Daş yağan gün

Roman

İlıq yaz axşamı...Kənd alma, gilənar, gilas çiçəklərinə bürünmüşdü. Naxır örüşdən təzəcə qayıdırdı. Adamlar mal-qarasını yerbəyer edirdi. Çiyni sənəkli qız-gəlin şən əhval-ruhiyyə ilə bulaq başına tələsirdi. Məscidlərin minarələrindən azan səsi gəlirdi. Möminlər axşam namazına hazırlaşırdılar. Güney məhəllədəki həyətlərin birində toy məclisi qurulmuşdu. Çal-çağır səsi kəndi başına götürmüşdü. Aşıqların sazı-sözü qəlbləri ehtizaza gətirirdi. Bir neçə saatdan sonra, gəlin atlanıb təntənə ilə bəy evinə yola salınmalıydı. Bu əsnada, ara vermədən atılan top mərmilərinin qulaqbatırıcı uğultusu kəndi təlatümə gətirdi. Təpədən dırnağa qədər silahlanmış ermənilər, dörd bir tərəfdən qara qarışqa kimi kəndi mühasirəyə aldı... Toy yasa döndü. Top mərmiləri evlərin külünü göyə sovurdu. Güllü-çiçəkli bağ-bağçaların xoş rayihəsi yayılan həyət-bacaları barıt qoxusu bürüdü. Məscidlər, mədrəsələr yerlə-yeksan edildi. Qadınların məşum naləsi, uşaqların tük ürpəşdirici çığırtısı, mal-heyvanın mələrtisi, itlərin ulartısı ərşə qalxdı. Minlərlə insan bir gecənin içində, evli-eşikli odlara qalandı. Kəsilən toy qoyunlarının qanı, insan qanına qarışıb, balaca-balaca yumru daşları diyirlədirdi.

Coşqun dağ çayının sahilində, yaşıllıqlara bürünmüş alçaq təpələrin arasında min illərdən bəri dinc həyat sürən və üç yüzdən artıq evi olan Həsənli kəndi, XX əsrin əvvəllərində bax, beləcə görünməmiş müsibətlərlə üzləşdi.

lll

... Silahlı erməni quldurları neçə-neçə Azərbaycan kəndini viran qoyub, geri çəkiləndən bir neçə ay sonra ara səngidi. Təsadüfən qaçıb canını qurtaran on bir ailə pərgarı pozulmuş yurd-yuvasına qayıtdı. Cəmi-cümlətanı on bir ailə... Xarabazarlığa çevrilmiş kənddə daş üstə daş qalmamışdı.

Ölümün ağzından qurtaran bir neçə Həsənli əvvəl-əvvəl məsləhət-məşvərət eləyib elə bir qərara gəldilər ki, bu viranəlikləri tərk edib, uzaq-yaxın kəndlərin birində məskunlaşsınlar. Lakin dor-dolanışığın ucbatından ata-baba yurdunu atıb unutmaq, azlıqda qalan Həsənlilərin, böyük qəlbli insanlarına ağır gəldi. Onlar Həsənli adlı kəndin yer üzündan silinəcəyini qürurlarına sığışdırmadılar. Namərd qonşuların haçansa yenə də girəvə tapıb bu yerlərə basqın edə biləcəyini nəzərə alıb, bir-iki verst aralıda olan dağların arasında özlərinə yeni yurd-yuva saldılar. .. Təzə Həsənli ünvanlı.

lll

Ana babamın dörd dirəkli damı və sonradan tikilən bir otaqlı evi kəndin qurtaracağındakı dağın ətəyində idi. Dama söykək olan daş kahadan tövlə kimi istifadə edilirdi. Qışda bu tövlə hamam kimi isti olur və qabaq tərəfdə hörülmüş pəncərələrindən buğ qalxırdı. Tövlənin tavanı, döşəməsi sal daşdan olduğu kimi, axurlar da kahanın öz daşından yonulub düzəldilmişdi. Bir neçə iydə, tut, şam ağacı əkilmiş kiçik həyətə qaratikan kolundan çəpər çəkilmişdi.

