Mif və Yazı arasında bir dünya

 

Son iki-üç onildə Ədəbiyyatımızın yükünü çəkib, qatışıq-qarışıq zamanlardan üzü bəri, yeni əsrə keçirən təklərdəndir Kamal Abdulla. Həm də daha çətini odur ki, yalnız milli gələnəklərin qayğısına qalmaq azdır; dağılmalısı dağılır, sökülməli olan sökülür, olmalıya-olacağa nə deyəsisən, – yerində yenisini qurmaq şövqünə qatlaşanlardandır Kamal Abdulla. Bu isə çox səylər istəyir ədibdən...

Ötən il Kamal Abdulla ömrü bütövləyən daha bir kitab çap etdirdi: “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” (Bakı, “Mütərcim”, 2009). Və dərhal da vurğulamalıyam, Dədə Qorqudşünas alim bununla təkcə elmi axtarışlarının ölçü-hüdud-miqyasına deyil, eyni zamanda yazıçı Kamal Abdullanın yaradıcılıq şəcərəsi və missiyasına da xeyli aydınlıq gətirmiş oldu.

Deyirik, milli ədəbiyyat kökdən gəlməlidir; çox istəyirik: romanlarımız milli eposdan, dastanlarımızdan gəlsin; Kamal Abdullanın yaradıcılığının ana mövzusudur Dədə Qorqud. Amma necə?; buradaca diqqət edək: “Hər bir ədəbi-bədii dəyərliyin əhəmiyyəti, gücü onun orqanizmində milli və bəşəri, xüsusi və ümumi cəhətlərin bir-birinə qaynayıb-qarışmasının dərəcəsi ilə ölçülməlidir. İnsan övladı əvvəlcə bəşəriyyətə, sonra millətə məxsus olur. Dastan da insan kimidir. Onun ən dərini, kökü, özülü, başqa sözlə desək, mahiyyəti bəşəridir...” (32). “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” – milli eposumuzu incədən-incəyə araşdıran, arxeologiyasını dərindən-dərin qazıyan bir əsərdir; gəl, qətiyyən millilik kultu yaratmır. Və əlavə edək: ümumən Kamal Abdullanın mövzuya marağı elə bir postmillilik epoxasına təsadüf edir ki, lokallıqda qalmayıb dünya kontekstinə köklənsək: millidə ümumbəşərinin, dünyəvi başlanğıcların axtarışı gedir bu dövrdə. “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” həm həmin əsasları təqib qılır: bəs bizim milli eposumuzun yeri haradadır bu kontekstdə, məlum sıraya Dədə Qorqud dastanı nə verə, nələr artıra bilər: “Anavariantların bəşəri və variantların milli əsasa malik olması bədii dəyərliyi həm daxili bir quruluşa malik olan sistem, həm də digər sistemlərlə əlaqəyə girən və əlaqəyə girməyə hazır olan bir dəyərlik kimi səciyyələndirir. Bizim Dastan da bu baxımdan istisna təşkil eləmir” (33).

Humanitari – yaşam elmidir. Yüz əlli il öncədən beləsinə pozitivizmin onu inadla dəqiq və təbiət elmlərinin bənzərinə çevirmək səyləri fayda verməmiş, Dilteyin: təbiət elmləri, ruh elmləri – təsnifindən belə humanitari öz metodolojisini məhz predmeti yaşamaq, içindən şərh etmək, bütövündən hissələrinəcən məhz içdən keçirmək sənətində tapmışdır. “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsəri bizdə bu sənətin qənirsiz örnəklərindəndir. Desəm ki, Kamal Abdulla burda və ümumən də yaradıcılığında Dastanın əzbəri bir yana, gizli-gizlin-sirriçində Dədə Qorqudda yeni qatlar-səhifələr-ideyalar-mənalar-məqamlar-təfərrüatlar-künclər-rakurslar-işarələr-rəmzlər-çizgilər-çalarlar-jest-dil-söz-cümlə-ifadə-tərz-... forma-struktur-poetika ünsürləri tapır, kəşf edir və bununla mətnin funksional imkanlarını artırır – hələ heç nə demiş olmaram; “o nə sirdi açılacaq sirdisə”! – ümumən Dədə Qorqudşünaslıq elə bu deməkdir, bu işin üzərində yüksəlir. Hər bir yaşamda tədqiqatçı əgər mətndən təzə nəsə oxuyammasa, onu oxumaması yey. “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud”un tədricən yaranmasının 20-25 ili ərzində burada o qədər belə nöqtələr aşkarlanmış, üst-üstə gəlmiş ki, bütöv bir oxunuş tərzi – oxu üsulu – metodoloji ilə üz-üzə olduğumuzu anlayammasaq, çətin ki, bu əsər (adekvat olaraq arxasında duran Dastan) bizimlə danışa-qonuşa.

