İrəvan teatrından sürpriz

(“Unutmağa kimsə yox” tamaşasının premyerası haqqında)

“Aktyor ikicə şeyi yaxşı bacarmalıdır – rolunu əzbərləməyi və səhnədə mebellərə ilişməməyi” – Spenser Treysinin bu sözləri bir tərəfdən obıvatel yanaşmasını əks etdirirsə, digər tərəfdən yarıtmaz, ortabab tamaşanın, aktyor oyununun doğurduğu acı təəssüratı ifadə edir. Mən bu günkü Azərbaycan teatrının ümumi mənzərəsinə qiymət vermək fikrindən uzağam, lakin razılaşın ki, müəyyən istisnaları nəzərə almaqla, adda-budda izlədiyimiz tamaşalar dünyanın özü qədər qədim teatr sənəti haqqında məhz bu cür fikirləşmək üçün bol material verir... Bu gedişatın obyektiv və subyektiv səbəbləri haqqında uzun-uzadı danışmaq olar, yazımızın məqsədi isə bu deyil. Həm də, istisnalar təkcə qaydanı təsbit etmir, istisna – eyni zamanda qaydanın bütün zamanlar üçün dəyişməyən, mütləq anlayış olmadığına işarədir. Burada Y. Qolosovkerin dialektikanın qanunları haqqında fikirlərini xatırlamaya bilmirəm: dialektikanın iki qanunu var – dəyişilmədə daimilik və daimilikdə dəyişilmə. Bunlardan birincisi təbiətin, ikincisi isə mədəniyyətin qanunudur. İkinci qanunun təzahürləri ilə üzləşmək həmişə xoşdur. İyunun 17-də İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrında yazıçı Kamal Abdullanın məşhur “Unutmağa kimsə yox” pyesi əsasında eyniadlı tamaşanın premyerası keçirildi. Tamaşanın rejissoru, “Yuğ”un məktəbini keçmiş Gümrah Öməri kamera teatrı tipli tamaşalara üstünlük verən sənətkar kimi tanıyırıq. Onun rejissoru olduğu tamaşaları həmişə maraqla izləmişəm. Gümrah Ömər mənə görə dünyada “yeni dram” adlandırılan dalğanı təmsil edir və bu özünü təkcə onun müraciət etdiyi dram əsərlərinə verdiyi quruluşda və interpretasiyalarda deyil, bütövlükdə məsələlərə yanaşma tərzində, üslubi özəlliklərində büruzə verir. Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsə yox” pyesi isə öz bədii strukturuna və siqlətinə görə Gümrah Ömərin sənət baxışlarının dolğun-dürüst açılmasına imkan verən bəlkə də yeganə (Azərbaycan şəraitində) əsərdir. İstənilən halda, teatr tamaşasının əsasını mətn təşkil edir, konkret–hissi substrat kimi. Teatrın məxsusi özəlliyi elə onun sintetikliyindədir: tamaşa pyesin mətni, rejissor işi, aktyorların oyunu və s. tərkiblərinin məcmusudur. Aspirant, Quzu, Əntər, Yekəpər... Səhnədə təkcə aktyorlar (obrazlar) dialoq aparmır, bu jestlərin, baxışların, mimikaların və pozaların söhbətləşməsidir. Adlarından da göründüyü kimi, ən müxtəlif mahiyyətləri ifadə edən bu obrazlar arasındakı dialoji münasibət, paralel olaraq, bu tip söhbətləşməylə şərtlənir. Tamaşaya əvvəldən-axıra kimi birnəfəsə baxılır – yeri gəldi-gəlmədi rejissorun varlığını hiss etdirən səhnə “tapıntılar”ı boynumuza əlavə heç bir mükəlləfiyyət yükləmir. Tamaşanı bir təbiət hadisəsi kimi izləyirsən, istənilən istedadlı rejissorun əsl tapıntısı elə bu olmalıdır – sonda fikirləşirsən. Sözün açığı tamaşa müddətində bu haqda fikirləşməyə macal da tapmırsan, çünki burada klassik mənada antrakt da (tamaşanın iki saata yaxan getməsinə baxmayaraq) nəzərdə tutulmayıb. Əsl psixoloji teatr – tamaşaçıyla kontakt teatrı Gümrah Ömərin ifasında klassik teatrın bu özəlliyinə də korrektələrlə yadda qalır. Antraktda aktyorlar tamaşaçılarla təmasa girir, onlara su paylayırlar, qısa replikalar səslənir... Burada antrakt əslində tamaşanın bir parçasıdır. Tanınmış rus rejissoru İ.Vırıpayev deyir ki, teatr uzağı yüz yerlik olmalıdır, bundan böyükdürsə, onu teatr adlandırmaq olmaz. Biz məsələyə bu cür kardinal yanaşmasaq da, “Unutmağa kimsə yox” tamaşasından sonra bu sözlərdə müəyyən həqiqət olduğunun fərqinə varırsan. Həqiqi sənət əsərinin kütləvi olması heç şərt deyil. Aktyorlar – Əhliman Ərşadlı, Vaqif Kərimov, Əjdər Zeynalov, Elnarə Heydərova, Ş.Esmeralda... Onların oyununu bütün yuxarıda dediklərimiz illüstrasiya edir. İrəvan teatrının binasının acınacaqlı vəziyyəti və kasıb texniki imkanları şəraitində onların yüksək zövqlə başa çatdırdıqları tamaşa əsl mədəniyyət hadisəsinə çevrildi. Bizə sonda bu mədəniyyət hadisəsinin müəllifləri Kamal Abdullanı və Gümrah Öməri təbrik etmək və onlara yeni yaradıcılıq uğurları arzulamaq qalır.

Etimad BAŞKEÇİD

525-ci qəzet.- 2010.- 19 iyun.- S.16.