Daş yağan gün

Roman

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Arsen:

– Əlbəttə, millətlə millətçiləri qarışdırmaq istəməzdim. Əks-təqdirdə ədalətsizliyə yol vermiş olardım, babalarımın ruhu məni bağışlamazdı. Müsəlmançılığı qəbul etmək fikrinə düşsəm də, əslən erməni olduğumu dana bilmərəm. Belə bir deyim var ki, əslini danan haramzadadır. Buna baxmayaraq, içimizdə olan insan qiyafəli iblislərə, qonşusuna xəyanət etməyi özünə şərəf bilən, şərəfsizlərə görə xəcalət çəkirəm. Ulu babalarım vaxtilə Suriyada yaşayıb, oradan da Türkiyəyə mühacirət edəndən sonra dünyalarını dəyişiblər. Əsrin əvvəllərində babam Manuk Manuçaryan Ermənistana qayıdıb. Bayaq adını çəkdiyiniz Gorus rayonunda məskunlaşıb. Nə gizlədim, atamın deməsinə görə mənim babam və əmilərim də daşnakların fitnəsinə uyub, onların silahlı dəstələrinə qoşulublar. Azərbaycan kəndlərinin yerlə-yeksan edilməsində, insanların amansızlıqla qətlə yetirilməsində onların da əli olub. Mən bunu gizlətmək istəməzdim. Aylar, illər keçdikdən sonra Sovet hökuməti zühur etdi. Hər yerdə əmin-amanlıq yarandı... Atam Bağdasar tibb təhsili alandan sonra iş elə gətirdi ki, onun təyinatını yandırılıb, uşaqlı-böyüklü qırılmasında babamın və əmilərimin iştirakı olan Çarhovuzlu kəndinə verdilər. Bunu biləndə ailəmiz yasa batdı. Ata babalarımın yandırıb dağıtdığı Azərbaycan kəndində həkim işləməyin nə demək olduğunu təsəvvür etmək çətin deyil. Atam anlayıb başa düşürdü ki, Çarhovuzluya işə getmək ailəliklə ölümün qucağına atılmaq deməkdir. Bu qorxu hissi atamı, anamı, bacı-qardaşlarımı vahiməyə salmışdı. Lakin Sovet hökumətinin dəmir qanunlarından kənara çıxmaq olmazdı. Atam Çarhovuzlu kəndindəki tibb məntəqəsinə baş həkim getməyə məcbur idi. Əks təqdirdə işdən imtina maddəsi ilə cəzalandırıla bilərdi. Atam bu barədə çox baş sındırdı. Lakin çıxış yolu tapa bilmədi. Axır ki, atam Bağdasar könlü olmadan, məcburiyyət qarşısında qalıb Çarhovuzluya köçməli oldu. Çarhovuzluların sağ qalanları sonradan yurd-yuvalarına dönüb, kəndi bərpa etsələr də, sahibsiz evlərin uçuqları göz dağı kimi hələ də dururdu. Bizə kəndin kənarında, üzü dərəyə baxan Səfiyar adlı bir nəfərin evini verdilər. Dedilər ki, o vaxt ermənilər Səfiyarın özünü də, arvad-uşaqlarını da qırıblar. Ev isə salamat qalıb. Biz qorxu içində, belə bir sahibsiz evdə yaşamalı olduq. Fürsət düşən kimi Çarhovuzluların atamdan qisas alacağına şübhə etmirdik. Ona görə də ehtiyatlı olmağa çalışırdıq. Günün qulağı batan kimi evə girib yolağanın dalına iri kötük, bir neçə ağır daş qoyurduq. Otağın qapısını arxadan bağlayırdıq. Atam ov tüfəngini doldurub hazır vəziyyətdə taxtın başına söykəyirdi. Gecələr həyətdən bir şıqqıltı gələn kimi təşvişə düşürdük. Atam haradansa ayı boyda bir köpək tapıb gətirmişdi. İti gündüzlər həyətin uzaq küncündə, gecələr dəhlizin dirəyinə bağlayırdıq. İt çox sərt idi. Zəncirdən açılsa bir göz qırpımında adamı parça-parça edərdi. Bircə anamı, səhər-axşam yal verdiyi üçün tanıyıb yaxın qoyurdu. Atama da dinmirdi. Bilirdi ki, sahibidir. Bizə mırıldadığına görə ona səmt düşmürdük. Bir sözlə, qorxu içində yaşayırdıq. Sahibi ermənilər tərəfindən öldürülən, gəbəsi, kilimi, yorğan-döşəyi qarət olunan bir evdə yaşamağın nə qədər əzabverici olduğunu anlayırdıq. Kim bilir, bəlkə də zavallı Səfiyarın əzab-əziyyətlə tikdiyi bu ev, o vaxt elə mənim babamın əli ilə tarmar edilib. Bir dəfə çəpərin o üzündə dayanıb qonşusu ilə söhbət edən yaşlı kişinin dediyi sözlər indi də qulağımdan getmir. Kişi barmağını yaşadığımız evə tərəf tutub, kədərli ah çəkdi:

