AZƏRBAYCANIN YOL GÖSTƏRƏNİ

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

(Sevimli övladının – “Əkinçi” qəzetinin ilk sayının 50 illiyi münasibəti ilə Həsən bəy Zərdabiyə ithaf edilir)

(Yazını Vilayət Quliyev Azərbaycan dilinə çevirib və “525-ci qəzet”ə təqdim edib)

Həyatının mühüm bir faktı Həsən bəyə hücumları daha da gücləndirmişdi. Bu da ailə həyatı qurması ilə bağlı idi. Tale onun qarşısına gənc və yaxşı təhsil görmüş dağlı qızı Hənifə Abayevanı çıxarmışdı. Hənifə xanım mənşəcə balkar idi. Qarlı Elbrusun ətəklərində yaşayan türk əsilli kiçik Balkar (Bulqar, Valkar) xalqının təmsilçisi idi. Abayev familiyası bu xalq arasında geniş yayılmışdı. Abayevlər məşhur Kabardin, çərkəz və osetin ailələri ilə də qohum idilər. Hənifə xanım 8-9 yaşlarında kiçik qız ikən Tiflisdəki Müqəddəs Nina məktəbinin pansionatına göndərilmiş, təhsil kursunu böyük uğurla başa vurmuşdu. Lakin gənc xanım Abayeva məktəbin kandarından kənara ayaq basmamış Həsən bəyin elçisi qapını kəsmişdi. Mövcud adət-ənənələrin ziddinə olaraq elçi elə Həsən bəyin özü idi. O, yanında molla gətirmiş, kəbini də burada kəsdirmişdi. Və beləcə gənc Hənifə xanım Məlik-Zərdabi sevimli Balkariya və onun ecazkar dağları əvəzinə Xəzər sahillərinə gəlib çıxmışdı. Burada isə onu gərgin fəaliyyət və taleyini bağladığı insanın şöhrəti gözləyirdi.

Belə qeyri-adi evlənmə hadisəsi müsəlmanlar arasında çoxlu söz-söhbətin yaranmasına səbəb olmuşdu. Uşaqlarının müəllimi Həsən bəyin cavan xanımını cəmiyyət arasına çadrasız çıxardığını görən müsəlmanların necə hiddətləndiklərini təsəvvürə gətirmək isə çətin deyildir. Bu dövrdə Bakının Zaqafqaziyanın müsəlman mərkəzləri içərisində dədə-baba qaydalarına daha çox əməl edən bir yer kimi şöhrət qazandığını da yaddan çıxarmaq olmazdı. Şəhər sakinlərinin fikrincə, müsəlman qadının hətta çadra altında küçədə görünməsi də tək onun yaxınları və doğmaları deyil, hətta bütün həmdinləri üçün də təhqiramiz və alçaldıcı hərəkət sayılırdı. Şəriət qanunlarının cahil şərhçiləri bunu islamın tələblərinin açıq-aşkar pozulması kimi dəyərləndirirdilər. Nəticədə Həsən bəyin “əleyhdarları” hücumlarını kəskinləşdirir, onun ünvanına təhqir yağdırmaqdam, hətta özünə və xanımına daş-kəsək atmaqdan da çəkinmirdilər.

Lakin Həsən bəy kimlərlə üzləşdiyini yaxşı bilirdi. Bilirdi ki, bu günkü əleyhdarları qadını qapalı vəziyyətdə, əsarət altında saxlamağın faydasızlığını anlayandan, onun kişinin ən yaxın dostu olduğunun fərqinə varandan, birgə həyatlarının çətinlik və məhrumiyyətlərini bölüşmək üçün xanımına lazımi imkan yaradılmasının zəruriliyini başa düşəndən sonr dost və müttəfiqlərinə çevriləcəklər.Odur ki, heç nəyə baxmadan seçdiyi yolla irəliləyirdi. İlk növbədə ailəsinin nümunəsi ilə müsəlman qadının vəziyyətini yüngülləşdirmək və yaxşılaşdırmaq istiqamətində mümkün olan hər şeyi etməyə çalışırdı. Həm də xoşbəxtlikdən o, gənc, enerjili xanımının simasında cəmiyyətdə qadının rolu məsələsində yaxın tərəfdarını, fikirlərinin ən yaxşı ifadəçisini tapmışdı. Hənifə xanım Məlik-Zərdabi Həsən bəyin sağlığında üzərinə götürdüyü çətin vəzifənin öhdəsindən yüksək bacarıq və ləyaqətlə gəlmişdi.