Bizim qədim, mifoloji əyyamlarımıza bilavasitə körpü salan bircə Kitabımız var: “Kitabi-Dədəm Qorqud”. Əvəzində ortada 1300-1500 illik güclü Yazı mədəniyyətimiz var ki, heç cür boylanıb ondan o yanasına baxmağa izn-imkan-şans vermir. Bu, belədir. Amma hələ 1985-dən, Kamal Abdullanın o zaman işıq üzü görmüş “Müəllif-əsər-oxucu” kitabındakı məqalələri bizi bir başqa mənalar üzərində də düşündürməyə çağırır; gənc tədqiqatçı o zaman dünya humanitarisində çox aktual bir problemi – Yazı-Mif münasibətlərini bizə də gətirməyə çalışırdı. Diqqət edin: “Kimdir sual verən və kimdir cavab verən? Sual verən İndidir, suala cavab verən Keçmişdir. Sual verən naşılıqdır, suala cavab verən təcrübədir. Sual verən yayğınlıqdır, suala cavab verən normadır, tarazlıqdır. Bir sözlə, sual verən gənc, yenicə həyata atılan Yazıdır, suala cavab verən qocaman, təcrübəli Mifdir...” (90) Əslində, bu passaj Kamal Abdullanın daha sonra, 1991-də çıxmış “Gizli Dədə Qorqud” kitabındandır (eləcə də ayrıca bölmə kimi “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərinə girir). Bu zaman üçün ədib Yazı-Mif münasibətlərini nəzəri statusda, sistem kimi dərindən dərinə mənimsəyərək, Dədə Qorqud materialları əsasında konkret təcrübəsini də üzə çıxarır; və milli mədəniyyətin, milli düşüncənin xidmətinə verir.

Axı kim deyə bilər, kim müəyyənləşdirmiş: o qədim mifoloji harada qurtarıb da yerini Yazı mədəniyyətinə verir; və ümumən qurtarırmı? Kamal Abdulla yazır: “Vacib o deyil ki, mifoloji təsəvvür Yazı mədəniyyəti güc yığandan sonra dağılıb getsin, yox olsun və vacib o da deyil ki, Yazı mədəniyyəti mifoloji təsəvvürü öz ilkin bakirəliyində saxlasın. Vacib olan odur ki, biz belə bir aydın sualın böyük filoloji əhəmiyyətini dərk edək: mifoloji təsəvvür harda qurtarır və Yazı mədəniyyəti hardan başlayır? Dəqiq sərhəd xətti varmı və yaxud bu dəyərlər bir-birinin içinə girmiş kimidirlər?!” (52)

Suallar bugündən, İndidən verilir; cavabını isə qoy Dədəm Qorqud söyləsin. Epos elə bir dövrün məhsuludur ki, mifoloji dünyagörüş, İnsanın Təbiətdən hələ ayrılmadığı dövr tədricən arxada qalır; amma tamamən çəkilirmi? Qoy Dədəm Qorqud söyləsin; axı “Mifin Dastanda səlahiyyətli səfiri Dədə Qorquddur. Dədə Qorqud bütün məqamlarda Mifi tam şəkildə əvəz edə bilən bir qüvvədir... Mif Dədə Qorqudun adı ilə danışaraq, onun maskasını geyib Oğuz dünyasına öz həqiqətini gətirirdi. Və Oğuz dünyası da bu həqiqəti qəbul edirdi!” (66) Mündəricə boyu İndinin (oxu: naşılıq-yayğınlıq-Yazının) soracaqları hələ çox-çoxdur: “Mif və yazı” münasibətləri; Mif nədir?, Yazı nədir?, Mifin məkanı nədir?, Mifin üslubu nə idi?, Yazının üslubu nədir? “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərinin birinci bölməsi – “Mifdən Yazıya və yaxud sirriçində Dastan” ümumən bu məqamlar ətrafında gəzişir; və gəzişdikcə nəinki öyrənir, təcrübə yığır, gəlişir; bayaqdan 1300-1500 ilin yazısından danışırdıq, Yazı hələ harasıdır, belə əyan olur ki: Oğuzda Mifin hökmranlığı qənirsiz, yazı bildiklərimiz də elə onun fərmanı – həqiqət budur.

Aydındır ki, “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsəri mövzusunu konkret – Yazıya keçid dövründən alır. Əslində, elə Mif də bütövlüyündə həmin dövrün məhsuludur; mifolojinin başa çatdığı ərazilərdə Mifi yaratmaqla, o (mifoloji) ömrünü burada (miflərdə) davam etdirir: “Məhz bu zamandan Mif ana bətnindən ayrılır. Ana bətnində o sanki donuq və dəyişməz, amorf halda idi. İndi isə doğulandan sonra Mif ciyər genişliyi ilə nəfəs almağa, yaşamağa başlayır” (54). Mövzu qədim oğuzların mifolojidən qopub da, hələ Yazıya qovuşmadığı Epos əyyamlarını hədəf seçir: “Təmas nöqtəsi Dastandır. Münasibətlər Dastanda gəlib birləşir. Mifin bütün əzəməti və gücü də məhz burada özünü göstərir, gələcək gücsüzlüyü, zəifləməsi də məhz burda öz ilkin tərpənişinə başlayır” (95)

Amma “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” heç də tarixi tədqiqat tərzində düşünülməmişdir. Bu, nə zamanlar baş verib; həmin prosesin başlanması 1300 il əvvələ, “Məhəmməd əleyhüssəlam zamanlarına yaxın” bir dönəməmi aiddir, ya Dastanın son əlyazısının tapıldığı XVI əsrəmi... – bu, tarixdir, rəqəmdir, Yazıdır; və əsərdə də yalnız bu şəkildə, ekskurs və işarələrinə rast gəlirik; məhz Yazı atributları kimi. Dastanın tarixləşməsi, Yazı mədəniyyətinə keçməsi: türkdilli Azərbaycan yazısının meydanda olduğu XIII əsrdənmi, tədqiqatçıların ilk əlyazmasını iddia elədikləri XI əsrdənmi, ya Orxon-Yenisey abidələrinə dayanan V-VII əsrlərdənmi hesablanmalıdır? – iki əsrlik zəhmətlərin filan qədər də nəticələrinə baxmayaraq, heç gizli deyil ki, “Kitabi-Dədəm Qorqud” mətnini Tarix qanunları ilə öyrənmək indiyəcən elə də səmərə verməyibdir...