Sübh tezdən, bir də ki, günəşin qürub çağı qənşər bir yerə çıxıb uşaq heyranlığı ilə uzaq-yaxın dağları, dərələri, meşələri, göylərə dirənən uca-uca ağ, sarı, qonur, qara, çopur qayaları, dərin-dərin uçurumları seyr etmək məndə adətə çevrilmişdi. Bir güllə mənzilindəki qayalıqlarda xınalı kəkliklər səs-səsə verib hey qaqqıldaşırdılar. Gəvən, dovşanalması, yemşan, qaratikan, tubulqa... kolları ilə örtülmüş yal-yamaclarda quşlar vəcdlə oxuyurdular. Kəndi yarıya bölən ağappaq daşın üstündən, köpüklənə-köpüklənə axan, bir dəyirmanlıq suyun qıjıltısı ətrafa çökən qərib sükutu pozub, on bir evli Təzə Həsənliyə xoş ovqat yayırdı. Kəndin sığındığı dağların ətəklərindən axan çayın gümüşü suları və onun sahillərində, zəncirvari çəltik ləkləri görünürdü. Təzə dən tutan çəltik zəmilərinin həndəvərində, turaclar yorulmaq bilmədən səhərdən-axşamacan, dəcəl-xata uşaqların yamsıladığı “Xanım taxçada-boxçada” mahnısını oxuyurdu. Dörd bir tərəfdən süzülüb gələn bu səs-səda bəlkə də radionun nə olduğunu bilməyən Təzə Həsənliyə Tanrının bəxş etdiyi və təbiətin qüdrəti ilə bəstələnən musiqi töhfəsi idi. Bu saysız-hesabsız quşlar sanki dilbir olub öz nəğmələri ilə pərgarı pozulmuş Köhnə Həsənlilərin varislərinə təsəlli verib həyan olur, onların sınıq qəlbini ovudaraq, ağır niskildən xilas edirdilər.

lll

Dayım mühasibat məktəbini bitirmişdi. Kəndin oxumuş, savadlı, bilikli adamı sayılırdı və qonşu kənddə hesabdar işləyirdi. Babam hər gün sübh tezdən atını palanlayıb əkin-biçin, bağ-bağat işlərinə yollanırdı. Qoca nənəm ev işlərini yerbəyer eləyəndən sonra, çatma qurub nehrə çalxalamağa başlayırdı. Belə məqamlarda təhnədən para fətir götürüb, cibimə yumurta boyda kəllə qənd qoyub xəlvətcə evdən çıxırdım. Çünki evin böyükləri məni təkbaşına ora-bura getməyə qoymurdular. Deyirdilər ki, yal-yamacda azıb eləyər və ya başına bir iş gələr, arada peşmançılıq olar. Ona görə də məni hələm-hələm gözdən uzağa buraxmırdılar. Ona görə də çox vaxt bir yerə getmək istəyəndə evdəkilərə bildirmirdim. Bu gün bəxtim gətirmişdi. Kişilər işə getmişdi, qoca nənəmin başı nehrə çalxalamağa qarışmışdı.

Ayaqlarımın ucunda, səksəkəli addımlarla sıpıxıb həyətdən çıxdım və kəndin yuxarısındakı Qarğı bulağına tərəf dolaylandım. Dərənin boğazında baş-başa verən qayaların arasından sısqa axınla süzülüb gələn bulağa çatanda pencəyimi soyunub Qaragilə ağacından asdım. Dizlərimi yerə dirəyib bulağın dupduru suyundan doyunca içib bir-iki ovuc da üzümə vurdum. Bulaq sərt qayalarla, qalın kollarla əhatə olunduğundan buraya çoban-çoluqdan başqa heç kimin ayağı dəymirdi. Bulağın başında min bir oyundan çıxırdım. Birdən başıma qəribə bir fikir gəldi, düşündüm ki, burada qara palçıqdan Köhnə Həsənliyə oxşayan kənd salım. Elə bir kənd ki, məscidi, mədrəsəsi, bir sözlə, bütün binaları palçıqdan olsa da, babalarımızın yaşadığı Köhnə Həsənliyə oxşasın. Bu ağır işin öhdəsindən gəlsəm, təsəlli taparam. Elə hesab edərəm ki, ermənilərin acığına onların yandırıb dağıtdığı Köhnə Həsənlini yenidən tikib qurmuşam. Əvvəlcə bu fikir mənə baş tutmayan xam xəyal kimi gəldi və özüm-özümə güldüm. Lakin arzum, tərəddüdlərimə üstün gəldi. Qərarım qətiləşdi. Qolumu çırmayıb təkbaşına “tikinti” işlərinə başladım. Həm də fikirləşirdim ki, ermənilərə etibar yoxdur. Andranikin başının qurdu bir də tərpənsə, mənim kəndimin yerini tapa bilməz. Babam daşnakların müsəlmanlara necə divan tutduğu, qaniçən olduğu barədə çox danışmışdı. Onun dediyi sözlər yadımdan çıxmırdı. Andraniki görüb tanımasam da, onun ordusunun Köhnə Həsənliyə tutduğu divanı, babamın ürək ağrısı ilə dediklərini gözümün qabağına gətirib, onlara nifrət edirdim. Erməni cəlladlarının acığına Qarğı bulağının aşağısındakı bataqlıqdan, üfunət saçan qara palçıq götürüb tikintiyə başladım. Əvvəlcə kəndimin ətrafına hasar çəkdim ki, Andranikin qoşunları içəri soxula bilməsin. Sonra çör-çöp yığıb dəyirman tikdim ki, dən üyütmək üçün camaat ora-bura getməsin. İş öküzlərini nallamaq üçün kəndin ortasında ayrıca yer düzəltdim. İtləri zəncirləyib elə yerdə bağladım ki, erməni qoşunu gecə vaxtı hücum eləsə, tez görüb hürüşsünlər və kəndin adamlarını duyuq salsınlar. Tikdiyim evlər elə xoşuma gəlirdi ki, hamısına çöpdən çəpər çəkmişdim, yolağa qoymuşdum. Evdəkilərin mənə acığı tutmasaydı, elə burada da gecələyərdim. Bircə orası vardı ki, otaqlar çox balaca idi. Ora siçan da girə bilməzdi.