– Fərhad ölüb, külüngünün səsi gəlir, – dedi. – Səfiyarın qılıncının dalı da kəsirdi, qabağı da. Ermənilərin tifaqı dağılsın. İndi onun tüstüsünü yadlar, yağılar çıxardır. Ona-buna iynə vurub, dərman verən bir erməni həkimi Səfiyarın evinə yiyəlik eləyir. Cəfasını çəkən Səfiyar, səfasını görən, hardansa azıb-təzib gələn Bağdasar həkim. Mən bu sözləri anama danışanda rəngi qaçdı. – Atan Bağdasarın başına göydən bir daş düşsün, – dedi. – Əvvəldən yaxamı yırtdım ki, a kişi, atanın çarhovuzlulara vurduğu yaralar hələ sağalmayıb, sən hansı üzlə ora həkim gedirsən?! Bağdasar, başına kül olmuş, sözümə baxmadı. Dedi ki, arvadsan, arvad yerində otur, mənim işimə qarışma. Hökumətlə hökumətlik eləyə bilmərəm. Təyinatım hara verilibsə, ora da getməliyəm. Bir də ki, əvvəllərə baxma, indi Sovet hökumətinin vaxtıdır. Qurd quzuyla otlayır. Heç kəs bizə dəyib-dolaşa bilməz. Hamı qanundan qorxur. Anam bu sözləri deyəndən sonra mənə, bacı-qardaşlarıma dönə-dönə tapşırdı ki, gündüzlər uzağa getməyin, qaranlıq düşməmiş evdə olun. Gündə-günaşırı qonşu kəndlərdən gəlib atamı ata-qatıra mindirib xəstə üstünə aparırdılar. Xəstə sahibləri heç vaxt atamı əliboş yola salmırdılar. Hər dəfə atam dolu xurcunla qayıdırdı. Evdə yağı, pendiri, əti, düyünü qoymağa yer tapmırdıq. Atam çarhovuzluların gəlmə adamlara, xüsusilə bir həkim kimi onun özünə göstərdiyi qonaqpərvərliyindən yerdən-göyəcən razıydı. Anamın qorxuya düşməsinə baxmayaraq, kənddə bizə dəyib-dolaşan olmurdu. Əksinə, qərib, həm də həkim uşaqları kimi qocalı-cavanlı hamı hörmətimizi saxlayırdı. Kəndə isinişdikcə, qəlbimizdəki qorxu xofu, camaatın bizə olan rəğbəti qarşısında əriyib, günbəgün yox olurdu. Yaz girəndə hər çərşənbə axşamı bütün həyətlərdə tonqal alovlanırdı. Atam bizi başa saldı ki, müsəlmanların Novruz bayramıdır. Həmin əziz gecələrdə qapımız tez-tez döyülürdü. Hamısı da əli pay-püşlü. Həyətdə qoyun-quzunun, çolpanın, toyuğun əlindən tərpənmək olmurdu. Anam bizə göndərilən bayram sovqatını yığıb-yığışdıra bilmirdi. Hamımız çarhovuzluların insanpərvərliyinə məəttəl qalmışdıq. Nə gizlədim, bizlərdə qonşu qonşuya acı bibəri də qıymır. Elə bil cənnətə düşmüşdük. Sevindiyimiz qədər də bu mərd insanların qarşısında vicdan əzabı çəkirdik. Babalarımızın vaxtilə bu kənddə törətdiklərini xatırladıqca özümüz-özümüzə nifrət edirdik. Anamın əvvəlki qara fikirləri alt-üst olmuşdu. O, indi ayrı cür danışırdı. Deyirdi ki, müsəlmanların belə açıq qəlbli olduğunu bilməzdim. Onların bu cür insanpərvərliyinin şahidi olduqca, əriyib yerə girirdik. Atam bir gün kolxozun çobanını çağırıb iti ona bağışladı. Dedi ki, yaxşı itdir. Ancaq həyət-bacanı korlayır. Arvad zir-zibilini təmizləyə bilmir. Yolağamız da gecə-gündüz açıq qalırdı. Bizə qoruq-qadağa yoxuydu. İstədiyimiz vaxt, istədiyimiz yerə gedirdik. Az vaxt ərzində Azərbaycan dilini tərtəmiz öyrəndik. Ailəmizdə azərbaycanca danışırdıq. Anamın Gorus şəhərində, yüksək vəzifədə işləyən yaxın qohumu bir gün atama sifariş göndərdi ki, burada yeni xəstəxana açılıb, həkim axtarırlar. Sənin üçün yer saxlamışam, təcili gəl, yaxşı da maaşı var. Nə atam, nə də anam buna razı olmadı. Çünki Çarhovuzluda günlərimiz olduqca xoş keçirdi. Atam bizi Çarhovuzluda Azərbaycan məktəbində oxutdurdu. Atamla anam həmişə öz aralarında müsəlman camaatının alicənablığından danışırdılar. Atam iyirmi ilə yaxın Çarhovuzluda işlədi. Artıq kənd camaatına qaynayıb-qovuşmuşduq. Bir çətinə düşəndə Məhəmməd peyğəmbəri imdada çağırırdıq. Qış düşəndə odun-ocaqdan çətinliyimiz olmurdu. Hamısını kənd camaatı verirdi. Çarhovuzluda yaşadığımız müddətdə bir dəfə də olsun, yağ-yavanlıq üçün dükan-bazara getməmişik. Buna ehtiyacımız da olmurdu... Qəribədir, Çarhovuzlular ermənilərin bu kənddə törətdiklərini əsla dillərinə gətirib üzümüzə vurmurdular. Halbuki yandırılan onlarla evin uçuqları hələ də dururdu. Çarhovuzlular olub-keçənləri artıq közərtmirdi. Bu, bizi təəccübləndirirdi.