Qeyd elədik ki, “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” bütün elmi-nəzəri sambalı, gücü ilə bahəm, konkret tədqiqlərdə yaşam sənətinə köklənir. Müəllif əlimizdəki Mətnin qapsadığı hər iki plasta – epos-Mif və kitab-Yazı başlanğıclarının diskursiv həqiqətlərinə ayrı-ayrılıqda sinməklə: 1) Dastan – Mifin mövcudluq yeri-məkanı-üsulu kimi və 2) Dastan – Yazı gerçəkləri kimi; bütövlükdə əlimizdəki Əlyazmanın konkret tarixi mənasından daha önəmli nəticələrə çıxır; Oğuzun, Oğuz xalqının, Oğuz cəmiyyətinin tarixi ruhunu “oyadır”, bərpa edir. Bu da bir taledir-yazıdır: əsli Drezdendə qorunub-saxlanan “Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-oğuzan” əlyazması əgər bir tarixi mətndirsə, “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərində Kamal Abdulla onu sözün geniş (strukturalist) mənasında bir Yazı, Mətn kimi oxuyur; Dastanı milli mədəniyyətimizdə Mifdən Yazıya keçidin yalnız ayrıca bir faktı kimi yox, həm də universal aktı, mexanizmi, ümumən və ümumi qanunauyğunluğu, bütöv səhifələri kimi oxumağa nail olur.

Kamal Abdullanın “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərində ən böyük kəşfi də elə budur; o, “Dədə Qorqud” əsasında canlı, mövcud, yaşarı Mifin strukturunu bərpa edir. İndi biz təkcə Dastanın içində deyil, deyək ki, haqqında bildiyimiz həmən 1300 il boyu gedib-gəzişib hər yerdə Yazı-Mif münasibətlərinin mənzərəsinə vaqif ola bilərik. Mifin gücü nədədir: bütövlüyü-tamlığı-bölünməzliyində, yaratmış olduğu yasaqlar sistemində: “Mif öz yaratdığı cəmiyyətin hər bir üzvünün ayrı-ayrılıqda və cəmiyyətin özünün bütövlükdə müstəqilliyini (istər mənəvi, istərsə də fiziki) əlindən almaq istəyirdi” (66). Kamal Abdulla cəmiyyət bütövlüyünün arxasında Mifin həqiqətini tapır; o (Mif) daim hazır qəliblər, “dəmir kimi möhkəm, çərçivəsindən çıxılması mümkün olmayan situasiyalar – vəziyyətlər” qurmaqdadır; təbii, “ol zamanlar” üçün bu: “ov situasiyasıdır”, “sınaq” situasiyasıdır, “doğma adamın xilasının zərurəti situasiyasıdır”, cəmiyyət içi “inciklik” situasiyasıdır... – konkret illüstrasiyalar Mifin qurduğu kələklərdən bizi bircə-bircə hali edir. Amma geniş yanaşsaq, məgər bu, yalnız “ol zamanlar” üçünmüdür?

Kamal Abdulla həmçinin Mifin gücünü daha bir, dəruni, iç dayaqlarında arayır: “...bizim öz içimizdə çoxdan unutduğumuz, çoxdan tərpədilməyən elə genetik kodlar var ki, onlar Mifin bizə qoyub getdiyi xatirə nöqtələri kimi daim bizdən də xəbərsiz həmişə oyanmağa hazır vəziyyətdə olublar...” (97) Kitabda ayrıca bir bənd var: “Mifin hüquqi və etik yasaqları”nı işarələyir; “yaranış ömrü... Oğuz cəmiyyətinin özünün ömrü qədər” olan yasaqlar məhz genetik yuvalar tapmadan heç oturuşa bilərmi: “...Mifə, başqa sözlə, qanun-qaydaya qarşı mübarizəyə imkan verməyən yasaqlar; ...Tayfadaxili nifaq yasağı; ...Şəxsi mənafeyini cəmiyyət mənafeyindən üstün tutmağın yasağı; ...Mərkəzi hakimiyyətə üsyanın yasağı; ...Təbiət-Mədəniyyət qarşılığında təbiətə hər nə şəkildə olursa-olsun qayıdışın yasağı; ...Ataya itaət etməməyin yasağı; ...Yalan söz danışmağın yasağı; ...Tək qərar qəbul etməyin yasağı...” (125-126). Belə ki, universal yanaşma ədibi arxeolojidən çox mühüm gündəmlərə çəkib-gətirir: “Biz Mifi Mifin naminə, Mifə görə oyatmırıq. Mif bizə bu günümüzü, özümüzü, bizim əzdiyimiz və bizi əzməyə hazır olan təbiəti – nə vaxtsa bizim təbiətimizi daha dərindən və daha aydın şəkildə anlamağa kömək edə bilər. Kömək etməlidir...” (97)