Bir sözlə, indi Həsən bəy tək deyildi. Hənifə xanımın simasında o, sevinc və kədərini bölə bildiyi səmimi dostunu, fəal yardımçısını, qiymətli əqidə yoldaşını tapmışdı. Xalq mənafeyi uğrundakı birgə fəaliyyət zəminində qazanacaqları uğur və başarıların cəlbedici mənzərələrini göz önündə canlandırdıqca ürəkləri həyat və yaradıcılıq eşqi ilə dolan bu gənc insanların mənəvi ittifaqı onların gözləri önündə yeni perspektivlər açır, məqsədə çatmaq üçün yeni yollar və vasitələr axtarmalarına təkan verirdi.

Pedaqoji fəaliyyətə böyük məhəbbətinə və xalq üçün təhsilin faydasına bəslədiyi inama baxmayaraq dövlət tədris müəssisəsinin məhdud çərçivəsi daha Həsən bəyi təmin etmirdi. Rəsmi qulluq onun kütlələrlə daha yaxın ünsiyyət saxlamaq, daha geniş auditoriya ilə təmas qurmaq, fikir və düşüncələrini daha çox insanla bölüşmək istəyinin qarşısında maneəyə çevrilirdi.

Həsən bəy artıq ana dilində mətbuat orqanı yaratmaq arzusu ilə yaşayırdı. Dövrün senzura ilə bağlı tələblərinin çətinlik və sərtliyinə baxmayaraq o, mətbuatın timsalında xalqın gələcək rifahının, mədəni və iqtisadi inkişafının, milli şüurunun hərəkətə gətirilməsinin ən mühüm vasitəsini görürdü.

Həyatının mənasına çevrilən bu xoşbəxt fikri gerçəkləşdirmək üçün Həsən bəy həm inzibati, həm də texniki xarakterli çoxlu maneələri aradan qaldırmalı olmuşdu. İlk növbədə, hökumətin nəzərində siyasi etibarlılığını sübuta yetirmək üçün müxtəlif dəftərxanalara baş vurub müvafiq sənədlər əldə etmək zərurəti yaranmışdı. Həmin müraciətlərlə əlaqədar bütün keçmiş Bakı quberniyası yazırdı, Tiflisdən Qafqaz canişinliyi isə cavab verirdi.

Nəhayət, günlərin birində arzu həqiqətə çevrildi. Olduqca sevindirici bir gün idi! Həsən bəy Məlik-Zərdabiyə Bakıda, doğma ana dilində “Əkinçi” qəzetini çap etməyə icazə vermişdilər.

“Əkinçi”! Bu 1875-ci ildə olmuşdu.

“Əkinçi!”

Bu sözü qəlb çırpıntısı, ürək həyəcanı olmadan söyləmək çətindir. Bu sözdə hər bir azərbaycanlı kişi və qadın üçün ən müqəddəs sayılan duyğular öz əksini tapmışdı. “Əkinçi” azad əməyin layiqli mükafat simvolu sayıla bilərdi. “Əkinçi” yeni Azərbaycanın, onun dilinin, şeriyyətinin, xalq nəğmələrinin, ədəbiyyatının, tarixinin həyəcan doğuran rəmzinə çevrilmişdi.

