Heydər Əliyev Fondu- Azərbaycanın mədəniyyətinin hamisi

Müasir Azərbaycanın qurucusu, ümummilli lider Heydər Əliyevin milli-mənəvi sərvətlərimizin və mədəniyyətimizin qorunmasına verdiyi önəm hər zaman ölkə ictimaiyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. Ümumilli liderin yürütdüyü məqsədyönlü siyasət ölkəmizin dünya ölkələri arasında yüksək mövqe sahibi olmasına rəvac verib. Ulu öndərin vəfatından sonra fəaliyyətə başlayan və onun adını daşıyan Fond dahi liderin siyasətini davam etdirir.

2004-cü ildə Heydər Əliyev Fondunun açılması ilə Azərbaycan mədəniyyətinin təbliği və inkişafı istiqamətində nəhəng layihələrə start verildi. Fəaliyyət göstərdiyi 6 il ərzində fond Azərbacanın ictimai-siyasi həyatında aktiv iştirak edib. Fond – təhsil, səhiyyə, sosial, idman, ekologiya və mədəniyyət sahələrində əhəmiyyətli fəaliyyət planı həyata keçirir. Fondun prezidenti, Azərbaycanın birinci xanımı, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban Əliyeva ölkəmizin mədəni irsinin təbliği, onun milli və regional səviyyələrdə tanıdılmasında xüsusilə əvəzsiz rol oynayıb.

Hələ Fond yaranmamışdan əvvəl Mehriban Əliyevanın yorulmaz fəaliyyəti və səyi nəticəsində 2003-cü ilin noyabr ayında Azərbaycan muğamı YUNESKO tərəfindən Bəşəriyyətin Şifahi və Qeyri-Maddi İrsinin şah əsəri elan olunub. Fondun 2005-ci ildən həyata keçirdiyi “Azərbaycan muğamları” layihəsi çərçivəsində 24 virtuoz muğam ustasının ifaları toplanmış “Qarabağ xanəndələri” musiqi albomu bu sahədə sərf olunan gərgin zəhmətin bəhrəsidir. Fondun muğam sahəsindəki işi bununla yekunlaşmayıb. 2008-ci ildə hazırlanan “Muğam ensiklopediyası” sanballı nəşrlərdəndir. Dövlət başçısı İlham Əliyevin 2005-ci il sərəncamına əsasən Beynəlxalq Muğam Mərkəzi tikilib və 2008-ci ildə mərkəzin açılışı olub. 2009-cu ilin martında mərkəzdə I Beynəlxalq Muğam Festivalı keçirilib. Bundan sonra “Azərbaycan muğamları” layihəsi çərçivəsində 8 diskdən ibarət “Azərbacan muğamı” multimedia toplusu və 33 diskdən ibarət “Muğam aləmi” nəşrinin təqdimatı da gerçəkləşib. Görkəmli muğam ifaçılarının yubiley albomu nəşr olunub. 2011-ci ildə də II Beynəlxalq Muğam Festivalının Bakıda keçirilməsi nəzərdə tutulub.

Heydər Əliyev Fondunun mədəniyyət sahəsində həyata keçirdiyi növbəti layihə aşıq sənətimiz ilə bağlı oldu. YUNESKO-nun Qeyri maddi-mədəni irsinin qorunması üzrə komitəsinin 2009-cu il 30 sentyabr tarixində Birləşmiş Ərəb Əmirliyinin Abu-Dabi şəhərində keçirilən IV sessiyasında qurumun yekun qərarına əsasən Azərbaycan aşıq sənəti və Novruz bayramı YUNESKO-nun qeyri maddi-mənəvi irsin reprezentativ siyahısına daxil edilib. Novruz bayramının Azərbaycan, Hindistan, İran İslam Respublikası, Qırğızıstan, Özbəkistan, Pakistan və Türkiyədə qeyd edildiyi nəzərə alınaraq qeyri-maddi mədəni irs nümunəsi kimi YUNESKO-ya beynəlmiləl bayram kimi daxil edilib. Aşıq sənəti isə sırf Azərbaycan sənəti kimi sözügedən siyahıda yer alıb. Həqiqətən də əsrlərin imtahanından uğurla çıxan Azərbaycan aşıq sənəti çox zəngin və mükəmməl saz-söz xəzinəsidir. Yüzilliklərdən bəri dildən-dilə, ağızdan-ağıza keçərək günümüzə çatan bu sənət növü dövrün ictimai- siyasi həyatını özündə əks etdirməklə daha geniş miqyas alıb. Qədim tarixi olan Azərbaycan aşıq şeiri təkcə məzmun yox, həm də məna, şəkil baxımdan zəngin və rəngarəngdir. Aşıq sənətinin kökləri şifahi xalq ədəbiyyatının qiymətli nümunələrinə dayanaraq bu zəngin növlərdən şirələnib. Qədim vaxtlardan aşıqlara ozan, varsaq, dədə, yanşaq deyiblər. Bu sənətin ilk və ən uğurlu nümunəsi 1300 il bundan əvvəl, VII əsrin mühüm ədəbi hadisəsi hesab olunan “Kitabi Dədə Qorqud” dastanıdır.

