ORALARDA KİMLƏR VAR: Joze Saramaqo

Öncə qısa bir xəbər :Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatına layiq görülmüş məşhur portuqal yazıçı Joze Saramaqo 87 yaşında vəfat edib. “Reuters” agentliyinin verdiyi məlumata görə yazıçı Kanarya adalarındakı Lanzarote qəsəbəsindəki evində gözlərini əbədi yumub. Joze Saramaqo son vaxtlar ağır xəstəlikdən əziyyət çəkirmiş.

JOZE SARAMAQO KİMDİR :

Lissabon yaxınlığındakı Azinhaga kəndində yoxsul kəndli ailəsindən anadan olan Joze Saramaqo sonradan ailəsi ilə birgə köçdüyü Lissabon şəhərində təhsil alıb, kasıbçılıq üzündən təhsilini yarımçıq qoyub. Makinaçı ixtisasına yiyələnib. Diaro və Lisboa qəzetlərində texniki rəssam, redaktor, tərcüməçi işləyib. İlk əsəri olan “Günah ölkəsi” romanı 1947-ci ildə işıq üzü görüb. Yazıçının ən məşhur əsəri olan “Korluq” əsasında bədii film də çəkilib.

1998-ci ildə Nobel mükafatına layiq görülən Joze Saramaqo 2009-cu ildə Avropa Parlamentinə seçilmək istəsə də, seçkilərdə uğur qazanmayıb.

Yuxarı-aşağı 15 kitabı türkcəyə çevrilən Saramaqo dünyada tanınan bir yazar. Son olaraq “Ölüm Bir Varmış, Bir Yoxmuş” adlı kitabı türk dilində çap edilən Saramaqo ilə bir gəmidə gəzə-gəzə görüşdük. Usta romançı dünyanın pisliyə doğru gedişindən Pessoaya, demokratiyadan Avropa Birliyinə qədər bir çox məsələdə suallarımıza cavab verdi. Oxucuların çox azaldığını söyləyən bu dünyəvi yazarı daha nələr narahat edir?

–1979-cu ildən bu yana bütünlüklə yazarlığa keçdiyinizi söyləmisiniz. Bu çox önəmli qərarın altında yatan ən çarpıcı fikir nəydi?

–1974-cü ildən böyük bir dəyişim yaşandı Portuqaliyada. 1975-ci ildə yeni bir inqilab gözlənilir,- deyə bir hərəkat meydana gəldi. Mən bu inqilabi hərəkatın başlanğıcında işimi itirdim. Siyasi həyatda yer aldığım üçün yeni gələn güclər məni işimdən çıxardı, qaldım ortalıqda. Bax o zaman həyatımdakı ən önəmli qərarı verdim. İş axtarmadım və yazar olaraq hansı nöqtəyə qədər gedə biləcəyimi araşdırdım. Bir neçə il tərcüməylə məşğul oldum, arada da bir yazar olaraq yolumu axtardım. 1977-ci ildə “Rəssamın Əl kitabı”nı yazdım. 1980-ci ildə kəndlilərin həyatından bəhs edən bir romanım çap olundu. 1982-ci ildə 60 yaşındaydım, “Baltasar və Bilimunda” əsərim işıq üzü gördü. O gündən sonra yazarlıq məni daha çox cəlb etməyə başladı. Mən yeni dönəm yazarlarının ən yaşlısıyam. 25 il sonra Nobeli qazandım.

–Nobeli aldığınız il, 1998-ci ildə “Bütün İsimlər” adlı romanınız türkcəyə çevrilmişdi. Bu romanda bir cür “psixoloji araşdırma” eləmisiniz və bir “iç sıxıntısı”nı da hiss edirdi oxucular. Bu iç sıxıntısı yaxşı bir ədəbi əsər üçün vacib idimi?

