikadolar işdən əl çəkdikləri zaman sərəskərlərin nüfuzu artardı. Bu vəqtlərdə Yaponiyada Fudər-Bəvara familyası kəsbi-qüvvət edib padşah ilə də qövm və əqrabalıq əqdi bağladı. Bu famil yavaş-yavaş bütün hökuməti ələ alıb 67-dən 1050-yə qədər məmləkəti dolandırdı. Lakin bu nəslin bu qədər zaman hakimiyyəti ələ alması Yaponiyanın əskər sinfinə xoş gəlmədi, narazılıq peyda oldu.

Onuncu qərndə bu sinif içindən Məzaira və Mitayuto adlı iki nəsl əmələ gəlib hökumət və idarə işlərini Fudzyura nəsli əlindən almağa şüru etdilər. 11-ci qərndə bu nəslə tamam qalib gəldilər. Lakin bədə hökumət işlərini ələ almaq üstündə öz-özlərində münaziə başladı. Bu münaziə axırda müharibəyə mübəddəl oldu. Əvvəl dəfə Naabira nəsli müzəffər çıxdı. Bu nəslin başçısı olan Kiyomuri öz məqsədini ələ gətirmək üçün heç bir şeydən çəkinmiyib Minamuno nəslinin bütün başçılarını qırdırdı. Kiyomuri hökumətin ən ali əyanından olub böyük ehtiram qazandı və qızını imperatora verdi. Fəqət 1181-də Kiyomuri öldü. Bunun vəfatından sonra Minamuto nəsli baş qaldırıb genə Taira nəsli ilə dava başladı və 1185-nci sənədə Taira nəslinə bir zərbə vurdu ki, daha onlarda baş qovzamaq məcalı qalmadı. O halda Minamuto nəslinin başçısı olan İvritumo hökumət işlərini öz əlinə saldı və padşah tərəfindən ona Syequnluq mənsəbi verildi.

Bu zamandan etibarən, yəni 1190-dan 1878-ə kimi bütün məmləkəti dolandıranlar Syequnlar oldu. Mikado padşah özü isə gün Allahının nəsli hesab olduğuna görə əlini daha ağdan-qaraya vurmuyub ömrünü tənhalıqda keçirirdi. Xəlq də onların ancaq adına itaət edirdilər, hərçəndi Syequnlar Mikadonun padşahlıq haqqına heç bir vəqt təcavüz etmədilər. Amma hər halda səy edirdilər ki, Mikado da bunların ixtiyaratını ala da bilməsin. Mikadolar həmişə Kioto şəhərində sakin olub heç bir yerə tərpənməzdilər. Onları xidmətçilərdən başqa görən olmazdı. Syequnluq mənsəbi də atadan oğula keçirdi. Ona görə Syequn nəsli əmələ gəldi. Birinci Syequn fövqəlzikr İvritumo şəhərlərdən Qanfurani özünə məqərr seçdi və Yaponiyanın sərhəddini şimala tərəf bir xeyli uzatdı. 1219-nci sənədə Mitamuto nəsli qət oldu. Syequnluq mənsəbi bu səfər də qədimki Fudzyura nəslinə keçdi. Lakin əsil hökumət Hudzu nəsli əlində qaldı. Bunlar naiblik ləqəbi ilə bütün qoşun sərkərdəsi oldular və 1255-dən 1333-ə qədər hökmran oldular.

Bu dövrdə Yaponiyada calibi-diqqət bir vaqeə oldu. O vaqeə Moğollar hücumunun dəfi idi. Moğol padşahlarından məşhuru olan Xubilay Çin və Koreya dövlətlərini təsxir etdikdən sonra Yaponiyanı dəxi təhti-təsrüfə almaq istədi. Əvvəlcə bir-iki dəfə oraya elçilər göndərildi. Lakin bir müvəffəqiyyət hasil olmadı, bilaxirə 1274 sənədə Susima və Oki cəzirələri üzərinə hücum olundu. Lakin bu hücumlar yaponlar tərəfindən dəf edildi. O halda Xubilay padşah yüz min nəfərdən ibarət böyük bir qoşun düzəldib Yaponiyanın üzərinə göndərdi. Lakin qoşun gedib Kio-Siyo cəzirəsinə düşdükdən sonra dəryada böyük bir fırtına əmələ gəlib Moğolların dönməsi zamanı qərq və məhv oldu. Cəzirəyə düşmüş qoşun isə məmləkətlərindən üzülmüş qalıb yaponlar tərəfindən öldürüldülər. Onlardan ancaq üç nəfəri bir növ ilə xilas olub özlərini Çin məmləkətinə yetirdilər və əhvalatı Xubilayə xəbər verdilər.

