Mif və Yazı arasında bir dünya
Son iki-üç onildə
Ədəbiyyatımızın yükünü
çəkib, qatışıq-qarışıq zamanlardan
üzü bəri, yeni əsrə keçirən təklərdəndir
Kamal Abdulla. Həm də daha çətini odur ki, yalnız
milli gələnəklərin qayğısına qalmaq
azdır; dağılmalısı dağılır,
sökülməli olan sökülür,
olmalıya-olacağa nə deyəsisən, – yerində yenisini
qurmaq şövqünə qatlaşanlardandır Kamal Abdulla.
Bu isə çox səylər istəyir ədibdən...
Ötən il Kamal Abdulla
ömrü bütövləyən daha bir kitab çap
etdirdi: “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud”
(Bakı, “Mütərcim”, 2009). Və dərhal da
vurğulamalıyam, Dədə Qorqudşünas alim bununla
təkcə elmi axtarışlarının
ölçü-hüdud-miqyasına deyil, eyni zamanda
yazıçı Kamal Abdullanın yaradıcılıq
şəcərəsi və missiyasına da xeyli
aydınlıq gətirmiş oldu.
Deyirik, milli ədəbiyyat
kökdən gəlməlidir; çox istəyirik:
romanlarımız milli eposdan, dastanlarımızdan gəlsin;
Kamal Abdullanın yaradıcılığının ana mövzusudur
Dədə Qorqud. Amma necə?; buradaca diqqət edək:
“Hər bir ədəbi-bədii dəyərliyin
əhəmiyyəti, gücü onun orqanizmində milli və
bəşəri, xüsusi və ümumi cəhətlərin
bir-birinə qaynayıb-qarışmasının
dərəcəsi ilə ölçülməlidir. İnsan
övladı əvvəlcə bəşəriyyətə,
sonra millətə məxsus olur. Dastan da insan kimidir. Onun ən
dərini, kökü, özülü, başqa sözlə desək,
mahiyyəti bəşəridir...” (32). “Mifdən Yazıya
və yaxud Gizli Dədə Qorqud” – milli eposumuzu
incədən-incəyə araşdıran,
arxeologiyasını dərindən-dərin qazıyan bir
əsərdir; gəl, qətiyyən millilik kultu yaratmır.
Və əlavə edək: ümumən Kamal Abdullanın
mövzuya marağı elə bir postmillilik epoxasına
təsadüf edir ki, lokallıqda qalmayıb dünya
kontekstinə köklənsək: millidə
ümumbəşərinin, dünyəvi başlanğıcların
axtarışı gedir bu dövrdə. “Mifdən Yazıya
və yaxud Gizli Dədə Qorqud” həm həmin
əsasları təqib qılır: bəs bizim milli eposumuzun
yeri haradadır bu kontekstdə, məlum sıraya Dədə
Qorqud dastanı nə verə, nələr artıra bilər:
“Anavariantların bəşəri və variantların milli
əsasa malik olması bədii dəyərliyi həm daxili bir
quruluşa malik olan sistem, həm də digər
sistemlərlə əlaqəyə girən və
əlaqəyə girməyə hazır olan bir dəyərlik
kimi səciyyələndirir. Bizim Dastan da bu baxımdan istisna
təşkil eləmir” (33).
Humanitari – yaşam elmidir.
Yüz əlli il öncədən beləsinə pozitivizmin
onu inadla dəqiq və təbiət elmlərinin
bənzərinə çevirmək səyləri fayda
verməmiş, Dilteyin: təbiət elmləri, ruh elmləri –
təsnifindən belə humanitari öz metodolojisini məhz
predmeti yaşamaq, içindən şərh etmək,
bütövündən hissələrinəcən məhz
içdən keçirmək sənətində
tapmışdır. “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli
Dədə Qorqud” əsəri bizdə bu sənətin
qənirsiz örnəklərindəndir. Desəm ki, Kamal
Abdulla burda və ümumən də
yaradıcılığında Dastanın əzbəri bir
yana, gizli-gizlin-sirriçində Dədə Qorqudda yeni
qatlar-səhifələr-ideyalar-mənalar-məqamlar-təfərrüatlar-künclər-rakurslar-işarələr-rəmzlər-çizgilər-çalarlar-jest-dil-söz-cümlə-ifadə-tərz-...
forma-struktur-poetika ünsürləri tapır, kəşf edir
və bununla mətnin funksional imkanlarını artırır
– hələ heç nə demiş olmaram; “o nə sirdi
açılacaq sirdisə”! – ümumən Dədə
Qorqudşünaslıq elə bu deməkdir, bu işin
üzərində yüksəlir. Hər bir yaşamda
tədqiqatçı əgər mətndən təzə
nəsə oxuyammasa, onu oxumaması yey. “Mifdən Yazıya
və yaxud Gizli Dədə Qorqud”un tədricən
yaranmasının 20-25 ili ərzində burada o qədər
belə nöqtələr aşkarlanmış,
üst-üstə gəlmiş ki, bütöv bir oxunuş
tərzi – oxu üsulu – metodoloji ilə üz-üzə
olduğumuzu anlayammasaq, çətin ki, bu əsər (adekvat
olaraq arxasında duran Dastan) bizimlə danışa-qonuşa.
Bizim qədim, mifoloji
əyyamlarımıza bilavasitə körpü salan bircə
Kitabımız var: “Kitabi-Dədəm Qorqud”.