–Ölümün səbəbini bilmək üçün bir meyidin yarılıb baxılması lazım. Romanda evlər idarəsində çalışan bir məmurun həyatını təsvir etmişəm. Əsasında mənim bütün qəhrəmanlarım mütəvazi, adi insanlardır. Sanki qarşılarında ciddi bir gələcək yoxmuş kimi gəliblər bu dünyaya və gedəcəklər kimi yaşayan insanlardır. Böyük bir gələcək gözləmir onları, amma hər kəsin bir gələcəyi var. Romanda anlatdığım bir məmurdu. O insanın başına ağlına gəlməyəcək şeylər gəlir. Bir gün iş vaxtı qeydlərə baxarkən ölmüş bir qadının adına rast gəlir və onun kim olduğu ilə maraqlanır. “Aman, mənim nə vecimə demir”-onunla maraqlanır. Bu maraq dairəsində qəribə şeylərlə qarşılaşır. Əslində bir eşq kitabıdır bu roman. Qəhrəman bilir ki, o qadın ölmüşdür. Mənə görə işin içində eşq olmasa, qadınla o qədər maraqlanmazdı. Bu mənim görüşüm, amma oxucular başqa şeylər düşünə bilər.

–Nobeli aldıqdan sonra yazı həyatınızda olmasa da şəxsi həyatınızda bir şeylər dəyişdimi ?

–Xeyr, necə yaşayırdımsa, eləcə də yaşamağa davam edirəm. Amma cəmiyyətdəki həyatım dəyişdi. Baxınız, Orhan Pamukun cəmiyyət qarşısındakı həyatı dəyişmədimi? Amma şəxsi həyatı dəyişmədi. Mən Nobeli almadan öncə necə olmuşamsa, eləcə də qalmışam. Nə bomboş bir insanam, nə çox paxılam, nə də başqalarına həsədlə baxıram. Belə bir xasiyyətim yox. İşimi görürəm. Hər zaman gördüyüm işi. İsveç Kral Akademiyası Nobelə layiq gördü. Bu mükafatdan sonra da çalışmağa davam etdim, böyrümü yerə verib yatmadım.Yatım bir keyf eləyim demədim. Nəyi ədalətli bilirdimsə, yenə onların uğrunda mübarizə eləyəcəm. Yəni bir şey dəyişmədi.

–Portuqaliyada olanlara qarşı bir yazar idiniz. İspaniyada yaşadınız bu üzdən. Amma Nobeli alınca Portuqaliyada da sizə münasibət dəyişdi. Portuqaliyanı bir daha tanıtdınız.

–Mən Kommunist Partiyasının aktiv bir üzvüyəm. 1922-ci ildə doğuldum. 1926-cı ildə Portuqaliyada bir əsgəri hərəkət ortaya çıxdı və yavaş-yavaş Portuqaliya faşizmə doğru getdi. 1974-cü ilin iyun ayındakı bir inqilab sonucunda Portuqaliya faşizmi yıxıldı. Mən diktatorluq dönəmində diktatorluğa qarşı əlimdən gələni eləyirdim. Onlara qarşı mübarizələrdə iştirak etməyə çalışırdım. Bəli, həqiqətən o zamankı quruluşa qarşıydım. 1974-cü ildəki inqilaba mən də qatıldım. 1974-dən sonra Portuqaliyada demokratik bir həyat başladı,- deyə bilərik. 1991-ci ildə “İncildəki İkinci İsa” adında bir kitab çap etdirdim. Kitab qadağan olundu. Bu heç. Fəqət Avropa Birliyində bu əsərin Portuqaliyadan namizəd göstərilməsinə icazə verilmədi. Məmləkətimdə demokratiya vardı, amma bu demokratik hökumət mənim kitabımın namizəd göstərilməsinə izin vermədi. Onların göstərdiyi səbəb buydu: Kitab Portuqaliya katoliklərinin hisslərini incidə bilər. Diktatorluq dönəmində bir çox şeyin yasaqlanmasına, bir çox fəaliyyətin qarşısının alınmasına alışmışdıq. Amma demokratiya olan bir yerdə belə bir şeylə qarşılaşınca buna dözə bilmədim və bu üzdən Kanarya adalarına köçdüm. Bir məsələnin üzərində ayrıca durmaq istəyirəm: Mən vergilərimi Portuqaliyada ödədim. Mənim davam xalqımla deyildi, xalqı idarə edən hökumətlə idi. Bəzi yerlərdə demokratiya adıyla olanlar xoşuma gəlmir, hələ də bu davam edir. Nobelin mənim üçün siyasi bir anlamı yox. Dünyada bilinən ən önəmli ədəbiyyat mükafatıdır. Demək ki, mənim yazdıqlarıma qiymət vermişlər. Bu elə bir mükafat ki, daha başqa şeylər haqqında düşünmürsünüz. Mən Nobel mükafatından sonra başqa hər hansı bir mükafatı almamağa qərar verdim. Başqa mükafatları almanın heç bir mənası yoxdur.