Yarandığı dövrlərdən bir sıra inkişaf mərhələləri keçən, özünün tərəqqisinin gah pik nöqtəsini, gah da tənəzzülünü yaşayan bu söz sənəti Azərbaycana çox böyük ustadlar bəxş edib. Termin kimi XIV əsrdə yaranıb. Qurbani, Xəstə Qasım, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Alı, Molla Cümə, Aşıq Ələsgər kimi aşıqlar bu sənətin öndə gedən ustadları olublar. Tanrının lütfü olan fitri hafizə və fenomenal yaddaş, ürəklərə yol tapan, könülləri oxşayan gözəl şeirləri sinələrində bulaq kimi qaynayan bu ustadların ilham pəriləri gözəllik olub. Aşıq Əhliman, Mikayıl Azaflı, Murad Kövrək, Aşıq Kamandar, Aşıq Pənah, Aşıq Qurban, Aşıq Xanlar, Gülarə və Dilarə Azaflılar, Aşıq Pəri, Aşıq Telli və digərləri müasir aşıq sənətinin görkəmli nümayəndələridirlər. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə Fransanın “Maison des Cultures du Monde” Assosasiyası arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən 2009-cu il mart 28-də Parisin məşhur Luvr muzeyinin Auditorium zalında Azərbaycan aşıqlarının konserti də keçirilib. Yüksək səviyyədə keçirilən konsertdə ifa olunan mahnılar xarici tamaşaçıların sürəkli alqışlarına səbəb olub. 30 mart tarixində Strasburq Konservatoriyasının konsert zalında aşıqlarımız növbəti konsert proqramı ilə çıxış ediblər. Öncəki konsert proqramındakı kimi burada da tamaşaçıların əksəriyyətinin xaricilər olmasına baxmayaraq aşıqlarımızın məharətli ifası seyrçilər tərəfindən böyük maraqla qarşılanıb.

Hazırda Fond tərəfindən “Azərbaycan xalçaları” adlı obyektlərin həmin siyahıya salınması ilə bağlı iş aparılır. Bu istiqamətdə Fondun prezidenti səylərini əsirgəmir. Mehriban Əliyevanın məqsədi Azərbaycanın ən qiymətli mədəni sərvətlərindən olan xalçaçılığın dünya səviyyəsində qəbul, təbliğ və inkişaf etdirməkdir.

Azərbaycan xalçaçılığı tətbiqi sənət növünün ən qədim sahələrindən biridir. Aparılan arxeoloji qazıntılar və yazılı mənbələrdən belə məlum olur ki, Azərbaycanda xalça toxuculuğu 5 min il bundan əvvəl – tunc dövründə yaranıb. Azərbaycan xalçaçılığı təkcə xalılarla məhdudlaşmayıb. İlkin kökünü cecim, sumax, zili, vərni, ladı, həsir, palaz, şəddə, namazlıq, kilim kimi qədim xalça növlərindən götürən Azərbaycan xalçaçılığının adları çəkilən çeşidlərində hər biri ilmələrin sayı, ornamentləri və toxunuşuna görə fərqlənir. Azərbaycan xalçasında ölkəmizin bütün gözəlliklərini, təbiətini görmək mümkündür. Rənglərin əlvanlığı, naxışların ezackarlığını, ilmələrin düzümünü seyr etdikcə füsunkar təbiəti – Azərbaycanın dağları, yaşıl meşələri, güllü-çiçəkli bağları göz önündə canlanır. Soyuq qış gecələrində nənələrimizin isti daxmalarda gözlərinin nuru, barmaqlarının zəhməti ilə bayatılar, şeirlər söləyə-söyləyə toxuduqları bir-birindən əlvan xalçalar onların mənəviyyatının zənginliyini əks etdirməklə bərabər, dar çərçivədən dünya miqyasına çıxıb. Qadınların, anaların barmaqlarından süzülən incə ilmələrin toplusu olan Azərbaycan xalça sənətinin inkişafı qədim bir tarixə söykənir. Dünyaca məşhur olan Təbriz, Quba, Bakı, yaxud Abşeron, Şirvan, Gəncə, Qarabağ xalçaçılıq məktəbləri özünün toxunma texnikasına görə fərqlənir.

Azərbaycan xalçaçılıq məktəbində Təbriz xalıları xüsusilə seçilir. Əsasən 2 qrupa bölünən bu məktəbin Təbriz qrupuna “Təbriz”, “Baxşayış”, “Qərəcə”, “Heris”, “Ləçəkturunc”, “Əfşan”, “Ağaclı”, “Ovçuluq”, “Dörd fəsil” kompozisiyaları, Ərdəbil qrupuna “Ərdəbil”, “Şeyx Səfi”, “Şah Abbası”, “Sərabi”, “Zəncan”, “Mir”, “Açma-yumma” xalıları daxildir. Təbriz xalçaçılıq məktəbinin “Bağ- behişti”, “Bağ-meşə”, “Leyli və Məcnun”, “Fərhad və Şirin”, “Xəyyam”, “Xətai”, “Həddad”, “Çərxi-gül”, “Ceyranlı” və digər xalçaları da xarakterikdir.