Əvəzində ortada 1300-1500 illik güclü Yazı
mədəniyyətimiz var ki, heç cür boylanıb ondan o
yanasına baxmağa izn-imkan-şans vermir. Bu, belədir. Amma
hələ 1985-dən, Kamal Abdullanın o zaman işıq
üzü görmüş “Müəllif-əsər-oxucu”
kitabındakı məqalələri bizi bir başqa
mənalar üzərində də
düşündürməyə çağırır;
gənc tədqiqatçı o zaman dünya humanitarisində
çox aktual bir problemi – Yazı-Mif münasibətlərini
bizə də gətirməyə
çalışırdı. Diqqət edin: “Kimdir sual verən
və kimdir cavab verən? Sual verən İndidir, suala cavab
verən Keçmişdir. Sual verən
naşılıqdır, suala cavab verən
təcrübədir. Sual verən yayğınlıqdır,
suala cavab verən normadır, tarazlıqdır. Bir
sözlə, sual verən gənc, yenicə həyata atılan
Yazıdır, suala cavab verən qocaman, təcrübəli
Mifdir...” (90) Əslində, bu passaj Kamal Abdullanın daha sonra,
1991-də çıxmış “Gizli Dədə Qorqud”
kitabındandır (eləcə də ayrıca bölmə
kimi “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud”
əsərinə girir). Bu zaman üçün ədib Yazı-Mif
münasibətlərini nəzəri statusda, sistem kimi
dərindən dərinə mənimsəyərək,
Dədə Qorqud materialları əsasında konkret
təcrübəsini də üzə çıxarır;
və milli mədəniyyətin, milli düşüncənin
xidmətinə verir.
Axı kim deyə bilər,
kim müəyyənləşdirmiş: o qədim mifoloji
harada qurtarıb da yerini Yazı mədəniyyətinə
verir; və ümumən qurtarırmı? Kamal Abdulla yazır:
“Vacib o deyil ki, mifoloji təsəvvür Yazı
mədəniyyəti güc yığandan sonra
dağılıb getsin, yox olsun və vacib o da deyil ki, Yazı
mədəniyyəti mifoloji təsəvvürü öz ilkin
bakirəliyində saxlasın. Vacib olan odur ki, biz belə bir
aydın sualın böyük filoloji əhəmiyyətini
dərk edək: mifoloji təsəvvür harda qurtarır
və Yazı mədəniyyəti hardan başlayır?
Dəqiq sərhəd xətti varmı və yaxud bu
dəyərlər bir-birinin içinə girmiş
kimidirlər?!” (52)
Suallar bugündən,
İndidən verilir; cavabını isə qoy Dədəm
Qorqud söyləsin. Epos elə bir dövrün məhsuludur
ki, mifoloji dünyagörüş, İnsanın Təbiətdən
hələ ayrılmadığı dövr tədricən
arxada qalır; amma tamamən çəkilirmi? Qoy Dədəm
Qorqud söyləsin; axı “Mifin Dastanda səlahiyyətli
səfiri Dədə Qorquddur. Dədə Qorqud bütün
məqamlarda Mifi tam şəkildə əvəz edə
bilən bir qüvvədir... Mif Dədə Qorqudun adı
ilə danışaraq, onun maskasını geyib Oğuz
dünyasına öz həqiqətini gətirirdi. Və
Oğuz dünyası da bu həqiqəti qəbul edirdi!” (66)
Mündəricə boyu İndinin (oxu:
naşılıq-yayğınlıq-Yazının)
soracaqları hələ çox-çoxdur: “Mif və
yazı” münasibətləri; Mif nədir?, Yazı
nədir?, Mifin məkanı nədir?, Mifin üslubu nə
idi?, Yazının üslubu nədir? “Mifdən Yazıya
və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərinin birinci
bölməsi – “Mifdən Yazıya və yaxud
sirriçində Dastan” ümumən bu məqamlar
ətrafında gəzişir; və gəzişdikcə
nəinki öyrənir, təcrübə yığır,
gəlişir; bayaqdan 1300-1500 ilin yazısından
danışırdıq, Yazı hələ harasıdır,
belə əyan olur ki: Oğuzda Mifin hökmranlığı
qənirsiz, yazı bildiklərimiz də elə onun
fərmanı – həqiqət budur.
Aydındır ki, “Mifdən
Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsəri
mövzusunu konkret – Yazıya keçid dövründən
alır. Əslində, elə Mif də bütövlüyündə
həmin dövrün məhsuludur; mifolojinin başa
çatdığı ərazilərdə Mifi yaratmaqla, o
(mifoloji) ömrünü burada (miflərdə) davam etdirir:
“Məhz bu zamandan Mif ana bətnindən ayrılır. Ana
bətnində o sanki donuq və dəyişməz, amorf halda
idi. İndi isə doğulandan sonra Mif ciyər genişliyi
ilə nəfəs almağa, yaşamağa başlayır”
(54). Mövzu qədim oğuzların mifolojidən qopub da,
hələ Yazıya qovuşmadığı Epos
əyyamlarını hədəf seçir: “Təmas
nöqtəsi Dastandır. Münasibətlər Dastanda
gəlib birləşir. Mifin bütün əzəməti
və gücü də məhz burada özünü
göstərir, gələcək gücsüzlüyü,
zəifləməsi də məhz burda öz ilkin
tərpənişinə başlayır” (95)
Amma “Mifdən Yazıya
və yaxud Gizli Dədə Qorqud” heç də tarixi
tədqiqat tərzində düşünülməmişdir.