–Əsərlərinizdə “susmaq” (susqunluq) kimi qavramın xüsusi bir yeri, anlamı var kimi görünür. Bunu ədəbi bir tərz olaraqmı görürsünüz? Hər şeyi bilməyin son nöqtəsi susmaqmı?

–Əsərlərimdə bu ola bilər: amma bu bir mütləq qəbul etmə və ya rədd etmə kimi başa düşülməməlidir. Əsərlərimdə daha çox mübarizə və qarşı çıxma vardır. Romanlarımdan birisində kənd camaatının mübarizəsini yazdım. Hər şeyi bilmək məsələsinə, “Rikardo rəisin öldüyü ildə” də “Dünyadakı olanlarla xoşbəxt ola bilmək bilgəlikdir” – demişdim. Bunu mən oxumuşdum bir yerdə. Ondan sonra Rikardonun öldüyünü yazdım. Bunun tərsini sübut etməyə çalışdım. Amma mənim özümün şəxsi həyatım bir yazar olaraq, bir siyasi mübarizə və dirənmək hekayəsidir.

–Ateist olduğunuzu bilirik. Yaşlandıqca Tanrı həqiqətləriylə üzləşmənin nəticəsi dəyişirmi? Yazmağı ateist bir həyatdan qurtarmaq kimi görürsünüzmü, yoxsa baş qarışdırmaq kimi?

–Bəli, ateistəm. Mənim Tanrını xüsusi bir xilaskar kimi görmək fikrim yox. Nədən xilas olmalıyıq ki? Nəyi qurtaracaq? Ruhumumu düşünürsünüz? Mənim ruhum yox ki. Nədir bu ruh dediyiniz? Mən nəyəmsə hər şey qafamın içində. Qafamızın içində olanlar bizim dünyanı dərk etməyimizə yardım edir. Mənim dünyanı və kainatı dərk etməyimin içində Tanrıya yer yox.

– “Korluq” adlı romanınızda anidən başlayan və anidən keçən korluq xəstəliyi ilə Qamsunun “Vəba”sı oxşar bir dünyanı xatırladır. Hər iki xəstəlik də faşizmin simvoludur. Yalnızlıq, yolunu çaşmaq, axtarış, tərs yaşamağın təbiiliyi, qısaca, Kafka dünyasının ana temaları. Bu anlamda Qamsun və Kafkaya sizin yazarlarınız deyə bilərikmi?

–20-ci yüzilin ən önəmli yazarları bunlar. Kafkanı kim bəyənməyə bilər ki? Qamsunu kim bəyənməz? Amma mən bənzərlik görmürəm. Bəlkə Kafka ilə bağlı bəzi həqiqətlər ola bilir. Yaşadığı cəmiyyətdəki sıxıntıları yazmış. O baxımdan bənzərlik tapa bilərik.

– “Korluq” romanında dünyaya həcv gözüylə baxan yazarsınız. Sizdən bunu soruşmaq istərdim: Dünya hara gedir? Korluq davam edirmi?

(Ali Pektştan uyğulama)

(Davam edəcək)

Tofiq ABDİN

525-ci qəzet.- 2010.- 26 iyun.- S.27.