“Əkinçi” və Həsən bəy Məlik-Zərdabi. Həsən bəy Məlik-Zərdabi və “Əkinçi”-bu adlar mədəniyyət tarixində, xalq yaddaşında sıx bağlı olduğundan onları ayırmaq əsla mümkün deyil. Azərbaycan haqqda danışarkən, Azərbaycanı göz önünə gətirərkən bu adlar yalnız bir ölkənin deyil, bütün Qafqazın maarif və mədəniyyət tarixində, siyasi və iqtisadi inkişaf salnaməsində son dərəcə şərəfli yer tutmağa layiqdir.

“Əkinçi”nin ərsəyə gəlməsi Həsən bəyin bir sıra sahələrdə birinci olmaq şərti ilə doğma xalqına xidmətinin ən yüksək zirvəsi idi. Bu mühüm işi görməklə Həsən bəy xalq yaddaşından silinməyən, öz milləti üçün qaranlıqda yol göstərən mayak ucaltmış oldu. Həmin mayakı zəkasının nuru ilə işıqlandırdı. Artıq aradan yarın əsr keçməsinə baxmayaraq o işıq sönməyib, yenə də xalqın yolunu nura, aydınlığa qərq edir.

İnsanlara yol göstərən bu maarif mayakını, işıq mənbəyini ehtiramla salamlamaq indi Azərbaycanın, kişi və ya qadınlığından asılı olmayaraq hər bir Azərbaycan vətəndaşının mənəvi vəzifəsi, vətənpərvərlik borcudur.

Əgər indinin özündə də xalq mənafeyinə sədaqətlə xidmət edən, onun hüquqlarını qoruyan ciddi, obyektiv, həqiqi qəzet nəşri böyük çətinliklərlə bağlıdırsa, “Əkinçi”nin meydana gəldiyi dövrdə heç bir mübaliğəyə yol vermədən bunun əsl qəhrəmanlıq olduğunu söyləmək mümkündür. Məhz belə bir dəyanət və qəhrəmanlıq sayəsində daxili və xarici, maddi və texniki səciyyəli saya-hesabsız maneələri dəf etmək mümkün idi. Məhz Həsən bəyin ideyalarına sonsuz sədaqəti, güclü iradəsi, başladığı işin mütləq zəfər çalacağına qəti inamı, eləcə də bütün çətinlikləri həyat əri ilə bölüşən, gələcəyə eyni səmimiyyətlə inanan, bu yolda heç nədən çəkinməyən, qüvvə və bacarığını əsirgəməyən Hənifə xanımın dəyanəti, bir sözlə, cəsur ailə ittifaqının birgə səyi nəticəsində “Əkinçi”nin nəşri ilə bağlı yaradılan əngəlləri dəf etmək mümkün oldu.

Həsən bəy yalnız naşir və redaktor deyildi. O, həm də qəzetin yeganə əməkdaşı, müxbiri, xronikaçısı idi. Qəzetin səhifələrinin doldurulması yalnız onun fəaliyyətinə bağlıydı. Həsən bəy eyni zamanda həm də mətbəə məsələləri ilə məşğul olurdu, korrekturanı oxuyur, yazışmaları aparırdı. Nəşrlə bağlı inzibati və texniki məsələlərin həlli isə Hənifə xanımın üzərinə düşürdü. O, “Əkinçi”nin mümkün qədər geniş dairədə yayılmasına çalışırdı, hər bir nüsxəni büküb banderol kimi bağlayır, üzərinə ünvanları yazır, yerlərə çatdırmaq üçün poçta təhvil verirdi.

Beləliklə, bütün işlər yalnız Həsən bəy və Hənifə xanımın üzərinə düşürdü. Nəşrin yeganə maddi mənbəyini isə Həsən bəyin o qədər də böyük olmayan müəllim maaşı təşkil edirdi.

“Əkinçi”nin meydana gəlməsi görünməmiş hadisə idi. Qəzet bütün Qafqaz müsəlmanlarına, ilk növbədə isə Bakı, Şamaxı, Gəncə və s. şəhərlərin savadlı əhalisinə böyük təsir bağışladı. Həmin təəssüratın yaranmasında qəzetin istər zahiri görünüşü, istərsə də məzmunu mühüm rol oynamışdı.