Bu, nə zamanlar baş verib; həmin prosesin başlanması
1300 il əvvələ, “Məhəmməd
əleyhüssəlam zamanlarına yaxın” bir
dönəməmi aiddir, ya Dastanın son
əlyazısının tapıldığı XVI
əsrəmi... – bu, tarixdir, rəqəmdir, Yazıdır;
və əsərdə də yalnız bu şəkildə,
ekskurs və işarələrinə rast gəlirik; məhz Yazı
atributları kimi. Dastanın tarixləşməsi, Yazı
mədəniyyətinə keçməsi: türkdilli
Azərbaycan yazısının meydanda olduğu XIII
əsrdənmi, tədqiqatçıların ilk
əlyazmasını iddia elədikləri XI əsrdənmi, ya
Orxon-Yenisey abidələrinə dayanan V-VII
əsrlərdənmi hesablanmalıdır? – iki əsrlik
zəhmətlərin filan qədər də
nəticələrinə baxmayaraq, heç gizli deyil ki,
“Kitabi-Dədəm Qorqud” mətnini Tarix qanunları ilə
öyrənmək indiyəcən elə də
səmərə verməyibdir...
Qeyd elədik ki, “Mifdən
Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” bütün
elmi-nəzəri sambalı, gücü ilə bahəm, konkret
tədqiqlərdə yaşam sənətinə
köklənir. Müəllif əlimizdəki Mətnin
qapsadığı hər iki plasta – epos-Mif və kitab-Yazı
başlanğıclarının diskursiv
həqiqətlərinə ayrı-ayrılıqda
sinməklə: 1) Dastan – Mifin mövcudluq
yeri-məkanı-üsulu kimi və 2) Dastan – Yazı
gerçəkləri kimi; bütövlükdə
əlimizdəki Əlyazmanın konkret tarixi mənasından
daha önəmli nəticələrə çıxır;
Oğuzun, Oğuz xalqının, Oğuz cəmiyyətinin
tarixi ruhunu “oyadır”, bərpa edir. Bu da bir
taledir-yazıdır: əsli Drezdendə qorunub-saxlanan
“Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-oğuzan”
əlyazması əgər bir tarixi mətndirsə, “Mifdən
Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərində
Kamal Abdulla onu sözün geniş (strukturalist)
mənasında bir Yazı, Mətn kimi oxuyur; Dastanı milli
mədəniyyətimizdə Mifdən Yazıya keçidin
yalnız ayrıca bir faktı kimi yox, həm də universal
aktı, mexanizmi, ümumən və ümumi
qanunauyğunluğu, bütöv səhifələri kimi
oxumağa nail olur.
Kamal Abdullanın “Mifdən
Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərində
ən böyük kəşfi də elə budur; o,
“Dədə Qorqud” əsasında canlı, mövcud,
yaşarı Mifin strukturunu bərpa edir. İndi biz
təkcə Dastanın içində deyil, deyək ki,
haqqında bildiyimiz həmən 1300 il boyu gedib-gəzişib
hər yerdə Yazı-Mif münasibətlərinin
mənzərəsinə vaqif ola bilərik. Mifin gücü
nədədir:
bütövlüyü-tamlığı-bölünməzliyində,
yaratmış olduğu yasaqlar sistemində: “Mif öz
yaratdığı cəmiyyətin hər bir
üzvünün ayrı-ayrılıqda və
cəmiyyətin özünün bütövlükdə
müstəqilliyini (istər mənəvi, istərsə də
fiziki) əlindən almaq istəyirdi” (66). Kamal Abdulla
cəmiyyət bütövlüyünün arxasında Mifin
həqiqətini tapır; o (Mif) daim hazır qəliblər,
“dəmir kimi möhkəm, çərçivəsindən
çıxılması mümkün olmayan situasiyalar –
vəziyyətlər” qurmaqdadır; təbii, “ol zamanlar”
üçün bu: “ov situasiyasıdır”, “sınaq”
situasiyasıdır, “doğma adamın xilasının
zərurəti situasiyasıdır”, cəmiyyət içi
“inciklik” situasiyasıdır... – konkret illüstrasiyalar Mifin
qurduğu kələklərdən bizi bircə-bircə hali
edir. Amma geniş yanaşsaq, məgər bu, yalnız “ol
zamanlar” üçünmüdür?
Kamal Abdulla həmçinin
Mifin gücünü daha bir, dəruni, iç dayaqlarında
arayır: “...bizim öz içimizdə çoxdan
unutduğumuz, çoxdan tərpədilməyən elə
genetik kodlar var ki, onlar Mifin bizə qoyub getdiyi xatirə
nöqtələri kimi daim bizdən də xəbərsiz
həmişə oyanmağa hazır vəziyyətdə
olublar...” (97) Kitabda ayrıca bir bənd var: “Mifin hüquqi
və etik yasaqları”nı işarələyir; “yaranış
ömrü... Oğuz cəmiyyətinin özünün
ömrü qədər” olan yasaqlar məhz genetik yuvalar
tapmadan heç oturuşa bilərmi: “...Mifə, başqa
sözlə, qanun-qaydaya qarşı mübarizəyə imkan
verməyən yasaqlar; ...Tayfadaxili nifaq yasağı;
...Şəxsi mənafeyini cəmiyyət mənafeyindən
üstün tutmağın yasağı; ...Mərkəzi
hakimiyyətə üsyanın yasağı;
...Təbiət-Mədəniyyət
qarşılığında təbiətə hər nə
şəkildə olursa-olsun qayıdışın
yasağı; ...Ataya itaət etməməyin yasağı;
...Yalan söz danışmağın yasağı; ...Tək
qərar qəbul etməyin yasağı...” (125-126). Belə
ki, universal yanaşma ədibi arxeolojidən çox
mühüm gündəmlərə çəkib-gətirir:
“Biz Mifi Mifin naminə, Mifə görə oyatmırıq. Mif
bizə bu günümüzü, özümüzü, bizim
əzdiyimiz və bizi əzməyə hazır olan
təbiəti – nə vaxtsa bizim təbiətimizi daha
dərindən və daha aydın şəkildə anlamağa
kömək edə bilər. Kömək etməlidir...” (97)
“Mifin gücü və
Yazının gücsüzlüyü” və “Mifin
gücsüzlüyü və Yazının gücü”
fəsillərində Kamal Abdulla eyni məqamları iki
yanaşmada, iki mövqedən – Mif və Yazı nöqteyi-nəzərlərindən
çözələyərək, bütün
səviyyələrdə: üslub, qəhrəman,
obrazlılıq qatlarında; Sözdən, İdeyadan, Tamdan cümləyə-sözlərə-cüzvlərə-
təfərrüata-detallaracan əsl bir savaş meydanı,
mənzərələrini çıxarır üzə.