Arsen Manukyan həyəcanlandığından sifətini tər basmışdı. O, cib dəsmalını çıxarıb üzünü silərək sözünə davam erdi:

– Başına gələnləri Rövzətə danışanda Çarhovuzludakı günlərimi xatırladım. Orda kəsdiyim çörək, atamın camaatla olan haqq-salamı gəldi durdu gözümün qabağında. Qəlbimdə millətimin nanəcib millətçilərinə nifrət etdim. Bir insan kimi sizdən eşitdiklərimə ürəyim tab gətirmədi. Əhvalım korlandı, halım pisləşdi. Oturduğum stuldan aşdım. Güclə özümü düzəldib ayağa qalxdım. Və hiss etdim ki, düşdüyüm vəziyyət Rövzətlə səni də narahat etdi. Yəqin fikirləşmisiniz ki, ermənilər barədə dediklərinizi başa düşmüşəm. Və tez-gec bunun hayfını sizdən çıxa bilərəm. Ona görə belə qərara gəldim ki, bu bazar günü heç yana getməyim, sizinlə ayrılıqda görüşüb, əvvəlcə dərindən tanış olum. Sonra təklikdə açıq-saçıq danışaq, heç birimizin qəlbində qaraltı qalmasın. Bir-birimizdən şübhəli gəzib dolanmayaq. Həm də millətimi erməni daşnakları ilə, nə bilim, andraniklərlə qarışıq salmayasan. Çarhovuzluda eşidib gördüklərimdən sonra ermənilərlə azərbaycanlılar arasında ayrı-seçkilik qoysaq, müsəlmanların çörəyi bizə qənim olar. Onu heç Allah da qəbul etməz.

