Dəyişən saçın rəngidir

(“Bu gün dünəndən başlayır” silsiləsindən)

Yadımdadır, ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində Azərbaycan Dövlət Teleradio Verilişləri Komitəsində eyni redaksiyada birlikdə çalışdığım şair dostum Dilsuz Mustafayevi o çağlarda hansısa bayram ərəfəsində Xalq şairimiz Süleyman Rüstəmdən müsahibə almağa göndərmişdilər. Son dərəcə həssas olan və o zamanacan hörmətli şairə bir o qədər də rəğbət bəsləməyən Dilsuz o görüşdən çox qəribə, fərqli, bir az da sarsılmış ovqatla qayıdıb gəlmişdi. Süleyman müəllimlə görüş onu mütəəssir etmiş, fikir və duyğularında təbəddülat yaratmışdı. Danışırdı ki, yox, hər şey biz bildiyimiz, bizə öyrədilən kimi deyil. Kişilər o dünyanı görüb gəlmiş, kirpikləri ilə od götürmüşlər. O vaxt mənə Dilsuz çox şey danışmışdı. Tək bircəsini bu yazıya daxil etməsəm olmaz. Deyirdi, soruşdum ki, Süleyman müəllim, ən çox istəmədiyiniz, arzu etmədiyiniz nədir? Dünya görmüş şair cavab verir ki, ildə bir kərə yolumuz üstə çıxan 28 Aprel, 1 May bayramları. Dərd məni bürüyür ki, yenə qəzetlər hücum çəkəcək üstümə ki, şair, bu münasibətlə bizə yeni şeirlərini ver. Əşşi, nə qədər yazmaq olar, məndən başqa şair yoxdur begəm?

Repressiv üsullarını bir qədər səngidib yumşaltsa da sovetlər son nəfəsinəcən öz xislətini dəyişmədi. Bildiyini eləməyindən qalmadı. O illərdən taleyinə pay düşmüş əli qələmli biz “60-cılar”ın da ildə bir – neçə kərə canına vicvicə düşərdi ki, bəli də “yenə gəldi yaz ayları”. Yaz ayları öz yerində, bir də bir- neçə ildən bir SSRİ Xalq deputatlığına namizədlərin seçki kompaniyası başlarkən redaksiya əməkdaşlarının işi başından aşardı. Hər redaksiya öz profilinə uyğun olaraq xalqın guya ki, namizəd göstərdiyi şəxsin – məsələn çobanın, pambıqçının, neftçinin, yazıçının, alimin qapısını döyməli, yaxud onu işlədiyi yerə dəvət edib müsahibə almalı, haqqında veriliş hazırlamalıydı. Bu mənada mənim işim bir o qədər çətin deyildi. Çalışdığım Ədəbi-Dram Verilişləri redaksiyasının xətti ilə demək olar əksər sənət adamlarını tanıyır, bəziləri ilə hətta dostluq edir, yeri gələndə haqlarında verilişlər hazırlayırdım.

O ola ki, Anar ola.

80-ci illərin çətin ayları, illəri idi. Dayandığımız yerdə şərə-böhtana tuş gəlmiş, erməni məkrinə urcah olmuşduq. O vaxtacan sovet qardaşlığına, sülhə, bərabərliyə “ura” deyən xalqımız səksənib 70 illik qəflət yuxusundan ayılmış, gördüklərinin, eşitdiklərinin ilğım olduğunu dərk eləmişdi. Və çıxmışdı yuxarılarda onun sözünü deyə biləcək, onu ləyaqətlə təmsil edəcək ziyalı axtarışına. İlkin ağlına gələnsə məhz o vaxtacan artıq sözünün çəkisi, elmiliyi, yeri gələndə yazılarının batman-batman zəhəri ilə seçilən sevimli yazıçısı Anar olmuşdu. Bəli, hələ sovetin bərk getdiyi illərdə özünün “Molla Nəsrəddin – 66”, “Şəhərin yay günləri”, “Ağ liman”, “Səhra yuxuları” ilə quruluşun eybəcərliklərini oynaq priyomlarla üzünə çappıldadan Anar o günlər elliyin dilində dolaşmaqda idi və Anar da o çoxluğun tələbi ilə xalq hərəkatının elə ilk günlərində Ağ ev adlanan Azərbaycan KP.MK-nın binası önündə izdihamın qənşərinə çıxmış, öz səsini kütlənin səsinə qataraq özünəməxsus əsəblə, dəmir kimi məntiqi, kəskin satirik vüsəti və şübhəsiz ki, diplomat səriştəsi ilə sovet imperiyasının ikili siyasətinə “yox” demişdi. Xalqın bu qarşısıalınmaz istəyi müqabilində artıq laxladığını hiss edən rejim Azərbaycan ziyalılığına yalmanmağa, onu öz tərəfinə çəkmək yolları barədə düşünməyə başlamışdı.