İlk vaxtlar kiçik formatda çıxmasına baxmayaraq ana dilində gözəl və aydın şriftlə nəşr edilən “Əkinçi”ni əldə tutmaq həm qeyri-adi, həm də çox xoş idi. Ölkə daxilində, habelə onun hüdudlarından kənarda (əsasən İranda) məktəb və mədrəsələrdə təhsil alanlar üçün ərəb və fars sözlərinin bol-bol işlənmədiyi açıq ana dilində, türk-Azərbaycan dilində nəşr olunan qəzeti oxumaq müəyyən mənada hətta gözlənilməz idi. Çünki həmin dövrdə yerli müsəlmanların savadlı hissəsi-imtiyazlı təbəqələr, ruhanilər, tacirlər və s.fərqli məqsədlərlə üç Şərq dilindən yararlanırdılar. Onlar ərəb dilində dua edir, fars dilində oxuyub-yazır, evdə isə türk-Azərbaycan dilində danışırdılar. Amma bu zaman əvvəlki iki dilin söz və ifadələrindən də bol-bol yararlanırdılar.

Həsən bəy özünəməxsus qətiyyət və enerji ilə ana dilinin müdafiəsinə qalxdı. O, mövcud terminologiyanın imkan verdiyi tərzdə “Əkinçi”də fars və ərəb sözlərindən mümkün qədər istifadə etməməyə, istisnasız şəkildə türk-Azərbaycan dilində yazmağa çalışırdı. Bu zaman xalqın daha yaxşı anladığı, adi danışıq dilindən, gündəlik həyat və məişətdən götürülmüş hamının başa düşdüyü söz və ifadələrə daha çox üstünlük verirdi. Yuxarıda xatırlatdığım savadlı müsəlmanların dilin sadələşdirilməsi ilə bağlı məsələdəki mövqeyi Həsən bəyi tutduğu yoldan qətiyyən çəkindirmirdi. Həmin adamlar “Əkinçi” naşirini məsxərəyə qoyurdu, ərəb və fars dillərini bilmədiyindən “tərəkəmə ləhcəsində” yazdığını iddia edirdilər. Lakin müəyyən müddətdən sonra belə “tənqidçilərin” özləri, xüsusən də onların övladları milli şüurun əsas qaynaqlarından, qida mənbələrindən biri kimi ana dilinin dirçəldilməsində Həsən bəyin xidmətlərinin əhəmiyyətini minnətdarlıqla yad etməyə bilməzdilər.

“Əkinçi”nin yalnız zahiri forması və dili deyil, hər şeydən öncə məzmunu diqqəti çəkirdi. Qəzet keçmiş Rusiyanın, Qafqazın, habelə bir sıra xarici ölkələrin daxili və xarici həyatı ilə bağlı məsələlərə toxunur, söz açdığı mətləbləri sadə və anlaşıqlı tərzdə oxucularına çatdırmağa çalışırdı. Həm də bu zaman “qazları ayıq salmamaq”, hakimiyyəti qəzəbləndirməmək üçün müxtəlif vasitələrə əl atılırdı. Həsən bəyin geniş auditoriyaya müraciətinin əsas mövzusu isə bütünlükdə həmin dövrdə, xüsusən də Qafqaz müsəlmanları mühitində daha çox nəzərə çarpan yarıtmaz həyat şərtləri idi. Bu barədə “Əkinçi” özünün hər sayında yorulmadan söz açırdı. Zavallı xalqın hiylə və riya toruna salınmasına səy göstərən qara qüvvələr qəzet naşirinin diqqətini daha çox çəkirdi. Cahil mollalar, qolçomaqlar, yerlərdəki satqın hakimiyyət nümayəndələri, acgöz mülkədarlar, qudurğan bəylər, aralıq vəkilləri biri-birinin ardınca “Əkinçi”nin səhifələrinə çıxarılıb sorğu-suala tutulurdu. Ehtiyatlı ifadələrlə də olsa, məhkəmə və idarəçilik orqanlarının fəaliyyətindəki yarıtmaz cəhətlər tənqid olunurdu. Qəzet redaksiyası oxuculara üz tutaraq belə faktlar, ümumən diqqəti çəkən hadisələr barəsində xəbər verməyi xahiş edirdi.