“Mifin gücü və Yazının gücsüzlüyü” və “Mifin gücsüzlüyü və Yazının gücü” fəsillərində Kamal Abdulla eyni məqamları iki yanaşmada, iki mövqedən – Mif və Yazı nöqteyi-nəzərlərindən çözələyərək, bütün səviyyələrdə: üslub, qəhrəman, obrazlılıq qatlarında; Sözdən, İdeyadan, Tamdan cümləyə-sözlərə-cüzvlərə- təfərrüata-detallaracan əsl bir savaş meydanı, mənzərələrini çıxarır üzə. “Gizli Dədə Qorqud” deyilən həqiqət də elə buymuş; biz nə qədər desək də ki: Yazı xalqıyıq, Kitabdan çıxıb bugünə gəlmişik, “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud”dan sonra bu barədə hökm vermək elə də asan deyil: Dastanda aparıcı məhz Mif qanunları, Mifin hökmranlığıdır; nə olsun ki, bizə yazı (Kitab) donunda gəlib-çatmış; əslində, bunun özü Gücün pərdələnməsindən özgə bir şey deyilmiş. Eyni adlı fəsildə “Gizli Dədə Qorqud” aşkar Dədə Qorqudun həmən bu fiksiyasını ustalıqla astarına çevirib, faş edir: “Mifin peyğəmbəri bütün əməli ilə, bütün varlığı ilə üzü gələcəyə istiqamətlidir. Yazıya rəğbəti və Yazını Mif qalasından içəri keçirmək cəhdləri onun bir peyğəmbər kimi nə qədər uzaqgörən olduğunu bir daha göstərir. Dədə Qorqud məhz elə bu uzaqgörənliyinə görə öz fəaliyyətini, necə deyərlər, şəraitə uyğunlaşdırmağa – leqal və yarıleqal şəkildə qurmağa başlayır” (181-182)

 

lll

 

Yazının parametrləri nə, gücü nədədir bəs? “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” irəli çəkdiyi sualı özü də cavablayır: – Əgər cəmiyyətin arxasında Mif durursa, Yazı fərdə bağlıdır, fərdə dayanır, fərddə israrlıdır. Harda fərdi şüur, düşüncə, hərəkət aktı varsa, artıq Mif qurtarır orda, Yazı başlayır... Çox gümanlarımıza, yozumlarımıza rəğmən, əslində, Dastanda fərdi akt nümunəsi çox azmış; Kamal Abdulla onu başı tam Cəmiyyətə (Mifə) bağlı əksər qəhrəmanlar arasından bircə-bircə ayırır-seçir: bu – bacısı Banıçiçəklə Beyrəyin beşikkərtmə nişanlı olduğunu bilə-bilə, Dədə Qorqudun simasında Mif kultuna açıqca təcavüz edən Dəli Qarcardır (158); bu – “Mifin müəyyənləşdirdiyi qadağadan kənara çıxıb”, “hiylə ilə də olsa, özünü başqa cür qələmə verməklə” Beyrəyi sınayan Banu Çiçəkdir (78); bu – cəmiyyət qaydalarına biganəliklə kafir qızını seçən və “Selcan xatunun vüsalına yetişmək üçün kafirin qoyduğu bütün tələblərdən qalib çıxan” Qanturalıdır; bu – sevgisi uğrunda Qanturalıyla bahəm “bir ucundan qırıb kafiri o biri ucuna çıxan” Sarı donlu Selcan xatun (86) və Beyrəyi əsirlikdən qurtaran kafər qızıdır; habelə yolunda canını əsirgəməyən “Dəli Domrulun halalı, yada salaq ki, yad qızıdır” (82). Və ümumən də burda “yad qızları” bir kəşf səciyyəsində təqdim olunur; “yad qızları Dastanın mühafizəkar əsasına bir yenilik nəfəsi gətirməklə Köhnəyə, başqa sözlə, ümumiləşdirib desək, Mifə qarşı Yazının hələlik ürkək çıxışıdır” (82).

Mif – Yazı bəhsləşməsi ayrı-ayrı boylardan keçən motivlərdə iz buraxmış: “Daha dərin, gizli qatda Salur Qazan ən ümumi şəkildə , bütövlükdə Mifi təmsil edir, onun mənafe və idealının qoruyucusu kimi çıxış edir. Uruz isə yeni bir nəslin nümayəndəsidir və özündə Yazı ideallarının bir qismini yaşadır. Üzdə onlar bir-birinə qarşı durmurlar. Əksinə, bir-birinin xilaskarı kimi çıxış edirlər. Salur Qazan düşmən tərəfindən əsir edilib aparılan Uruzu xilas edir. Bu xilasetmə hadisəsi başqa bir boyda bir daha təkrar edilir, amma bu dəfə iştirakçılar yerlərini bir-birilə dəyişirlər. Bu dəfə Uruz atası Salur Qazanı düşmən əlindən alıb, elə bil ki, ona olan borcunu qaytarır. Əslində, daha dərin və gizli qatda gedən və Mif ilə Yazının gözə görünməyən, amma əbədi mübahisəsi bu şəkildə davam edir...” (162-163). “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” Yazının mövqeyini bütün səviyyələrdə, ardıcıl, dastanın ideya planı və poetikasından, üslubi oyunlardan, məcaz və bədii təsvirlər içərisindən usdufca arıtlayıb, de-fakto təsbit edir; təbii: “Dastanın formalaşması prosesində ona “əl gəzdirən” son mədəni qüvvə məhz Yazı olmuşdur. Məhz Yazı Dastanın biz indi gördüyümüz Dastan halında formalaşması prosesini başa çatdırmışdır” (153)