Təbrizdə toxunmuş “Ləçəktürünc” kompozisiyalı hazırda Londonun “Viktoriya və Albert” muzeyində qorunan, əvvəllər “Ərdəbil” adlandırılan “Şeyx Səfi” xalçası Təbriz xalçaçılıq məktəbinin şah əsəri hesab olunmaqla bərabər, dünya mədəni irsinin incisi sayılır. (56,12 kv.m, 1539-cu il).

Hələ X-XI yüzilliklərdə ipək, ipək xalçaların mərkəzi kimi tanınan Gəncə xalçaçılıq məktəbinin “Gəncə”, “Qədim Gəncə”, “ Gölkənd”, “Fəxralı”, “Çaykənd”, “Çaylı”, “Şadılı”, “Çıraqlı”, “Samux” adlı növləri var.

Qazax qrupuna “Şıxlı”, “Borçalı”, “Qaymaqlı”, “Qaraqoyunlu”, “Qaraçöp”, “Qaçağan”, “Dəmirçilər”, “Kəmərli”, “Salahlı” adında xalçalar daxildir.

Qarabağ xalça məktəbinin “Aran”, “Balıq”, “Buynuz”, “Bərdə”, “Bəhmənli”, “Qarabağ”, “Qoca”, “Qasımuşağı”, “Muğan”. “Malıbəyli”, “Xanqərvənd”, “Xanlıq”, “Xantirmə”, “Çələbi”, “Talış”, “Şabalıdbuta” və digər xalçaları göz oxşayır.

Çox tanınmış Quba xalçaçılıq məktəbinin ən məşhur nümunələri “Qollu-Çiçi”, “Qədim- Minarə”, “Alpan”, “Pirəbədil”, “Qımıl”, “Hacıqayıb”, “Qrız”, “Cek” və digərləridir. Bu xalçaların bəzəyində həndəsi naxışlar üstünlük təşkil edir.

Bakı məktəbinin xalça çeşidləri onların toxunduğu kəndin adı ilə bağlıdır. Bu növ xalçalar üçün tipik xüsusiyyət xalçaların daha yumşaq, naxışların incəliyidir. Bakı xalçaçılıq məktəbinin nümunələri “Xiləbuta”, “Xiləəfşan”, “Novxanı”, “ Suraxanı”, “Qala”, “Bakı”, “Goradil”, “Fatmayı”, “Fındığan”, “Qədi” və digər adlarla məşhurdur.

Şirvan xalçaçılıq məktəbi və Şirvan bölgəsi “Mərəzə”, “Qobustan”, “Şirvan”, “Kürdəmir”, “Şilyan”, “Şirəlibəy”, “Çuxanlı”, “Bico”, “Sor-Sor”, “Hacıqabul” adlı xalça çeşidləri ilə tanınır. Adıçəkilən xalçalar hələ XIV-XV əsrlərdə Avropa rəssamlarının tablolarında əks olunub.

Xalçalarımızın belə dillər əzbəri, gözoxşayan olmasında xalçaların toxunmasında təbii xammaldan və boyaq maddələrindən istifadə olunmasıdır.

Azərbaycan xalçaları Sankt-Peterburqda Ermitaj, Londonda Viktoriya və Albert, Vaşinqtonda Tekstil, Parisdə Luvr, İstanbulda Topqapı sarayı kimi möhtəşəm muzeylərdə ölkəmizi təmsil edir.

Milli-mənəvi dəyərlər insanları birləşdirə biləcək başlıca qüvvədir. Dünyaya örnək ola biləcək mədəniyyəti, milli-mənəvi dəyərləri, zəngin adət-ənənələri Azərbaycan millətinin formalaşmasında başlıca rol oynayıb.

Milli- mənəvi dəyərlərimizin var olması ilə yanaşı, onları lazımi şəkildə, olduğu kimi dünyaya təqdim etmək vacibdir. Hazırda Heydər Əliyev Fondu bu missiyanı uğurla həyata keçirir. İnanırıq ki, lap yaxın tarixdə Fondun həyata keçirdiyi səylər öz bəhrəsini bir daha verəcək, Azərbaycan xalçaçılıq sənəti də YUNESKO-nun mədəni irs siyahısına daxil ediləcək.

Azərbaycan mədəniyyətinin bütün sahələrinə himayədarlıq edən, mədəni sərvətimizin qorunub gələcək nəsillərə çatdırılmasında müstəsna rol oynayan Heydər Əliyev Fondu bununla həm də yüzillərin tarixinə yazılacaq çox əhəmiyyətli bir missiyanı həyata keçirir. Belə önəmli bir missiya gec-tez bəhrəsini verəcək.

Hüsniyyə İSMƏTQIZI

525-ci qəzet.- 2010.- 22 iyun.- S.7.