Müsbət, təqdiredici yazılarda isə Həsən bəy maarifə, torpaq hüququna və ondan istifadə qaydalarına, yolların və suvarma kanallarının çəkilməsinə, bəndlərin tikilməsinə, alqı-satqının təşkilinə və s. məsələlərə diqqət yetirirdi. Həmvətənlərinin ümumi həyat şərtləri ilə bağlı işlərdə Həsən bəy adətən yol göstərir, təsərrüfat, yaxud təcrübi əhəmiyyətli məsləhətlər verirdi. Bu mənada kənd sakinlərinə əkinçilik, torpağa qulluq və gigiyena qaydaları ilə bağlı verilən məsləhət və nəsihətlər daha qiymətli idi. Yüksək təhsilə malik təbiətşünas-alim nüfuzu ona torpağın becərilməsi, əkinçilik alətlərindən səmərəli istifadə, bitkilərə qulluq və s. barəsində elmi cəhətdən əsaslandırılmış faydalı fikir və mülahizələr söyləməyə imkan yaradırdı. Həsən bəy şəhər və kəndlərdə hökm sürən antisanitariyaya, şəxsi gigiyenanın vacibliyinə daha çox diqqət yetirir, yaşayış məskənlərini, həyətləri, küçələri, su mənbələrini təmiz saxlamağın vacibliyini göstərirdi. O, kəndlilərə süddən necə yağ çəkməyi, müxtəlif ağartı məhsullarından istifadə qaydalarını, ərzaqları uzun müddət qoruyub saxlamaq yollarını öyrətməyi də yaddan çıxarmırdı.

Sırf təsərrüfat səciyyəli məsləhət və göstərişlərlə bir sırada Həsən bəyin xalqı qəflət yuxusundan ayılmağa, cəhalət pəncəsindən xilas olmağa, sağlam və mədəni həyata, milli şüura səsləyən çağırışları “Əkinçi”yə xüsusi məna verirdi. Lakin bütün ehtiyat tədbirlərinə, hətta “siyasət” və “siyasi” kimi istilahlardan hər vasitə ilə uzaq qaçılmasına baxmayaraq “Əkinçi”yə senzura təzyiqləri get-gedə şiddətlənirdi. Əvəzində isə qəzet getdikcə daha çox rəğbət qazanırdı. “Əkinçi” ilə xalq arasındakı mənəvi əlaqələr genişlənir və möhkəmlənirdi. Oxucular artıq müxtəlif məsələlərlə bağlı Həsən bəyə müraciət edirdilər, ondan məsləhət almaq istəyirdilər. “Əkinçi”nin hər növbəti sayını səbirsizliklə gözləyirdilər. Qəzetlə tanışlıq çox vaxt kollektiv səciyyə daşıyırdı. Adamlar dəstə ilə karvansaralarda, küçə və meydanlarda toplaşırdılar. Bir nəfər oxuyur, qalanları isə qulaq kəsilirdilər. Qiraət bir qayda olaraq materialın məzmunu və təbii ki, dinləyicilərin əhvali-ruhiyyəsi ilə bağlı müxtəlif şərhlərlə müşayiət edilirdi. Dinləyicilər müzakirə edir, mübahisəyə girişir, tərifləyir və... söyürdülər. Çox vaxt elə yerindəcə qəzetə cavab göndərmək qərara alınırdı.