“Gizli Dədə Qorqud” deyilən həqiqət də elə
buymuş; biz nə qədər desək də ki: Yazı
xalqıyıq, Kitabdan çıxıb bugünə
gəlmişik, “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə
Qorqud”dan sonra bu barədə hökm vermək elə də
asan deyil: Dastanda aparıcı məhz Mif qanunları, Mifin
hökmranlığıdır; nə olsun ki, bizə yazı
(Kitab) donunda gəlib-çatmış; əslində, bunun
özü Gücün pərdələnməsindən
özgə bir şey deyilmiş. Eyni adlı fəsildə “Gizli
Dədə Qorqud” aşkar Dədə Qorqudun həmən bu
fiksiyasını ustalıqla astarına çevirib, faş
edir: “Mifin peyğəmbəri bütün əməli
ilə, bütün varlığı ilə üzü
gələcəyə istiqamətlidir. Yazıya
rəğbəti və Yazını Mif qalasından
içəri keçirmək cəhdləri onun bir peyğəmbər
kimi nə qədər uzaqgörən olduğunu bir daha
göstərir. Dədə Qorqud məhz elə bu
uzaqgörənliyinə görə öz fəaliyyətini,
necə deyərlər, şəraitə
uyğunlaşdırmağa – leqal və yarıleqal
şəkildə qurmağa başlayır” (181-182)
lll
Yazının parametrləri
nə, gücü nədədir bəs? “Mifdən Yazıya
və yaxud Gizli Dədə Qorqud” irəli çəkdiyi
sualı özü də cavablayır: – Əgər
cəmiyyətin arxasında Mif durursa, Yazı fərdə bağlıdır,
fərdə dayanır, fərddə israrlıdır. Harda
fərdi şüur, düşüncə, hərəkət
aktı varsa, artıq Mif qurtarır orda, Yazı
başlayır... Çox gümanlarımıza,
yozumlarımıza rəğmən, əslində, Dastanda
fərdi akt nümunəsi çox azmış; Kamal Abdulla onu
başı tam Cəmiyyətə (Mifə) bağlı
əksər qəhrəmanlar arasından bircə-bircə
ayırır-seçir: bu – bacısı
Banıçiçəklə Beyrəyin beşikkərtmə
nişanlı olduğunu bilə-bilə, Dədə Qorqudun
simasında Mif kultuna açıqca təcavüz edən
Dəli Qarcardır (158); bu – “Mifin
müəyyənləşdirdiyi qadağadan kənara
çıxıb”, “hiylə ilə də olsa,
özünü başqa cür qələmə
verməklə” Beyrəyi sınayan Banu Çiçəkdir
(78); bu – cəmiyyət qaydalarına biganəliklə kafir
qızını seçən və “Selcan xatunun
vüsalına yetişmək üçün kafirin
qoyduğu bütün tələblərdən qalib
çıxan” Qanturalıdır; bu – sevgisi uğrunda
Qanturalıyla bahəm “bir ucundan qırıb kafiri o biri ucuna
çıxan” Sarı donlu Selcan xatun (86) və Beyrəyi
əsirlikdən qurtaran kafər qızıdır; habelə
yolunda canını əsirgəməyən “Dəli Domrulun
halalı, yada salaq ki, yad qızıdır” (82). Və
ümumən də burda “yad qızları” bir kəşf
səciyyəsində təqdim olunur; “yad qızları
Dastanın mühafizəkar əsasına bir yenilik
nəfəsi gətirməklə Köhnəyə, başqa
sözlə, ümumiləşdirib desək, Mifə
qarşı Yazının hələlik ürkək
çıxışıdır” (82).
Mif – Yazı
bəhsləşməsi ayrı-ayrı boylardan keçən
motivlərdə iz buraxmış: “Daha dərin, gizli qatda Salur
Qazan ən ümumi şəkildə ,
bütövlükdə Mifi təmsil edir, onun mənafe və
idealının qoruyucusu kimi çıxış edir. Uruz
isə yeni bir nəslin nümayəndəsidir və
özündə Yazı ideallarının bir qismini
yaşadır. Üzdə onlar bir-birinə qarşı
durmurlar. Əksinə, bir-birinin xilaskarı kimi
çıxış edirlər. Salur Qazan düşmən
tərəfindən əsir edilib aparılan Uruzu xilas edir. Bu
xilasetmə hadisəsi başqa bir boyda bir daha təkrar edilir,
amma bu dəfə iştirakçılar yerlərini
bir-birilə dəyişirlər. Bu dəfə Uruz atası
Salur Qazanı düşmən əlindən alıb, elə
bil ki, ona olan borcunu qaytarır. Əslində, daha dərin
və gizli qatda gedən və Mif ilə Yazının
gözə görünməyən, amma əbədi
mübahisəsi bu şəkildə davam edir...” (162-163).
“Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud”
Yazının mövqeyini bütün
səviyyələrdə, ardıcıl, dastanın ideya
planı və poetikasından, üslubi oyunlardan, məcaz
və bədii təsvirlər içərisindən usdufca
arıtlayıb, de-fakto təsbit edir; təbii: “Dastanın
formalaşması prosesində ona “əl gəzdirən” son
mədəni qüvvə məhz Yazı olmuşdur. Məhz
Yazı Dastanın biz indi gördüyümüz Dastan
halında formalaşması prosesini başa
çatdırmışdır” (153)
Misallardan da
göründüyü kimi, Dastanda Yazının mövqeyini
ən qabarıq göstərən “Bamsı Beyrəyin
boyu”dur; Yazıda “Situasiya qəhrəmanı yox,
qəhrəman situasiyanı formalaşdırır” (163);
əgər əksər boylarda situasiyaları yaradan
Mifdirsə, Beyrəyin boyunda “ümumi pərçimləyici
nöqtələr, stamplar, boydan-boya keçən
surətlər, stereotip vəziyyətlər, situasiyalar”
qalmaqla yanaşı, qarşı gələn, “situasiya yaradan”
məhz qəhrəmanların özləridir (185).
Həmincə Dəli Qarcar, Banuçiçək,
müəyyən qədər Baybecan məlik, kafir
qızı, ən nəhayət Beyrək; üstəlik:
“Beyrək” boyu ilk növbədə onunla unikaldır ki, burada
Dədə Qorqudun özü müstəqil bir personaj kimi
iştirak edir, süjet axarına, məzmuna oradan çıxarılması
mümkün olmayan bir obraz kimi daxil edilir” (185). Beləcə
ayrıca boya həsr etdiyi “Beyrəyin taleyi” fəslində
Kamal Abdulla nə qədər də yeni təfərrüatlar,
mübhəmlər çıxarır üzə;
məsələn, nədən Oğuzdakı digər
bəylər “bəy” adlandığı halda, Baybecan “kafir
adları ilə yanaşı işlədilən” “məlik”
adı ilə çağrılır (192); nədən
Baybecan məlik “qızını Bayburd bəyinə – kafir
bəyinə ərə verməyə vəd verib” (198);
üstəlik: “Kim deyə bilər ki, Beyrəyin toy
xəbərini Bayburd hasarının bəyinə casuslayan
casus onların iradəsilə hərəkət eləmir?!”
(199); digər tərəfdən: “Mətni oxuduqca belə
qənaətə gəlirik ki, əsirlikdə olan Beyrək
azadlıq barədə heç düşünüb-daşınmır...”
(201) və s. və i.
Bir neçə il
öncə, ədəbi tənqidi yazılardan birində,
Kamal Abdullaya etiraz olaraq Beyrək obrazına insafla yanaşmaq
tövsiyə olunmuşdu. Cavabında “Mifdən Yazıya
və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərindən
böyük bir passaja burda yer verməyi müsaidə
edirəm: “Beyrək əhvalatının heç sonuna da
çatmamış belə bir ağır hiss səni rahat
buraxmır: Beyrək öləcək, Beyrək məhvə
məhkumdur. Bu bilgi fiziki ağrı qədər əyanidir.
Nə üçün axı belə olmalıdır, niyə
Beyrək, heç bir başqa qəhrəman yox, məhz
Beyrək ölümə məhkum edilir?! Bəlkə
ölüm onun gördüyü hansı bir
qəbahətinsə müqabilində çəkdiyi
cəzadır – Dastanda bədii transformasiyadan bu cür
keçirilir?! Yeganə müsbət qəhrəmandır ki,
həyatı Dastanda ölümlə bitir. Niyə? Nə
üçün bu belədir? Nə üçün bu
deyən-gülən və şadlıq edən, vuran-yıxan
və yeri gələndə hiyləgər (kafir qızı
ilə həbsxanadakı münasibəti!), yeri gələndə
işini bilən (bəzirganlarla alış-veriş
səhnəsi!) həyat həvəsli, yaşamaq ehtiraslı
bu gəncin taleyi belə bir nakamlıq yoluna qədəm
qoyub?!. ” (188-189)
Göründüyü kimi,
Beyrəyə “insafsızlıq” Dastanın
özündədir. “Düşünürəm, yəqin ki,
Beyrəyin alnının qırışları çox
və qarışıq olub. Həyatının yolları da,
taleyi də bu qırışlar kimi...” (200) – Kamal
Abdullanın bir ədib olaraq Beyrək mövzusuna öz, məxsusi
münasibəti var: O, “Beyrəyin taleyi” adlı ayrıca pyes
qələmə almış; “Casus” pyesində və
“Yarımçıq əlyazma” romanında Beyrək
obrazına mərkəzi yerlərdən birini vermişdir.
Ədib Beyrəyi monumental obrazlar kimi
səciyyələndirdiyi digər Oğuz
qəhrəmanlarından kəskin fərqləndirir:
“Çünki Beyrək məhz öz daxilinə
atdığı rişə ilə diqqəti o saat cəlb
edir və məhz elə buna görə də Beyrək bu
saydığımız surətlərdən daha çox
insani surətdir...” (190). Beyrəyin taleyində Kamal Abdulla
Yazı düşüncəsi, Yazı təfəkkürünün
başlanğıcını görür: “Monumental
surətlər Beyrəkdən fərqli olaraq daha çox
dərk edilən surətlərdir. Beyrək isə daha
çox duyulan surətdir. Əgər biz bu monumental
surətlərə epik surətlər kimi baxsaq (belə
baxış isə prinsip etibarilə mümkündür), o
zaman qeyd etməliyik ki, Beyrək artıq epik surət deyil...”