Komandirin bu sözlərindən sonra əsgərin qırışığı açılsa da, sinəsinə çəkilmiş çalın-çarpaz dağların sızıltısı getməmişdi. Onlar bir-birini başa düşdüklərini etiraf edib səmimiyyətlə ayrıldılar.

lll

Gecədən xeyli keçmişdi. Hərbi hissənin yataq otaqlarında işıqların çoxu sönmüşdü. Arsen Manukyan bayaqdan bəri oxuduğu jurnalı qatlayıb kənara qoydu. Və havasını dəyişmək üçün fikirli-fikirli həyətə çıxıb bir siqaret yandırdı. Kənardan görünməsin deyə yaşadığı binanın arxa tərəfinə keçib, qaranlıq döngədə var-gəl etməyə başladı. Divar boyu cərgələnən ağacların arasından qəfil peyda olan qaraltı onu diksindirib daxili düşüncələrindən ayırdı. Qaraltı ona tərəf irəliləyib ağacların arxasına keçdi. Və xəstəhal adamlar kimi öskürüb xırıltılı bir səslə:

– Arsen, – onu çağırdı.

Arsen xoflandığından, səsini çıxara bilmədi, bədəni key kimi oldu. Sanki birdən-birə onu ildırım vurdu.

– Niyə dillənmirsən, Arsen, babanı tanımadın?!

Arsen özünü güclə ələ alıb:

– Bir deyin görüm, axı siz kimsiniz?! Gecənin bu vaxtı kimi axtarırsınız?!- Dili dolaşa-dolaşa naməlum şəxsə çətinliklə cavab verdi.

– Unutmusan məni, Arsen. Baban Manuku nə tez yaddan çıxartdın?! Mən Manukam, Manuk. Bağdasarın atası. Sənin baban Manuk!

Arsenin bədəni əsdiyindən heç nə deyə bilmədi. – Yəqin məni qara basır! Yox, ola bilməz, babam Manuk çoxdan dünyasını dəyişib. İndi onun sümükləri də çürüyüb. Bəlkə məni izləyən, yaxud nə isə demək istəyən onun ruhudu, yoxsa cindi, şeytandı?!