1989-cu ilin may ayı idi və Anar da artıq SSRİ Xalq deputatları sovetinə üzv seçilmişdi. O zamankı radio rəhbərliyinin tapşırığı ilə Anarla görüşüb haqqında veriliş hazırlamaq mənə həvalə olundu. O vaxta qədərki “möhtəşəm” seçki kampaniyalarında olduğu kimi narahat deyildim. Əksinə, mən belə bir görüşün arzusundaydım. Anarı tanıyırdım. Bir neçə dəfə müxtəlif münasibətlərlə onunla görüşmüş, səsini lentə alıb efirdə səsləndirmiş, hətta bir süfrə arxasında çörək də kəsmişdik. Bilirdim ki, özü də bir vaxtlar radionun əməkdaşı olmuş, zamanında mənim müdiri olduğum İncəsənət şöbəsini yaratmışdı. Efirə, onun özəlliklərinə yaxşı bəllidir. Başlıcası isə özünü- sözünü biləndir, nə montajlıq problemim olacaq, nə də qayçılıq. Anar Anardır də, işim yağ kimi gedəcək. Həm də ölkəmizin tarixində bu narahat, müstəsna dərəcədə çətin olan günlərdən bir nişanə qalar bizlərdən.

İndiki kimi yadımdadır, görüşümüz onun Yazıçılar İttifaqındakı kabinetində baş tutdu. Telefon zəngləri ara vermirdi. Onu tanıyanlar da, tanımayanlar da telefon açır, həyəcanla, az qala yalvara-yalvara xahiş edirdilər ki, SSRİ tarixində ilk dəfə keçiriləcək Xalq Deputatlarının qurultayında Qorbaçovun “pişiyini ağaca dırmaşdırsın”. Ölkənin başı üzərindən elə küləklər əsirdi ki, bəzilərinə elə gəlirdi hətta bir yazıçının sözüylə işlər sahmana düşə bilər. Amma onu bilmirdilər ki, 70 yaşlı əjdaha canını asanlıqla tapşıran deyil, əksinə, 1990-nın 20 yanvarının pusqusunda dayanıb. Bizimsə müsahibəmizin baş tutduğu günlərdə hələ 1989 –cu ilin may günləri idi və Anarın da saçlarına təzə-təzə dən düşməyə başlamışdı. Artıq 9-cu ilə gedirdi ki, ata-anasından məhrum olmuşdu. Və bu itkilər səmtindən əsən acı rüzgarlar qamətini əyməyə başlamışdı. Qarşıdasa onu daha ağır sınaqlar – o zamankı SSRİ paytaxtının ən ali kürsülərində çıxışlar, ölkə rəhbəri Qorbaçovla sözlərinin çəp gəlməsi, dilləşmələri, xalqının da, şəxsən özünün də düçar olduğu amansız haqsızlıqlar...

Artıq Azərbaycan Teleradio Verilişləri Şirkətinin “Ekran-efir” qəzetində verilişin anonsu çap edilmişdi və çoxsaylı radio dinləyiciləri SSRİ Xalq deputatı Anarın nələr söyləyəcəyini gözləyirdilər.

Bakımız isə mitinqlər dalğasında üzürdü.

İndi həmin müsahibədir ki, bu gün də Azərbaycan radiosunun səslər xəzinəsində qorunmaqdadır.

– Anar müəllim, əvvələn Sizi – sevimli yazıçımızı pərəstişkarlarınız adından SSRİ Xalq deputatı seçilməyiniz münasibəti ilə ürəkdən təbrik edirəm.

– Çox sağ olun.