(191) Beyrəyin taleyi ümumən Mifin
hökmranlığı altında olan və bundan
qurtulmağa özündə hünər tapan Yazının
taleyidir. O (Yazı), aqibətini azad surətdə, istədiyi
kimi qurmaq əzmindədir; Kamal Abdulla nəinki
alim-tədqiqatçı olaraq həmin həqiqəti ilk
aşkar edib, çoxsaylı dəlillərlə sübuta
yetirir, eləcə də bir yazıçı-ədib kimi
bunu bütünlükdə
yaradıcılığının leytmotivinə
çevirir...
lll
“Mifdən Yazıya və
yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərində daha bir
bənzərsiz fəsil: “Üç canavar
qalınlığında qaftan”
adlandırılmışdır. Bu bir metaforadır: Dastanda
Trabzon təkurunun məhbub qızı Sarı donlu Selcan xatuna
işarə ilə işlədilmişdir. Bu fəsildə
müəllif Dastanın poetikası üzərində
ayrıca dayanır və eyni təbirlə desək: mətndəki
qalınlıqlar altından daha nə qədər gizli
mətləbləri çəkib-göstərə bilir.
Həm də bu, təkcə Qorqudşünaslıq
üçün deyil, ümumən analitik
ədəbiyyatşünaslığımız
üçün çox mühüm önəm kəsb
edən nəticələrdir. Mif təsviri və Yazı
obrazına dair tutarlı qənaətlər və ikincinin
birincidən tədricən nəşət etməsi;
müqayisədən, analogiyadan başlayan tarixi
düşüncə və “kimi” qoşmasının burda
yeri; Dastan təhkiyəsi və Yazı dialoqları, ikincinin
aramsız müdaxilələri və birincidən dərs
alması; Epos təhkiyəsinin bütövlüyü və
burda personaj mövqeyinə ayrılan pay və s. və i.
Bizdə çox az
gəlişmiş sahə – tarixi poetika tədqiqlərinin bol
nümunələri var əsərdə. Təkcə elə
Qanturalının Selcan xatuna yetişməsi yolunda təkur
hiyləsi olan “üç canavar qalınlığında
qaftan” detalının dastançılığımızda
“Əsli-Kərəm”ə qədər gəlib, Əslinin
paltarında transform tapması barədə qənaəti misal
çəkmək bəsdir. Yaxud milli heca şeirinin sintaktik
paralelizmdən, məxsusən də Yazının Mifin
nəzərlərindən yayındırdığı
pilləli paralelizmdən qafiyəyəcən intişarına
dair müfəssəl təfərrüatlar buna bariz
örnək ola bilər. Ya: Mifin həqiqəti – Söz və
Yazının gerçəkliyi – Cümlə arasındakı
münasibətlərə dair əsər boyu artdıqca artan
zəngin müşahidələr, qənaətlər,
dəlillər; Yazının gözümüzün
qarşısındaca Söz-İdeya-Mif
bölünməzliyini yarıb, fərdi əzablardan
doğulması elə adına tarixi poetika dediyimizin
özüdür: “Söz əgər bütövlükdə
kollektivin təmsilçisi idisə, Cümlə fərdin
təmsilçisi oldu. Və bu cümlə artıq Söz
kimi hamıya məxsus və hamının deyildi,
bütövün, ümuminin, tamın, ifadəsi deyildi.
Cümlə artıq konkret ünvanlı idi, fərdi idi.
Cümlənin artıq konkret müəllifi vardı – bu
müəllif fərd idi...” (79)
Biz ümumən deyirik:
alimin-ədibin-yazıçının Sözü,
Mətləbi, Qayəsi var; amma məhz o ədib bunu
realizə edə, ortaya qoya bilir ki, Cümləsi olmuş
olsun. “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud”
əsəri, şəksiz ki, bugünlü humanitar elmimizdə
Sözdür, mötəbər Sözdür, amma həm
də məhz onunla ki: öz Cümləsi olan ədibin
qələmindən çıxmışdır. Mən burda
alim/ədib/yazıçı sözlərini heç də
təsadüfdən yanaşı işlətmirəm. Konkret
halda söhbət Kamal Abdulladan gedir. Artıq qeydə
almışıq: “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli
Dədə Qorqud” – dünya arenasında hər növ milli
kultların dağıldığı dövrün, sonradan
universal ad və səciyyə alacağı kimi, postmodern
ərazinin məhsuludur; bu dövrün
ədib-yazıçı fiquru da ayrıdır,
məsələn, ən çox adı çəkilən
Umberto Ekonun nümunəsində bu – alim
təfəkkürünün kültür və humanitar
düşüncə məxrəcində, üstəlik
yazıçı qələminə kökləndiyi bir
hadisədir.
Kamal Abdulla
yaradıcılığında, zaman-zaman, yalnız
Dədə Qorqud motivlərindən bəhrələnmir;
imitasion, ya üslubi tonallıqda bu məqam ona qədər
də ədəbiyyatımızda var; ədib məhz elmi
araşdırmalarının, həmincə Gizli Dədə
Qorqudun söylədiyi dürlü xəbərləri
günün ədəbiyyatına çıxarmaqda
israrlıdır. “Yarımçıq əlyazma”nın sirli
poetik aləmi, ədəbi tənqidçilərin izinə
düşüb də son/ucunu itirdikləri, hər
dəfə bir ayrı nöqtədən həqiqət tapan
təhkiyə zənciri, Mif içində təkrar-təkrar
çapalayıb heç cür özünə, fərdi
həyatı-taleyinə (sahib) çıxa bilməyən
qəhrəmanları və s. və s. hələ
gərəyincə açılmamış
özəllikləri məgər eləcə “Mifdən
Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərindən
su içmirmi?
Əgər
yadınızdasa: “Yarımçıq əlyazma”nın
Müəllifi romanın (tarixin) təklif etdiyi neçə
laylar, o cümlədən günün Mifi altında
quylanıb-itir. Dastanda bəs necədir; “Mifdən Yazıya
və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərində
Müəllif məqamı ilə bağlı aydın
qənaət var; Dastanın müəllifi, şəksiz ki,
Mifdir: “Homer kimdir? Sadəcə qələmə alandır.