Redaksiya qəzetə oxucu diqqətinin təzahürü, yazılanların hədəfə çatmasının göstəricisi kimi bu “cavablara” böyük əhəmiyyət verirdi. Həsən bəy qəzetə gələn bütün məktublara, etiraz və şərhlərə son dərəcə diqqətlə yanaşırdı, “Əkinçi”nin səhifələrində onlara vicdanla və səxavətlə yer ayırırdı. Həm də redaksiya yalnız öz xeyrinə olan mülahizə və etirazları çap etmirdi. Kəskin, bədniyyət tənqidlə dolu, “Əkinçi”nin yürütdüyü maarifçilik siyasətinə, xalqı qəflət yuxusundan ayıltmaq mübarizəsinə mənfi münasibət bildirən materiallara da yer ayırırdı. Üstəlik, “Əkinçi” Həsən bəyin şəxsiyyəti əleyhinə yönəlmiş , hətta bəzən ləyaqət çərçivəsini aşan satirik xarakterli hərbə-zorbaları çap etməkdən də çəkinmirdi. Belə müəlliflərin sırasında o zaman Azərbaycanda tanınan satirik şairlərdən Hacı Seyid Əzim Şirvani də vardı*.

Həsən bəy heç zaman əleyhdarlarının qabağından qaçmırdı. Onların cızmaqaralarını qəzetdə yerləşdirməklə bir sırada bu yazıların heç birini cavabsız qoymurdu. Onlara dostlarını və pərəstişkarlarını şövqə gətirən kəskin cavablar verirdi. Getdikcə abunəçilərin sayı daha da artırdı və nəşrinin ikinci

* Ə.Topçubaşi burada müəyyən dolaşıqlığa yol vermişdir. S.Ə.Şirvani Həsən bəyin ardıcıl ideya müttəfiqlərindən biri idi. Onun qəzetdə çap olunan şerlərində H.Zərdabinin şəxsiyyəti və mübarizəsi yüksək qiymətləndirilir, maarifçilik ideyaları təqdir olunurdu. Müəllif çox ehtimal ki, “Əkinçi”nin kapitan Sultanov, Həsən Qara Hadi kimi qaragüruhçu əleyhdarlarını nəzərdə tutmuşdur. (Tərc.)

ilində (1876-cı ildə) “Əkinçi” artıq müxtəlif zümrələri təmsil edən ayrı-ayrı şəxslərin “əməkdaşlığından” yararlanmaq imkanı qazanmışdı. Əlbəttə, həmin şəxslərin qəzetdə iştirakı sözün həqiqi mənasında ciddi və ardıcıl əməkdaşlıq sayıla bilməzdi. Çünki əksər hallarda ötəri və təsadüfi xarakter daşıyırdı. Lakin redaksiya hətta belə təsadüfi müəlliflərə də yüksək dəyər verirdi. Onların sırasında bir neçə keçmiş şagirdinin olması isə Həsən bəy üçün mənəvi qələbə kimi xüsusilə əhəmiyyətli idi. Çox ehtimal ki, valideynləri tam təqdir etməsələr də, bu gənclər ilk dəfə doğma türk-Azərbaycan dilində “Əkinçi” səhifələrində çıxış etmək üçün özlərində istək və cəsarət tapmışdılar. Milli ruhlu əsilzadələr, hətta ruhanilər arasında da “Əkinçi” ilə əməkdaşlıq edənlər vardı. Həsən bəy hətta ötəri, təsadüfi səciyyə daşısa da, xalq içərisindən çıxmış savadlı adamlarla əməkdaşlığa çox yüksək dəyər verirdi. Çünki onlarda daha böyük səmimiyyət və inam görürdü. Təbii ki, belə adamlar hələ sayca çox deyildi. Lakin təbiət etibarı ilə xalqçı olan Həsən bəy bu azsaylı adamlarla işləmək, onları təşviq etmək və həvəsləndirmək üçün bütün qüvvə və imkanlarını ortaya qoyurdu. Yerlərdəki müxbirlərin məktub və məlumatları dil və imla qüsurlarına baxmayaraq dərhal qəzet səhifələrində yerləşdirilirdi. Üstəlik redaksiya onlara minnətdarlığını bildirir, əməkdaşlığı davam etdirməyə çağırırdı.