– İnanırıq və ümid edirik ki, bu vaxta qədər müxtəlif janrlı əsərlərinizdə toxunduğunuz problemlərin həlli yolunda innən belə yazıçı-vətəndaş kimi deyil, həm də bir deputat- xalqın elçisi kimi ardıcıl, səmərəli fəaliyyət göstərəcəksiz. Bir neçə gündən sonra ölkə tarixində ilk dəfə xalq deputatlarının qurutlayı başlayır, Siz də qurultay nümayəndəsi kimi Moskvaya yollanırsız. Sizə yaxşı yol deyir, uğurlu səfər arzulayırıq. İstərdim söhbətimizə bir qədər əvvəlki günləri xatırlamaqla başlayaq. O günləri ki, Siz həm seçməyə, həm də seçilməyə hazırlaşırdınız. Deputat kimi Sizə ilk sualımız da elə həmin günlərlə bağlıdır. Bu il martın 26-da Bakının dairə Zabitlər evində Qaradağ, Oktyabr, Kirov, Abşeron rayonlarının zəhmətkeşləri Sizə səs vərərkən Siz öz seçki dairənizdə kimə səs verdiniz?

– Qəribə təsadüfdür ki, mən səs verdiyim dairədə özüm də səsə qoyulmuşdum və mən şəxsən Millətlər Sovetinə seçilməsi üçün Vəli Məmmədova səs verdim.

– Keçən seçkilərlə bu dəfəki seçkilər arasında hə kimi fərqlər var və bunlar ürəyinizcədirmi?

– Əlbəttə ürəyimcədir. Fərq çox böyükdür. Ötənlərdə heç yadıma gəlmir ki, mən haçan seçkilərdə iştirak eləmişəm. Qutunu gətirirdilər evlərə və biz tanımadığımız, nadir hallarda tanıdığımız deputatın adını görüb vərəqi qutuya atırdıq. Bu seçki kampaniyasının fərqi orasındaydı ki, bir yox, iki və daha artıq namizədin adları vardı və bu namizədlər də seçilmək üçün özlərini tanıtmağa, seçkiqabağı kampaniya keçirməyə, öz proqramlarını, qayələrini, amallarını camaata çatdırmağa məcbur idilər və bu gözəl məcburiyyətdir. Mən də 20 gün ərzində təxminən otuz görüş keçirdim zəhmətkeşlərlə və bu seçkinin də elə ən gözəl xüsusiyyəti oydu ki, adamlara sərbəst seçmək imkanı verilmişdi.

– Həmin görüşləriniz vaxtı ən çox qarşınıza hansı suallar çıxırdı?

– Çoxdan çox suallar çıxırdı. Konkret deyə bilmərəm ki, hansı sual çox idi, hansılar az. Amma daha çox yadımda qalanlar insanların sosial vəziyyəti, ekoloji məsələlər, işlə təminat, nəqliyyat şəraiti, ərzaq şəraiti ilə bağlı mənə ünvanlanan sorğular idi. Etiraf edək ki, bu sahələrdə bizdəki durum çox acınacaqlıdır. Əvvəllər niyə bu məsələlər barədə danışılmırdı. Ona görə yox ki, belə problemlər mövcud deyildi, sadəcə ona görə ki, artıq insanlar inanmışdılar ki, danışmaqla, boğaz yırtmaqla heç bir şey düzələsi deyil. Amma indi bu ümid insanlara qayıdıb. Deyir, hər şey qıt olsa da ümid boldur. Ona görə də insanlar danışmaq imkanı əldə ediblər, dərdlərini deyə bilirlər. Mən onlarla görüşlərdə açıq danışırdım. Döşümə döymürdüm ki, sizin bütün problemlərinizi yoluna qoyacağam. Bu mənim tərəfimdən Don Kixotluq olardı. Seçilmək naminə camaata yalan vədlər vermək mənim əxlaqıma yaddır. Mən onlara qulaq asıb yalnız onu deyirdim ki, mən əlimdən gələn hər şeyi edəcəm ki, bir qədər də olsa bu işlər sahmana düşsün.