Misallardan da göründüyü kimi, Dastanda Yazının mövqeyini ən qabarıq göstərən “Bamsı Beyrəyin boyu”dur; Yazıda “Situasiya qəhrəmanı yox, qəhrəman situasiyanı formalaşdırır” (163); əgər əksər boylarda situasiyaları yaradan Mifdirsə, Beyrəyin boyunda “ümumi pərçimləyici nöqtələr, stamplar, boydan-boya keçən surətlər, stereotip vəziyyətlər, situasiyalar” qalmaqla yanaşı, qarşı gələn, “situasiya yaradan” məhz qəhrəmanların özləridir (185). Həmincə Dəli Qarcar, Banuçiçək, müəyyən qədər Baybecan məlik, kafir qızı, ən nəhayət Beyrək; üstəlik: “Beyrək” boyu ilk növbədə onunla unikaldır ki, burada Dədə Qorqudun özü müstəqil bir personaj kimi iştirak edir, süjet axarına, məzmuna oradan çıxarılması mümkün olmayan bir obraz kimi daxil edilir” (185). Beləcə ayrıca boya həsr etdiyi “Beyrəyin taleyi” fəslində Kamal Abdulla nə qədər də yeni təfərrüatlar, mübhəmlər çıxarır üzə; məsələn, nədən Oğuzdakı digər bəylər “bəy” adlandığı halda, Baybecan “kafir adları ilə yanaşı işlədilən” “məlik” adı ilə çağrılır (192); nədən Baybecan məlik “qızını Bayburd bəyinə – kafir bəyinə ərə verməyə vəd verib” (198); üstəlik: “Kim deyə bilər ki, Beyrəyin toy xəbərini Bayburd hasarının bəyinə casuslayan casus onların iradəsilə hərəkət eləmir?!” (199); digər tərəfdən: “Mətni oxuduqca belə qənaətə gəlirik ki, əsirlikdə olan Beyrək azadlıq barədə heç düşünüb-daşınmır...” (201) və s. və i.

Bir neçə il öncə, ədəbi tənqidi yazılardan birində, Kamal Abdullaya etiraz olaraq Beyrək obrazına insafla yanaşmaq tövsiyə olunmuşdu. Cavabında “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərindən böyük bir passaja burda yer verməyi müsaidə edirəm: “Beyrək əhvalatının heç sonuna da çatmamış belə bir ağır hiss səni rahat buraxmır: Beyrək öləcək, Beyrək məhvə məhkumdur. Bu bilgi fiziki ağrı qədər əyanidir. Nə üçün axı belə olmalıdır, niyə Beyrək, heç bir başqa qəhrəman yox, məhz Beyrək ölümə məhkum edilir?! Bəlkə ölüm onun gördüyü hansı bir qəbahətinsə müqabilində çəkdiyi cəzadır – Dastanda bədii transformasiyadan bu cür keçirilir?! Yeganə müsbət qəhrəmandır ki, həyatı Dastanda ölümlə bitir. Niyə? Nə üçün bu belədir? Nə üçün bu deyən-gülən və şadlıq edən, vuran-yıxan və yeri gələndə hiyləgər (kafir qızı ilə həbsxanadakı münasibəti!), yeri gələndə işini bilən (bəzirganlarla alış-veriş səhnəsi!) həyat həvəsli, yaşamaq ehtiraslı bu gəncin taleyi belə bir nakamlıq yoluna qədəm qoyub?!. ” (188-189)

Göründüyü kimi, Beyrəyə “insafsızlıq” Dastanın özündədir. “Düşünürəm, yəqin ki, Beyrəyin alnının qırışları çox və qarışıq olub. Həyatının yolları da, taleyi də bu qırışlar kimi...” (200) – Kamal Abdullanın bir ədib olaraq Beyrək mövzusuna öz, məxsusi münasibəti var: O, “Beyrəyin taleyi” adlı ayrıca pyes qələmə almış; “Casus” pyesində və “Yarımçıq əlyazma” romanında Beyrək obrazına mərkəzi yerlərdən birini vermişdir. Ədib Beyrəyi monumental obrazlar kimi səciyyələndirdiyi digər Oğuz qəhrəmanlarından kəskin fərqləndirir: “Çünki Beyrək məhz öz daxilinə atdığı rişə ilə diqqəti o saat cəlb edir və məhz elə buna görə də Beyrək bu saydığımız surətlərdən daha çox insani surətdir...” (190). Beyrəyin taleyində Kamal Abdulla Yazı düşüncəsi, Yazı təfəkkürünün başlanğıcını görür: “Monumental surətlər Beyrəkdən fərqli olaraq daha çox dərk edilən surətlərdir. Beyrək isə daha çox duyulan surətdir. Əgər biz bu monumental surətlərə epik surətlər kimi baxsaq (belə baxış isə prinsip etibarilə mümkündür), o zaman qeyd etməliyik ki, Beyrək artıq epik surət deyil...” (191) Beyrəyin taleyi ümumən Mifin hökmranlığı altında olan və bundan qurtulmağa özündə hünər tapan Yazının taleyidir. O (Yazı), aqibətini azad surətdə, istədiyi kimi qurmaq əzmindədir; Kamal Abdulla nəinki alim-tədqiqatçı olaraq həmin həqiqəti ilk aşkar edib, çoxsaylı dəlillərlə sübuta yetirir, eləcə də bir yazıçı-ədib kimi bunu bütünlükdə yaradıcılığının leytmotivinə çevirir...