Bu vəqtdən etibarən Yaponiyaya xaricdən hücum edənlər olmadı. 140 il ərzində aram və asayiş ilə yaşayan Yaponiya 1331 sənədə Xudzu hökuməti inqrazına bir qədər qalmış genə tazədən şuluqluğa üz qoydu. Böylə ki, padşah nəslinin iki şaxəsi arasında tac və təxt üstündə qovğa və münazeə qalxdı, bir tərəfin adına Xuquçu-yəni “Şimali saray” və o biri tərəfin də adına Nançu-yəni “Cənubi saray” deyildi. Bu münazeə və mübarizədə bütün yapon xəlqi bir-birinə qarışıb məmləkət hərc-mərc oldu. Axırda 1392-nci sənədə “Şimal saray”ı qalib gəlib hərc-mərcə yenə xitam qoyuldu. “Şimal saray”nı müdafiə edən qüvvət və şövkətə malik olan Asiqağa nəsli idi. O idi ki, Syequnluq mənsəbi də bu nəslə keçib 1573-nci sənəyə qədər dəvam etdi. Asiqağa nəslinin “Syequn”ları Yaponiyada sənayei-nəfisənin (yəni ədəbiyyat, rəssamlıq, nəqqaşlıq və musiqi) tərəqqisi yolunda çox çalışıyorlardı. Zəmanənin böyük şair, rəssam və nəqqaşları üçün “Syequn”ların-bir mərkəzi olmuşdu ki, buraya cəm olardılar.

Lakin bir qədərdən sonra burada əxlaq pozğunluğu nəşvü-nüma edib “Syequn”ların nüfuzları azalmağa üz qoydu. Qəbilə başçıları itaətdən çıxdılar. Buna görə Yaponiya tazədən hərc-mərc oldu. Qəbilələr arasında davalar başlayıb məmləkəti istaətdən saldı. Bundan əlavə avropalılardan Portəgiz əhalisinin adamları 1542-nci sənəsində gəlib Yaponiyanı kəşf etdilər. Yaponiyaya İspaniya və Portəgiz misyonerləri gəlib aranı daha da qarışdırdılar. Bilaxirə on altıncı əsrin yarısında yaponlardan biri-birinin ardınca üç nəfər müqtədir adamlar meydanə zühur edib öz vətənlərini hərc-mərc və inqrazdan xilas edə bildilər. Bunların biri Utanabunaza, digəri isə “müstəşari kəbir” və yaponca Tanqu ləqəbini almış Tayqo- Xido-Yuos, üçüncü də İyə- Nasu-idilər.

Bunların birincisi məşhur sərkərdə olub Yaponiya hökumətini bir adamın əlində saxlamağa təşəbbüs etdi.

Bədə ikinci zat general Xido-İyos öz sələfinin fikrini gözəl surətdə yürütdü. Bu zatə yapon Napalyonu diyorlar. Mumiileyhə Tuqoğava nəslindən fövqəlzikr İyə-Nasuni də özünə köməkçi seçdi. Bu isə Eddo şəhərini özünə qərərgah təyin etdi. Xido-İyosnin məşhur işlərindən biri də odur ki, 1592 sənədə Koreya üzərinə qoşun göndərdi. Amma müvəffəqiyyətə nail ola bilmədi! Çünki, koreyalılara Çin tərəfindən kömək gəldi. O halda Xido-İyos Çinə qarşı silahcu vermək istədi. Lakin 1598 sənədəki vəfatı bu işi yarımçıq qoydu.

Xido- İyosdan sonra onun sərkərdəlik yerini İye-Nasu tutdu və 1603-nci sənədə “Syequn”luq mənsəbinə keçdi. Bu zamandan etibarən Tuqoğava nəslinin “Syequn”luğu başlıyıb iki əsr yarım Yaponiyada davam etdi. Ta o vəqtə qədər ki, Yaponiyada “Syequn”luq mənsəbi bilmərrə fəsx və ləğv edildi.

İyə-Nasu sərkərdə və sərəskərlik məharətindən başqa diplomatiya qabiliyyətinə dəxi malik idi. Özü də yaxşı hakim və adminstrator idi. Yaponiyanın hərc-mərci əsnasında ayrılan müstəqil surətdə hökmran xan və bəgləri kəmali-məharət ilə hökuməti-mərkəziyyəyə tabe edə bildi. Mühüm və məsuliyyətli qulluqları və mənsəbləri öz qövm və əqrabasından ən sadiq adamlara tapşırdı və bu yol ilə öz-özünü də möhkəmlətdi.

Üzeyir HACIBƏYLİ

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2010.- 31 iyul.- S.20.