Dədə Qorqud da həmçinin... Aqibətin qurduğu,
cızdığı sxem, Yol nəyin bahasına olursa-olsun
keçilən yoldusa, Müəllif bu Yolla nəyin
bahasına olursa-olsun öz qurbanını aparacaqsa, o
zaman-zaman ayrı-ayrı müəlliflərin,
məsələn, lap elə Dədə Qorqudun rolu son
dərəcə adi, prozaik görünür...” (298,297). Amma o
da yadınızda olmalıdır ki: romanda Kamal Abdulla
hakəza “Yarımçıq əlyazma”nın Katibliyini Mifdən
alıb Dədə Qorquda həvalə edir; bu, Dastan
təfəkkürünü Yazı müstəvisinə
dekonstruksiya cəhdi və işidir. Müasir roman (Yazı)
Oğuz həqiqətini (Mifini) yenidən və yenidən
yazmağa borcludur (bəlkə də məhkumdur) .
lll
Dedik ki, Kamal Abdulla
“Kitabi-Dədə Qorqud”u açıq Mətn kimi oxumağa
maildir; bu baxımdan, “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli
Dədə Qorqud” əsərinin özü də postmodern
poetika tərzində qurulmuşdur. Əsər üç
hissədən ibarətdir; buracan varmağa
çalışdığımız “Mifdən Yazıya
və yaxud sirriçində Dastan” bizi Gizli Dədə Qorqud
dünyasına apardı; bütün özəllikləri
ilə bahəm, bu – ciddi tədqiq, sırf monoqrafik
araşdırma üslubunda qələmə alınmış
bir bölmədir; nəticədə bugünəcən
tanıdığımız aşkar Dədə Qorqud
dünyasının hüdudları bizimçün daha da
böyüyür, genəlir, indi asanlıqla
dərinlərinə girəcəyimiz gizli aləmlərə
də vaqif və sahib oluruq.
İkinci hissə
“Anavariantlara doğru” adlanır; axı dünyanın
artıq açıq kitab kimi oxuduğu belə gizlin
aləmlər çoxdur, çox-çoxdur;
“Oxşarlıqlar və fərqlər”, “Odissey, Basat və Beyrək”,
“Polifem və Təpəgöz”, “Edip və Buğac”, “Admet,
Herakl və Dəli Domrul”, “Sarı donlu Selcan xatun və
Gözəl Yelena”, “Salur Qazan və Aqamemnon”, “Beyrək və
Antiqona”, “Banıçiçək və Penelopa”... – öz
gizlinlərimi tanıdıqdan sonra anavariantların təklif
etdiyi paralellər üzərində gəzə,
gəzinə, hətta şıltağımca
kəndirbazlıq da edə bilərəm; forma-üslub da buna
yol verir: – ...“Atalar və oğullar”, “Mifin cəzaları”,
“İtirilmiş paralellər”, “Aqibət”... – yığcam
oçerklərdə auditoriya ilə söhbət var; bir
yandan gözlənilməz nöqtələr, elmi
tapıntılar (artıq I hissədən) bəlli
gizlinlərə tuşlanırsa, o yandan apaşkar
maarifçilik, motivlərin təbliği, kütləviləşdirilməsi
ustalıqla işini görür; hər bir oçerkin
gündəmə yaraşan sonluqla, düşüncə
və qənaətlə bitməsi də bununla
şərtlənir.
Ən nəhayət,
üçüncü hissə “Mətnin semantik
boşluqları” adlanır; və bu dəfə təkcə
Kitabdakı gizlinlər deyil, həm də əksinə,
yaşadığımız dünya-cəmiyyət-zaman
həqiqətlərinin Mətn işığında
oxunması “təklif olunur”: “Genetik yaddaşla yanaşı
genetik huşsuzluqdan da danışmaq vacibdir. Və
əslində bizim semantik boşluqlar kimi
müəyyənləşdirdiyimiz mətn olayları bu
cür huşsuzluğun açıq-aydın bədii ifadə
vasitəsidir. O uzaq “Dədə Qorqud” dövrünün
bizə pıçıldadığı daha bir
həqiqət...” (“Oğuz – bizim Atlantidamız”); Oğuzda
demokratiya olmuşmu? – oxucunun haqqı var; indi o, qədim
yunanlardan günümüzə yerimiş bir həqiqəti
öz Atlantidamızdan sora bilər : “Daha məqsədəuyğun
və həqiqətə uyğun olan odur ki, biz öz qədim
Dastanımızla bağlı doğrudan da bəzən
açıq-aşkar və bəzən də gizli
şəkildə əksini tapan ədalət və
ədalətsizlikdən danışaq...” (“Demokratiya” və
“antidemokratiya”); eləcə də oxucu daha başqa post-modern
oyunlara gedib, Oğuzda verilmiş bütün
vədlərə, sorğulara nədən cavablar
olmadığı ilə maraqlana bilər (“Vədlər
və əməllər”; “Ordun üstünə kimi qorsan?”);
mənəvi düşüncələrə dalıb
keçmişlə ünləşə
(“Təpəgözün intihar arzusu”), dünən, bugün
və əbədən insanı tərk etməyən metafizik
ağrılarının sirrinə də burda
məlhəm-təsəlli araya bilər (“Qaraca çoban
və dünya ağacı”, “Baybura bəyin gözləri
niyə açıldı?”, “...və nə üçün
Təpəgözün bir gözü var”, “Gəlimli-gedimli
dünya, qanı dediyim bəy ərənlər?!”): “Və Mif
hər şeyi, hər kəsi öz
gözəgörünməzliyindən idarə edə-edə
onu vahid bir amalın, sadə bir məqsədin yolçusuna döndərməyi
bacarır. Mifin heç bir qəlizliklə işi yoxdur, o
öz sözünü də aydın və sadə bir
şəkildə deyir, vəziyyətlərini də son
dərəcə sadə sxemlər hesabına yaradır,
həyat hadisələrini də
mürəkkəbləşdirmədən qurur... (331)
Məndə belə bir
təəssürat var: “Mifdən Yazıya və yaxud Gizli
Dədə Qorqud” predmetinə o qədər yaxından
təmas və nüfuz edib ki, az qala Dastanla birikib; poetik
strukturunda belə Dastan-Mif əlamətlərini təzahür
etdirir. Dastanda Dədə Qorqud qəhrəmanlarının,
motivlərinin, klişe-deyimlərin dönə-dönə
dövriyyəyə “qayıtması” adi haldır;
vahid-bütöv Mif zamanını təmsil edir; eynən Gizli
Dədə Qorqud qəhrəmanları, motivləri də
təkrar-təkrar oxucunun gözü qabağından
keçir, klişe-qəliblərin ən müxtəlif
yönlərdən izahı-açımı yormur,
darıxdırmır, yeni bir tərzdə
bütövləşərək Gizlin Dədə Qorqud
aləmini reallığa çevirir.