 

lll

 

“Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərində daha bir bənzərsiz fəsil: “Üç canavar qalınlığında qaftan” adlandırılmışdır. Bu bir metaforadır: Dastanda Trabzon təkurunun məhbub qızı Sarı donlu Selcan xatuna işarə ilə işlədilmişdir. Bu fəsildə müəllif Dastanın poetikası üzərində ayrıca dayanır və eyni təbirlə desək: mətndəki qalınlıqlar altından daha nə qədər gizli mətləbləri çəkib-göstərə bilir. Həm də bu, təkcə Qorqudşünaslıq üçün deyil, ümumən analitik ədəbiyyatşünaslığımız üçün çox mühüm önəm kəsb edən nəticələrdir. Mif təsviri və Yazı obrazına dair tutarlı qənaətlər və ikincinin birincidən tədricən nəşət etməsi; müqayisədən, analogiyadan başlayan tarixi düşüncə və “kimi” qoşmasının burda yeri; Dastan təhkiyəsi və Yazı dialoqları, ikincinin aramsız müdaxilələri və birincidən dərs alması; Epos təhkiyəsinin bütövlüyü və burda personaj mövqeyinə ayrılan pay və s. və i.

Bizdə çox az gəlişmiş sahə – tarixi poetika tədqiqlərinin bol nümunələri var əsərdə. Təkcə elə Qanturalının Selcan xatuna yetişməsi yolunda təkur hiyləsi olan “üç canavar qalınlığında qaftan” detalının dastançılığımızda “Əsli-Kərəm”ə qədər gəlib, Əslinin paltarında transform tapması barədə qənaəti misal çəkmək bəsdir. Yaxud milli heca şeirinin sintaktik paralelizmdən, məxsusən də Yazının Mifin nəzərlərindən yayındırdığı pilləli paralelizmdən qafiyəyəcən intişarına dair müfəssəl təfərrüatlar buna bariz örnək ola bilər. Ya: Mifin həqiqəti – Söz və Yazının gerçəkliyi – Cümlə arasındakı münasibətlərə dair əsər boyu artdıqca artan zəngin müşahidələr, qənaətlər, dəlillər; Yazının gözümüzün qarşısındaca Söz-İdeya-Mif bölünməzliyini yarıb, fərdi əzablardan doğulması elə adına tarixi poetika dediyimizin özüdür: “Söz əgər bütövlükdə kollektivin təmsilçisi idisə, Cümlə fərdin təmsilçisi oldu. Və bu cümlə artıq Söz kimi hamıya məxsus və hamının deyildi, bütövün, ümuminin, tamın, ifadəsi deyildi. Cümlə artıq konkret ünvanlı idi, fərdi idi. Cümlənin artıq konkret müəllifi vardı – bu müəllif fərd idi...” (79)

Biz ümumən deyirik: alimin-ədibin-yazıçının Sözü, Mətləbi, Qayəsi var; amma məhz o ədib bunu realizə edə, ortaya qoya bilir ki, Cümləsi olmuş olsun. “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsəri, şəksiz ki, bugünlü humanitar elmimizdə Sözdür, mötəbər Sözdür, amma həm də məhz onunla ki: öz Cümləsi olan ədibin qələmindən çıxmışdır. Mən burda alim/ədib/yazıçı sözlərini heç də təsadüfdən yanaşı işlətmirəm. Konkret halda söhbət Kamal Abdulladan gedir. Artıq qeydə almışıq: “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” – dünya arenasında hər növ milli kultların dağıldığı dövrün, sonradan universal ad və səciyyə alacağı kimi, postmodern ərazinin məhsuludur; bu dövrün ədib-yazıçı fiquru da ayrıdır, məsələn, ən çox adı çəkilən Umberto Ekonun nümunəsində bu – alim təfəkkürünün kültür və humanitar düşüncə məxrəcində, üstəlik yazıçı qələminə kökləndiyi bir hadisədir.

Kamal Abdulla yaradıcılığında, zaman-zaman, yalnız Dədə Qorqud motivlərindən bəhrələnmir; imitasion, ya üslubi tonallıqda bu məqam ona qədər də ədəbiyyatımızda var; ədib məhz elmi araşdırmalarının, həmincə Gizli Dədə Qorqudun söylədiyi dürlü xəbərləri günün ədəbiyyatına çıxarmaqda israrlıdır. “Yarımçıq əlyazma”nın sirli poetik aləmi, ədəbi tənqidçilərin izinə düşüb də son/ucunu itirdikləri, hər dəfə bir ayrı nöqtədən həqiqət tapan təhkiyə zənciri, Mif içində təkrar-təkrar çapalayıb heç cür özünə, fərdi həyatı-taleyinə (sahib) çıxa bilməyən qəhrəmanları və s. və s. hələ gərəyincə açılmamış özəllikləri məgər eləcə “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərindən su içmirmi?