Xalq içərisindən çıxmış müəllifləri əməkdaşlığa həvəsləndirməklə Həsən bəy kütlələr arasında daha etibarlı mövqe qazanmaq, cəmiyyəti qəzet səhifələrində toxunduğu mətləblərlə daha yaxından maraqlandırmaq istəyirdi. O, “Əkinçi”ni Azərbaycan xalqının yalnız nüvəsini deyil, həm də əsas istiqamətverici gücünü təşkil edən kəndli sinfinin maraq və mənafelərinin müdafiəsinə yönəlmiş tam xəlqi mahiyyətli həqiqi kəndli tribunasına çevirməklə bağlı niyyətlərini heç zaman gizlətmirdi.

İki illik mövcudluğu ərzində “Əkinçi” həqiqətən də doğma xalqın salnaməsinə çevrilmişdi. Təmiz, ləkəsiz güzgü kimi təmsil etdiyi milləti bütün təbii keyfiyyət və çatışmazlıqları, zəngin mədəni keçmişi, Şərqin böyük tarixi yolundakı bütün qəhrəmanlıq və faciələri, yad qüvvələrin hakimiyyəti altında üzləşdiyi məhrumiyyət və sarsıntıları ilə göstərirdi. Həsən bəy əziz vətəni Azərbaycanın – bu əbədi və tarixi odlar yurdunun yenidən öz müstəqilliyinə qovuşması ilə bağlı ürəklərdə ümid və inam qığılcımları alovlandırmağa çalışırdı... Belə salnamədə hansısa ayrıseçkiliklər salmaq, hansısa xüsusi ilə maraqlı və diqqətəlayiq səhifələr axtarmaq doğru olmazdı. Çünki bu salnamənin hər səhifəsi bütün qələbə və məğlubiyyətləri, sevinc və kədərləri ilə Azərbaycan xalqının müxtəlif tarixi mərhələlərdə keçdiyi mürəkkəb yoldan bəhs edirdi. Gələcəyin hər bir tədqiqatçısı, hər bir tarixçisi “Əkinçi” səhifələrində xalq həyatının heç bir əlavə bəzək-düzəyin, heç bir artırıb-əksiltmənin yer almadığı həqiqi və parlaq təsviri ilə üzləşəcəkdir.

Tədqiqatçı və tarixçi üçün 1875-1876-cı illərin “Əkinçi”si xalqımızın yarım əsr əvvəlki mədəni inkişafı və intellektual tərəqqisi ilə bağlı məsələlərdə ən etibarlı masaüstü kitab rolunu oynamalıdır. Türk-Azərbaycan mətbu sözünün əsası “Əkinçi” ilə qoyulmuşdur. “Əkinçi” yalnız Azərbaycanda və Qafqazda deyil, bütün Rusiya müsəlmanları içərisində ana dilində mətbuatın banisidir. Müxtəlif vaxtlarda Tiflisdə Ünsizadə qardaşları tərəfindən çap olunan “Ziya” və “Kəşkül” qəzetlərinin materialları ərəb və fars sözlərinin böyük üstünlük təşkil etdiyi dillə yazılırdı, ideya baxımından isə Azərbaycandakı xalq kütlələrinin həyatının gerçək inikasından çox uzaq idilər. İndi haqqın rəhmətinə qovuşmuş məşhur krımlı ictimai xadim, 1885*-ci ildən bəri Bağçasarayda çıxan “Tərcüman” qəzetinin naşiri və redaktoru İsmayıl bəy Qasprinski isə həmişə Rusiyadakı türk mətbuatının tarixinin “Əkinçi”dən başladığını etiraf edir, Həsən bəyi bu sahənin patriarxı, özünün müəllimi adlandırırdı.