– Uzun illərdir ki, biz Sizi xalqımızın, cəmiyyətimizin yaxasından asılıb qalmış bir sıra qayğıların, bəlaların, dərd-sərlərin aradan qalxması yolunda fədakarlıqla çarpışan yazıçı, ziyalı, vətəndaş, eloğlu kimi tanımışıq. İndi durub sual versəm ki, deputatlıq dövründə hansı məsələlərin həllində xalqın köməyinə gələcəksiz, yəqin ki, buna özünüzə xas olan tərzdə, yığcam cavab verəcəksiz. Və bu sayaq müsahibələrinizin də axır vaxtlar az şahidi olmamışıq. Amma hər halda son vaxtlarda xalqımızın həyatında baş verən ictimai, sosial, siyasi olaylarla bağlı bir deputat, bir Azərbaycanlı kimi şəxsi proqramınıza yeni bəndlər, maddələr əlavə olunubmu?

– Yox. Çünki bu problemlər elə əvvəlki problemlərdir. Demək olmaz ki, seçkilərdən qabaq başqa problem vardı, indi başqa. Məni narahat edən əsas məsələ mədəniyyət və ekologiya sahələrinə aiddir. Və mən məhz bu sahələrlə bağlı əlimdən gələni necə deyərlər, beş qaba çəkəcəyəm. Çünki bunlar da vacib məsələlərdi. Bizim günlərdə ekologiya həyat deməkdir, mədəniyyət isə millətlər yarışında millətimizin layiqli yer tutması deməkdir. Bizim mədəniyyətimiz geri olsa biz digər sahələrdə də geridə qalacağıq, səsimizə kimsə qulaq asmayacaq, mədəniyyətimizi tanımasalar, bizi də tanımayacaqlar, dərd-sərimizi, problemlərimizi bilməyəcəklər. Mən bir daha seçicilərimə də, xalqımızın digər nümayəndələrinə də çatdırmaq istərdim ki, istər sosial-məişət bəlalarının, istər iqtisadi çökmələrin, dolanışıq çətinliklərinin başında mədəniyyətimizlə bağlı əyər-əskikliklər dayanır. Mən istər deputat, istərsə də adi vətəndaş kimi xalqa xidmətin əsas göstəricisi kimi mədəni inkişafımıza əl tutmağı önəmli sayıram.

– Şahidiyəm ki, hələ deputat seçilməzdən öncə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri kimi də, lap elə yazıçı Anar kimi də Sizə yanaşıb çoxları kömək, məsləhət, yardım umurdular. Yəqin ki, deputat Anardan innən belə daha çox umacaqlar.

– Vallah mənim iş yerimdəki saatlarımın çoxu qəbuluma gələnlərlə söhbət, gələn məktublara cavab verməklə ötüşür. Arada 20 gün Bakıda olmadım, gəlib gördüm masamın üstündə mindən çox məktub qalaqlanıb. Efir vasitəsilə mənə üz tutan, kömək diləyən yurddaşlarıma deyirəm ki, onları başa düşür, dərdlərinə, problemlərinə sayğı ilə yanaşıram. Amma bir daha bildirirəm ki, mən öz boyumdan yuxarı tullana bilmərəm. Hər adamın özünə, tutduğu vəzifəyə və nəhayət fiziki gücünə uyğun imkanı, səlahiyyəti var və ondan artığına qadir deyil. Çox xahiş edirəm ki, seçildiyim dairənin 300 mindən çox olan seçiciləri şəxsi problemləri ilə bağlı mənə üz tutmasınlar. Buna sadəcə olaraq mənim fiziki imkanım yoxdur. Qoy mən, ümumi, bir az daha qlobal məsələlərin həllində onlara kömək edim. Mənə nəfəs dərməyə imkan versinlər.

– Bu günlərdə bizlər mətbuat səhifələrində yer tutmuş çox həyəcanlı bir sənədin şahidi olduq. Dağlıq Qarabağda baş verən hadisələrlə bağlı bir qrup Azərbaycan ziyalısının Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Baş katibi Mixail Qorbaçova müraciətini nəzərdə tuturam. Yəqin ki, həmin müraciət qarşıdan gələn qurultay kürsüsündən də hallanacaq, bir daha nümayəndələrin nəzərinə çatdıracaq. Bir xalq elçisi kimi bu məsələyə sizin münasibətinizi bilmək istərdik.

– O müraciət qəzetdə dərc olunarkən mən Bakıda yox idim. Ona görə də mənim orda imzam yoxdur. Amma burda olsaydım məmnuniyyətlə mən də ora imza atardım. Çünki orada ifadə olunan fikirlər mənim də fikirlərimdir, düşünürəm ki, belə bir müraciətin şübhəsiz xeyri olar.