Əgər yadınızdasa: “Yarımçıq əlyazma”nın Müəllifi romanın (tarixin) təklif etdiyi neçə laylar, o cümlədən günün Mifi altında quylanıb-itir. Dastanda bəs necədir; “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərində Müəllif məqamı ilə bağlı aydın qənaət var; Dastanın müəllifi, şəksiz ki, Mifdir: “Homer kimdir? Sadəcə qələmə alandır. Dədə Qorqud da həmçinin... Aqibətin qurduğu, cızdığı sxem, Yol nəyin bahasına olursa-olsun keçilən yoldusa, Müəllif bu Yolla nəyin bahasına olursa-olsun öz qurbanını aparacaqsa, o zaman-zaman ayrı-ayrı müəlliflərin, məsələn, lap elə Dədə Qorqudun rolu son dərəcə adi, prozaik görünür...” (298,297). Amma o da yadınızda olmalıdır ki: romanda Kamal Abdulla hakəza “Yarımçıq əlyazma”nın Katibliyini Mifdən alıb Dədə Qorquda həvalə edir; bu, Dastan təfəkkürünü Yazı müstəvisinə dekonstruksiya cəhdi və işidir. Müasir roman (Yazı) Oğuz həqiqətini (Mifini) yenidən və yenidən yazmağa borcludur (bəlkə də məhkumdur) .

 

lll

 

Dedik ki, Kamal Abdulla “Kitabi-Dədə Qorqud”u açıq Mətn kimi oxumağa maildir; bu baxımdan, “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərinin özü də postmodern poetika tərzində qurulmuşdur. Əsər üç hissədən ibarətdir; buracan varmağa çalışdığımız “Mifdən Yazıya və yaxud sirriçində Dastan” bizi Gizli Dədə Qorqud dünyasına apardı; bütün özəllikləri ilə bahəm, bu – ciddi tədqiq, sırf monoqrafik araşdırma üslubunda qələmə alınmış bir bölmədir; nəticədə bugünəcən tanıdığımız aşkar Dədə Qorqud dünyasının hüdudları bizimçün daha da böyüyür, genəlir, indi asanlıqla dərinlərinə girəcəyimiz gizli aləmlərə də vaqif və sahib oluruq.

İkinci hissə “Anavariantlara doğru” adlanır; axı dünyanın artıq açıq kitab kimi oxuduğu belə gizlin aləmlər çoxdur, çox-çoxdur; “Oxşarlıqlar və fərqlər”, “Odissey, Basat və Beyrək”, “Polifem və Təpəgöz”, “Edip və Buğac”, “Admet, Herakl və Dəli Domrul”, “Sarı donlu Selcan xatun və Gözəl Yelena”, “Salur Qazan və Aqamemnon”, “Beyrək və Antiqona”, “Banıçiçək və Penelopa”... – öz gizlinlərimi tanıdıqdan sonra anavariantların təklif etdiyi paralellər üzərində gəzə, gəzinə, hətta şıltağımca kəndirbazlıq da edə bilərəm; forma-üslub da buna yol verir: – ...“Atalar və oğullar”, “Mifin cəzaları”, “İtirilmiş paralellər”, “Aqibət”... – yığcam oçerklərdə auditoriya ilə söhbət var; bir yandan gözlənilməz nöqtələr, elmi tapıntılar (artıq I hissədən) bəlli gizlinlərə tuşlanırsa, o yandan apaşkar maarifçilik, motivlərin təbliği, kütləviləşdirilməsi ustalıqla işini görür; hər bir oçerkin gündəmə yaraşan sonluqla, düşüncə və qənaətlə bitməsi də bununla şərtlənir.

Ən nəhayət, üçüncü hissə “Mətnin semantik boşluqları” adlanır; və bu dəfə təkcə Kitabdakı gizlinlər deyil, həm də əksinə, yaşadığımız dünya-cəmiyyət-zaman həqiqətlərinin Mətn işığında oxunması “təklif olunur”: “Genetik yaddaşla yanaşı genetik huşsuzluqdan da danışmaq vacibdir. Və əslində bizim semantik boşluqlar kimi müəyyənləşdirdiyimiz mətn olayları bu cür huşsuzluğun açıq-aydın bədii ifadə vasitəsidir. O uzaq “Dədə Qorqud” dövrünün bizə pıçıldadığı daha bir həqiqət...” (“Oğuz – bizim Atlantidamız”); Oğuzda demokratiya olmuşmu? – oxucunun haqqı var; indi o, qədim yunanlardan günümüzə yerimiş bir həqiqəti öz Atlantidamızdan sora bilər : “Daha məqsədəuyğun və həqiqətə uyğun olan odur ki, biz öz qədim Dastanımızla bağlı doğrudan da bəzən açıq-aşkar və bəzən də gizli şəkildə əksini tapan ədalət və ədalətsizlikdən danışaq...” (“Demokratiya” və “antidemokratiya”); eləcə də oxucu daha başqa post-modern oyunlara gedib, Oğuzda verilmiş bütün vədlərə, sorğulara nədən cavablar olmadığı ilə maraqlana bilər (“Vədlər və əməllər”; “Ordun üstünə kimi qorsan?”); mənəvi düşüncələrə dalıb keçmişlə ünləşə (“Təpəgözün intihar arzusu”), dünən, bugün və əbədən insanı tərk etməyən metafizik ağrılarının sirrinə də burda məlhəm-təsəlli araya bilər (“Qaraca çoban və dünya ağacı”, “Baybura bəyin gözləri niyə açıldı?”, “...və nə üçün Təpəgözün bir gözü var”, “Gəlimli-gedimli dünya, qanı dediyim bəy ərənlər?!”): “Və Mif hər şeyi, hər kəsi öz gözəgörünməzliyindən idarə edə-edə onu vahid bir amalın, sadə bir məqsədin yolçusuna döndərməyi bacarır. Mifin heç bir qəlizliklə işi yoxdur, o öz sözünü də aydın və sadə bir şəkildə deyir, vəziyyətlərini də son dərəcə sadə sxemlər hesabına yaradır, həyat hadisələrini də mürəkkəbləşdirmədən qurur... (331)