“Əkinçi”nin nəşrinin ikinci ili-1876-cı il Rusiya-Türkiyə müharibəsinin alovlandığı vaxta təsadüf etdi. Üstlərinə çar hökumətinin silinməz “pantürkizm” damğası vurulan Qafqaz müsəlmanları müharibənin başlanması ilə özlərinə şübhəli münasibətin ağrı-acısını daha kəskin şəkildə hiss etdilər. Təzyiqlər gücləndi, həbslər və inzibati sürgünlər çoxaldı, hətta edam halları özünə yer aldı. Gizli polis və jandarmeriya tam fəaliyyətə keçmişdi. Aramsız axtarışlar aparılır, şübhəli sayılan şəxslər dərhal inzibati dairələrə və hərbi məhkəmələrə təslim edilirdi. Sonuncular isə əhalidə qorxu yaratmaq məqsədi ilə kiçik bir şübhəyə görə adamları Sibir sürgününə, bəzi hallarda isə hətta edam kürsüsünə göndərirdilər. Xüsusilə canfəşanlıq edən Qafqaz canişinliyi özünü mərkəzi hakimiyyətə göstərmək üçün “lənətə gəlmiş tatarların” başına istədikləri oyunları açmaqdan çəkinmirdi. Onları ağla gələn və gəlməyən hər şeydə günahlandırırdılar. Müsəlman olmaları, türk millətinə mənsubluqları, Osmanlı sultanını xəlifə kimi qəbul etmələri bu adamların suçu sayılırdı. Qəzəbdən başlarını itirmiş hakim dairələr unudurdu ki, müxtəlif cinayətlərdə ittiham etdikləri Qafqaz müsəlmanları hərbi mükəlləfiyyət daşımasalar da, cəbhədə döyüşmək üçün xüsusi hissələr formalaşdırırlar, onların arasında orduda zabit kimi xidmət edən, hətta general rütbəsinə yüksələn hərbçilər var, müharibənin çətinlik və məhrumiyyətləri müsəlman əhalidən də yan keçməmişdir. Digər tərəfdən, cəbhədə baş verən hər bir hadisə arxada da öz təsirini göstərirdi.

Həddini aşmış hakimiyyətin təqib, basqı və haqsızlıqlarına dözmək, bütün bunları cavabsız buraxmaq üçün böyük soyuqqanlılıq, səbr və dözüm tələb olunurdu. Hakim dairələrin vəhşi, yırtıcı təbiətinə yaxşı bələd olan Həsən bəy üçün doğma xalqının taleyi ilə bağlı çətin mənəvi əzablar dövrü başlanmışdı.

Müharibə ilə bağlı meydana çıxan bir hadisə onu daha çox narahat edirdi. Sonradan elə həmin hadisə də onun üzləşdiyi fəlakətin əsas səbəblərindən birinə

* Mətndə belə getmişdir. Əslində 1883-cü il olmalıdır. (Tərc.)

çevrildi. Dağıstanda üsyan başlandı. Çoxlu adam həbsxanaya salındı. Üsyanın təşkilatçıları dar ağacından asıldı. Lakin hakim dairələr yenə sakitləşmək bilmirdilər. Onlar hər yerdə üsyanın yeni-yeni iştirakçılarını axtarırdılar. Belələri sırasına Həsən bəyin bəzi dostları və keçmiş şagirdləri də daxil edilmişdi. Haqlı olaraq hiddətlənən Həsən bəy yaxından tanıdığı adamları müdafiə etmək qərarına gəldi. Hakimiyyətin bu təşəbbüsdən necə qəzəbləndiyini təsəvvürə gətirmək çətin deyildir. Tezliklə Həsən bəy özü də az qala üsyanda iştirakda və “cinayət törədən” şəxsləri gizlətməkdə ittiham olundu.

Məhkəmə və cəzanı çox gözləmək lazım gəlmədi. Qafqaz Canişinliyinin göstərişi ilə Həsən bəy Məlik-Zərdabi Bakı real məktəbinin müəllimi vəzifəsindən azad edildi və 5 illiyinə Stavropol şəhərinə sürgün olundu. Onun sevimli övladı “Əkinçi” isə həmişəlik qapadıldı.

Beləliklə, “Əkinçi”nin mövcudluğuna məcburi şəkildə son qoyuldu.

(Ardı var)

Əlimərdan bəy Topçubaşi

525-ci qəzet.- 2010.- 5 iyun.- S.20-21.