– Azərbaycanı təmsil edəcək deputat həmyerlilərimiz arasında Sizin ürəyinizcə olan, ideallarınıza yaxın nümayəndələr varmı, ümumiyyətlə xalq elçisini necə təsəvvür edirsiniz?

– Tək Azərbaycandan yox, Sovet İttifaqının digər yerlərindən də seçilən deputatların bir çoxunu şəxsən, bəzilərini qiyabi tanıyıram. Mənə elə gəlir ki, qarşıdakı qurultayda iştirak edəcək deputatların əksəriyyəti xalqın həqiqi arzularını, fikirlərini ifadə edə bilən şəxslərdən ibarətdir.

– Sizinlə bir vaxtda SSRİ Xalq deputatlığına namizədliyini vermiş, amma seçkilərdə xal toplaya bilməmiş yurddaşlarımıza sözünüz nədir, onlara nə arzulardınız?

– Mən onların bəzilərinin seçki platformaları ilə tanışam və elə bilirəm ki, həmin platformalardakı fikirlər bizim xalqımız, ölkəmiz üçün son dərəcə faydalıdır və məncə seçilən deputatlar da bir növ deputat seçilməyənlərin elçisi olaraq onların arzularını sovet parlamentində həyata keçirməyə çalışacaqlar.

– Söhbətimizin əvvəlində də vurğuladığım kimi Siz bu vaxtacan xalqımızın mənəvi tərəqqisi yolunda boynunuza götürdüyünüz bir sıra missiyaları ləyaqətlə daşımış, yerinə yetirmisiniz. Yazıçı kimi, dramaturq kimi, publisist, kinematoqrafçı, esseçi, hətta mən deyərdim tədqiqatçı- alim kimi. Bundan sonra öhtənizə daha bir vəzifə götürmüş olacaqsız- ictimai xadim kimi yüksək tribunalardan xalqımızı təmsil eləmək. Çingiz Aytmatovun təbirincə desək, durğunluq illərindən qalmış hasarlar əyilsə də hələlik davamlığını, möhkəmliyini qorumaqdadır. Bu Sizi qorxutmur ki, Anar müəllim, necə bilirsiz, Sizin üçün çətin olmayacaq ki, heç bu barədə düşünmüsünüz?

– Atalar məsəlidir, qorxan gözə çöp düşər. Bəli, çətinliklər var, amma onları qovmaq üçün gərəkdir bütün iradəmizi toplayaq, ağlımızı, bacarığımızı səfərbər edək.

– Bu çətin yolda, siyasi abu-havaların günü-gündən sərtləşdiyi bu dönəmdə Sizə böyük iradə, səbr, əzmkarlıq arzulayır, xalqımızı ən uca kürsülərdən ləyaqətlə təmsil etməyinizi gözləyirik. Və bu söhbətin sonunda Moskvaya yola düşmək ərəfəsində bilmək istərdik, xalqımıza nə arzulardınız?

– Səadət, dinc əmək, səbr, dözüm, ağıl, təmkin və bunlara bənzər çox şeylər.

P.S. Yox, bu olmadı. Yazının əvvəlində işarə vurduğum Süleyman Rüstəmlə Dilsuzun arasındakı söhbətə bir də qayıtmalıyam. Dilsuz dostumuz o vaxt Süleyman Rüstəmə ünvanladığı daha bir suala Xalq şairimizdən gözləmədiyi cavab almışdı. Soruşanda ki, ay Süleyman müəllim, bəs sizi bu vaxtacan ən çox ağrıdan nə olub, şair deyibmiş ki, məni ən çox sarsıdan istedadlı ədəbiyyatşünasımız Salman Mümtazın 37-cı ildə tutulandan sonra çox zəngin kitabxanasının və dünyanın hər yerindən toplayıb şəxsi arxivində saxladığı qədim mənbələrin, əlyazmalarının çekistlər tərəfindən müsadirə edilərək gözümüzün qabağındaca alovu ərşə qalxan tonqala atıb yandırmaları olub. O səhnəyə baxa-baxa biz də yanıb qovrulurduq, amma səsimizi çıxara bilmirdik. Zaman elə zamanıydı, oğlum...

İntiqam Mehdizadə

525-ci qəzet.- 2010.- 5 iyun.- S.22.