Məndə belə bir təəssürat var: “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” predmetinə o qədər yaxından təmas və nüfuz edib ki, az qala Dastanla birikib; poetik strukturunda belə Dastan-Mif əlamətlərini təzahür etdirir. Dastanda Dədə Qorqud qəhrəmanlarının, motivlərinin, klişe-deyimlərin dönə-dönə dövriyyəyə “qayıtması” adi haldır; vahid-bütöv Mif zamanını təmsil edir; eynən Gizli Dədə Qorqud qəhrəmanları, motivləri də təkrar-təkrar oxucunun gözü qabağından keçir, klişe-qəliblərin ən müxtəlif yönlərdən izahı-açımı yormur, darıxdırmır, yeni bir tərzdə bütövləşərək Gizlin Dədə Qorqud aləmini reallığa çevirir.

Bu yeni post-modern miflər əhatəsi, enerjisi, intəhasızlığı ilə hətta bəzən qorxudur da. “Kitabi-Dədə Qorqud”un Müqəddiməsini Kamal Abdulla “Yazının gücünü göstərən bir amil” olaraq qeydə alır, bununla belə onu da vurğulayır ki: “bu tam şəkildə həyata keçirilmir. Çünki Müqəddimənin o biri sonucu – Dastanı qapayan bir sonluğu yoxdur” (154). Eyzən Gizli Dədə Qorquda Ön sözünü ədib belə bir cümlədən başlayır: “Bu kitabın yazılışı, görünür, heç zaman bitməyəcək...”; və hətta əsərə yazdığı iki son sözdən sonra da (“Son söz və yaxud yeni ilkin nəticələr”, “Yeni ilkin nəticələr-2”) həmin qənaətlər qalır; çün “nəticələr” yalnız ümumiləşdirici səciyyə daşımır, eyni zamanda yeni-yeni perspektivlərə açılır.

“Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsəri eyni qədər də müstəqim elmi mahiyyətə malik “Şərhlər” bölməsi ilə tamamlanır; post-modern üslublu əsərlərin peşəkarlara yönəlik belə bir sonluğu məlum və önəmlidir. Kamal Abdulla dünya humanitar elmi və filolojisində gedən proseslərdən yaxından xəbərdar olan az alimlərimizdəndir; xəbərli, ya xəbərsiz eyni proseslər zəminində ərsəyə gəlmiş “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərinin həmin kontekstdə oxunması vacibdən-vacibdir. Və dürüst, tutumlu, konkret 44 paraqrafdan ibarət Şərhlər həmin vəzifənin öhdəsindən layiqincə gəlir; necə deyərlər, geniş oxucu maraqları öz yerində, bu da peşəkarların payı.

Son olaraq, daha bir metaforik məqam. Əslində, Gizlin Dədə Qorqud – müəllifinin bol və zəngin önsöz-analiz-təsvir-yaşam-müşahidə-qənaət-izah-şərh-yozum-ümumiləşdirmə-yekun-nəticələrini də elə öz içində qapsayan elə bir Mətn dünyasıdır ki, müqabilində mənim bu qeydlərim əbəs və solğun da görünə bilər. Amma hər bir halda oxucuların diqqətini belə bir etiraf məqamına yönəltmək istərdim. “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərinin mütaliəsi boyu mən Müəllifi daha çox doğma qəhrəmanı Beyrəklə bahəm, Yazının taleyini bölüşən gördüm; kitabda son oçerk isə “Tənha Dədə Qorqud” adlanır, burda da Mifin iradəsindən kənar Beyrəyin şıltağına müəyyən sətirlər ayrılıb, amma Müəllif istəyi-istisinin daha çox Dədəm Qorquda əyildiyini də duymamaq olmur: “Minnətdar xələflər ona nə adlar vermədi?! El ağsaqqalı, müdrik, ulu, bütün dərdlərin əlacı, qayibdən, yəni gələcəkdən dürlü xəbərlər verən...”; bütün xidmətlərini anmaqla yanaşı, hiss edirsən ki, bunlar heç də Müəllifi ovundurmur: “...Müdrik el ağsaqqalı. Müəllim. Yol göstərən. Rəngli dünyanı bir rəng məxrəcinə gətirən. Yerlə göyün arasında əlaqəçi. Şair və nasir...”; azdır, ta ki, ədib Dədəm Qorqudda daha bir, məhz axtardığı doğmalığı tapanacan: “...Amma hər şeydən əvvəl o, tək və tənha idi...” (348).

Tənha Dədə Qorqud... – düşünürəm, identik məqamda eləcə də bütün yaradıcı ömrü Mif ilə Yazı arası çapalarda keçmiş bir yazıçı-alim dünyasının sirləri gizlənir: “Əsl tənhalar heç vaxt özlərinə tənha demədilər...” (350)

 

 

Tehran ƏLİŞANOĞLU,

filologiya elmləri doktoru

 

525-ci qəzet.- 2010.- 4 mart.- S. 7.