Əllərim qapqara palçıq olmuşdu. Gördüm yorulmuşam, əlimin arxası ilə alnımın tərini silib, ayağa qalxdım. Kəsif qoxusu gələn palçıqdan düzəltdiyim evlərə, dəyirmana, dəvələrə, atlara, öküzlərə, zəncirlədiyim qıllı köpəklərə baxmaqdan zövq alırdım.

Günün batmasına az qalırdı. Başım tikinti işlərinə qarışdığından günorta yeməyim yadımdan çıxmışdı. Bulağın gözündə yuyunub təmizləndikdən sonra yastı bir daşın balaca çalasını su ilə doldurdum. Daş stəkanıma qənd saldım. Ancaq bu nəhəng stəkanı qaldırıb başıma çəkməyə gücüm çatmazdı. Ona görə gətirdiyim fətiri tikə-tikə doğrayıb, şirin-şərbətə salıb ləzzətlə yeyirdim. Qayışımın altını bərkidəndən sonra kənara çəkilib əllərimlə tikdiyim balaca-balaca evlərə bir də baxdım. Kənd kiçik olduğundan, Köhnə Həsənlidən daha çox Təzə Həsənliyə oxşayırdı.

Artıq gün əyilmişdi. Evə dönmək istəyəndə saldığım kəndi dağıtmaq istədim. Ancaq əlim gəlmədi. Babamın dedikləri yadıma düşəndə bədənim əsdi. Bir dəfə Köhnə Həsənlinin xarabalıqlarından keçəndə babamın qanı qaraldı. O, uçuq evlərə kədərli nəzər salıb, təəssüflə başını buladı və Andranikin qarasına o ki, var söyüb-söyləndi:

– O gorbagorun fitvasıynan, süfrəmizin başına keçirdiyimiz namərd ermənilər minillik kəndi bu kökə salıb, – dedi. – Nə millət olursa-olsun, insan ki, Allahdan qorxmadı, ondan nə pis əməl desən çıxar.- Əlavə edib, tüpürdü.

Babam harfa danışan adam deyildi. Ancaq ermənilərin törətdiklərinə baxanda təbdən çıxdı, onların arxasınca söyüb-söyləndi. Mən isə bir kəlmə də dillənmədim. Babamın qırımını görüb, səsimi içəri saldım. Ancaq onun dedikləri qulağımdan getmirdi. Ona görə də səhərdən-axşamacan, qan-tərə bata-bata tikdiyim evlərə, saldığım kəndə qıymadım. Babamın həmin sözlərini xatırlayıb öz-özümə düşündüm. – Əgər bu evlərin birini uçursam, onda elə mən özüm də erməni daşnakları kimi Allahsız, mürvətsiz olaram. Hamı məni lənətləyər.