– Arsen! Əqidəmizdən dönmüsən! Səndə ermənilikdən əsər-əlamət qalmayıb. Müsəlmanlara yıxılmısan! Nəcəf adlı müsəlman gədəsi ilə olan söhbətinizdən ruhum halıdır. Həmin andan səni biryolluq itirdim. Nəslindən-kökündən ayrı düşmüsən, Arsen! Eşit, agah ol ki, artıq sənə nifrət edirəm. Baban Manukun ruhu sənə qənim olsun, Arsen! Qoyduğum yoldan uzaqlaşmısan... Bir türk çobanının qarşısında aciz qalmısan. Onun ağzını yummaq əvəzinə bircə o qalmışdı ki, bizi Osmanlı torpağında qırıb-çatan türk törəməsinin başına sığal çəkəsən. Yəqin ki, ixtiyar sahibi olsaydın, onun sinəsindən medal asardın. Amma unutma ki, vaxtilə Çarhovuzlunu dağıdanların qabağında gedənlərdən biri də mən idim. Səfiyarın başını bu əllərimlə kəsdim. Bax, bu əllərimlə! Arvadını, yeddi uşağını öldürüb, meyitlərini yandıran da mən olmuşam, mən! Baban Manuk! Əli türk qanına batmayan erməniyə, Andranikin uyuduğu cənnətdə yer yoxdur. Ona görə də daşnakların yatdığı cənnətin bütün qapıları baban Manukun üzünə açıqdır. Mən burda özümü yaxşı hiss edirəm, Arsen! Tökdüyüm müsəlman qanının ləkələri saxladığınız soyxamdan getməyib. İnanmırsansa, get o soyxamın qanlı ləkələrinə bir də diqqətlə bax. Ona görə də özümü xoşbəxtlərin xoşbəxti hesab edirəm. Sənsə... Türk gədəsi ilə dostluq əlaqəsi yaratmaq niyyətinə düşmüsən! Niyə belə satqın, dönük çıxdın, Arsen?! Axı, sənə belə tərbiyə verməmişik. Az qala erməniliyini də danmaq istəyirsən, Arsen! Çarhovuzluların atan Bağdasara, bacı-qardaşlarına etdiyi yaxşılıqlara görə, mən özüm də gec də olsa, azərbaycanlılara divan tutmağımdan peşman olmaq, o millətə qarşı rəğbət bəsləmək niyyətinə düşmüşdüm. Ancaq Andranikin, Nijdehin, Hamazasın, Dronun... ruhları sən Arsenlə, mən Manukun belə bir fikrə gəlməyimizdən agah olandan bəri günüm qaradır. Ətimi şişə taxırlar. Mənə rahatlıq vermirlər. Yatdıqları cənnətdən qovub, cəhənnəmin oduna, alovuna atmaq istəyirlər. Nəcəflə yaxınlıq eləyəndən bəri mənə, təsəvvürə gəlməz zülmlər eləyirlər, Arsen! Baban Manukun ruhu xatirinə azərbaycanlılara inanıb, onlara yaxınlıq etmək fikrini bu gündən, lap elə bu axşamdan başından çıxart! Nə qədər o millətdən uzaq gəzib dolaşsan, yatdığım torpağın altında bir o qədər rahat olaram. Baban Manuka rəhmin gəlsin, Arsen! Bacarsan o Nəcəfi məhv et, getsin. Qoy bu əbədiyyət dünyasında dilim uzun, başım uca olsun. Cənnətdən qovulub, cəhənnəmin əzablarına düçar olmayım. Qarşında diz çöküb yalvarıram sənə, Arsen! Yalvarıram!

Arsen ağzını açıb nə demək istəyirdisə, kölgə qeybə çəkildi. Azərbaycanlılara qarşı, qəddar hərəkətlərinə görə ad çıxaran Manukun ruhu gecənin dərinliyinə çəkilib yox olandan sonra, Arseni əhatə edən binalar, arx boyu cərgələnən ağaclar insan qiyafəsində onun üstünə hücum çəkdilər. – Mən Andranikəm! Mən Nijdehəm! Mən Hamazasam! Mən Droyam!... – Onlar da ağız-ağıza verib Arsenin üstünə hücuma keçdilər. Arsen vahimələnib instinktiv olaraq qışqırmaq istədi. Lakin kənardan eşitməsinlər deyə bir təhər özünü ələ aldı. Onlardan yaxa qurtarmaq üçün iti addımlarla mənzilinə tərəf yönəldi. Qapını açıb içəri daxil oldu. Onun bədəni hələ də əsirdi. Ürəyi qəfəsdəki quş kimi çırpınırdı. Bir qurtum su içib çarpayısına uzandı. Gözlərini otağın tavanına zilləyib fikrə getdi... – Yəqin babalarımın ruhu, Nəcəflə bu günkü danışığımızı duyub- düşündü. Sübhə qədər onu təhdid edən bu qorxudan necə xilas olacağı barədə düşündü.

(Ardı var)

Əli İLDIRIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 2 iyun.- S.7.