Bu yeni post-modern miflər
əhatəsi, enerjisi, intəhasızlığı ilə
hətta bəzən qorxudur da. “Kitabi-Dədə Qorqud”un
Müqəddiməsini Kamal Abdulla “Yazının gücünü
göstərən bir amil” olaraq qeydə alır, bununla
belə onu da vurğulayır ki: “bu tam şəkildə
həyata keçirilmir. Çünki Müqəddimənin o
biri sonucu – Dastanı qapayan bir sonluğu yoxdur” (154). Eyzən
Gizli Dədə Qorquda Ön sözünü ədib belə
bir cümlədən başlayır: “Bu kitabın
yazılışı, görünür, heç zaman
bitməyəcək...”; və hətta əsərə
yazdığı iki son sözdən sonra da (“Son söz və
yaxud yeni ilkin nəticələr”, “Yeni ilkin
nəticələr-2”) həmin qənaətlər qalır;
çün “nəticələr” yalnız
ümumiləşdirici səciyyə daşımır, eyni
zamanda yeni-yeni perspektivlərə açılır.
“Mifdən Yazıya və
yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsəri eyni qədər də
müstəqim elmi mahiyyətə malik “Şərhlər”
bölməsi ilə tamamlanır; post-modern üslublu
əsərlərin peşəkarlara yönəlik belə bir
sonluğu məlum və önəmlidir. Kamal Abdulla dünya
humanitar elmi və filolojisində gedən proseslərdən
yaxından xəbərdar olan az alimlərimizdəndir;
xəbərli, ya xəbərsiz eyni proseslər
zəminində ərsəyə gəlmiş “Mifdən
Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud” əsərinin
həmin kontekstdə oxunması vacibdən-vacibdir. Və
dürüst, tutumlu, konkret 44 paraqrafdan ibarət
Şərhlər həmin vəzifənin öhdəsindən
layiqincə gəlir; necə deyərlər, geniş oxucu
maraqları öz yerində, bu da peşəkarların
payı.
Son olaraq, daha bir metaforik
məqam. Əslində, Gizlin Dədə Qorqud –
müəllifinin bol və zəngin önsöz-analiz-təsvir-yaşam-müşahidə-qənaət-izah-şərh-yozum-ümumiləşdirmə-yekun-nəticələrini
də elə öz içində qapsayan elə bir Mətn
dünyasıdır ki, müqabilində mənim bu
qeydlərim əbəs və solğun da görünə
bilər. Amma hər bir halda oxucuların diqqətini belə
bir etiraf məqamına yönəltmək istərdim.
“Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud”
əsərinin mütaliəsi boyu mən Müəllifi daha
çox doğma qəhrəmanı Beyrəklə bahəm,
Yazının taleyini bölüşən gördüm;
kitabda son oçerk isə “Tənha Dədə Qorqud”
adlanır, burda da Mifin iradəsindən kənar Beyrəyin
şıltağına müəyyən sətirlər
ayrılıb, amma Müəllif istəyi-istisinin daha çox
Dədəm Qorquda əyildiyini də duymamaq olmur: “Minnətdar
xələflər ona nə adlar vermədi?! El
ağsaqqalı, müdrik, ulu, bütün dərdlərin
əlacı, qayibdən, yəni gələcəkdən
dürlü xəbərlər verən...”; bütün
xidmətlərini anmaqla yanaşı, hiss edirsən ki, bunlar
heç də Müəllifi ovundurmur: “...Müdrik el
ağsaqqalı. Müəllim. Yol göstərən.
Rəngli dünyanı bir rəng məxrəcinə
gətirən. Yerlə göyün arasında
əlaqəçi. Şair və nasir...”; azdır, ta ki,
ədib Dədəm Qorqudda daha bir, məhz axtardığı
doğmalığı tapanacan: “...Amma hər şeydən
əvvəl o, tək və tənha idi...” (348).
Tənha Dədə Qorqud...
– düşünürəm, identik məqamda eləcə
də bütün yaradıcı ömrü Mif ilə
Yazı arası çapalarda keçmiş bir yazıçı-alim
dünyasının sirləri gizlənir: “Əsl tənhalar
heç vaxt özlərinə tənha demədilər...” (350)
Tehran ƏLİŞANOĞLU,
filologiya elmləri doktoru
525-ci qəzet.- 2010.- 4 mart.- S. 7.