Qulağıma gələn ayaq səsi məni daxili düşüncələrimdən ayırdı. Bulağın yuxarısından keçən yola tərəf boylandım. Yan-yörəsinə baxmadan, başını aşağı salıb asta addımlarla irəliləyən dayımı görəndə sevindim. Həm də ehtiyat etdim ki, məni danlayacaq. Ancaq sevincim qorxuya qalib gəldi. Əzab-əziyyətlə Qarğı bulağında saldığım kənddən aralanıb dayımın qabağına yüyürdüm. O, Qarğı bulağından xeyli yuxarıdakı düzənlikdə atı buxovlayıb geri qayıdırdı. Məni görəndə sifəti duruldu və şıltaqlığımı üzümə vurmadı. Əlini saçlarımda gəzdirib gülümsündü:

–Ə, qırışmal, tək-tənha bu xəlvətxanada nə veyillənirsən? – dedi. – İlan- çayandan qorxmursan? Nənəm də evdə nigarandı. Harda olduğunu məndən soruşdu. Dedi ki, xəbərsiz-ətərsiz hara gedibsə, mənə də deməyib. Bir də belə qələt eləmə. Evdən çıxanda yerini de, bilsinlər hardasan...

Dayım bundan artıq söz demədi. Əlimdən tutub addımlarını yeyinlətdi. Dayım xeyli susdu. Heç nə danışmadı. Nə isə fikrə getdi. Yəqin məni fikirləşirdi. Düşünürdü ki, anası olsaydı, bu cür dağa-daşa düşməzdi. Yetimçiliyin üzü qara olsun. Nənə də ki, qoca arvaddır, ev işlərindən başı açılır ki? Uşağın çayın-çörəyini verməklə iş bitmir. Onun yüz cür əndişəsi var. Anası dursaydı, gözü üstündə olardı, öyüd verərdi, bu cür başlı-başına buraxmazdı.

O, daxili düşüncələrindən ayrılıb əlini çəlimsiz çiynimə qoydu. Mənə olan məhəbbətini büruzə verirmiş kimi yüngülcə silkələdi və:

– Tez yekəlsəydin, kara gələrdin, – dedi. – Baban da həmişəki adam deyil, yaş haqlayıb. Mən də iş adamıyam. Səhər evdən çıxıb, axşam qayıdıram. Bu gün tez gəldim ki, mərəyin bir mili əyilib, onu düzəltməliyəm. Yekə olsaydın, heç olmasa atı örüşə aparıb-gətirərdin, ayağına buxov vurardın. Gecələr mal-heyvanı yaylıma çıxarardın. Odun yarardın, kərmə kəsərdin.

Dayımın dediklərini təsdiq etdim. Həm də lovğalandım:

– Atın buxovunu babamdan yaxşı açıb-bağlayıram, – dedim. – Kərmə kəsməyi də bacarıram, ancaq odun yarmağa gücüm çatmır. Onu da bacararam ey, bircə baltanı qaldıra bilmirəm.

Dayım gülüb əlini kürəyimdə gəzdirdi və:

– Səni sınayırdım, – dedi. – Razı olmaram ki, mən dura-dura sən ağır iş görəsən. Heç babanla qocan da qıymaz ki, çətin işlərin altına girəsən. Bir də ki, yekələndə məktəbə getməlisən. Tərs kimi də burada məktəb yoxdur. Gərək atangilə qayıdasan. Ondan sonra da ayda bir dəfə görüşək, ya görüşməyək.

Dayım beş-altı verst aralıda olan kənddə işləyirdi. Yaxşı da qazanırdı. Əmək haqqına düşən çəltiyi yığıb-yığışdırmaq olmurdu. Babam mərəyin qabağında ding düzəltmişdi. Qış boyu çəltik döyürdü. Çuvalları ağzınacan düyü ilə doldurub, siçan girməsin deyə, ağzını da motal ipi ilə bərk-bərk bağlayırdı. Yeyilən yeyilirdi, artıq qalanı da bazarda satılırdı. Meşə kəndlərinin adamları atla, qatırla gəlib düyünü elə qapımızda alırdılar. Qapıda satılan düyü bazardakından ucuz gedirdi.

Bir dəfə nəyə görə isə babam hövsələdən çıxdı və dayıma acığı tutdu. Üzünü bozardıb:

–Köpək qaya kölgəsində yatır, elə bilir öz kölgəsidir! – dedi.

Dayım başını yuxarı qaldırmadı. Onun qırımını görüb, dinməz-söyləməz dəhlizdən otağa keçdi.

Gecə yatanda qəlbimdə cürbəcür nigarançılıqlar baş qaldırırdı. Fikrim-zikrim Qarğı bulağında tikdiyim evlərdə qalmışdı. Yorğun olduğuma baxmayaraq, gözlərimə yuxu getmirdi. Elə bil yorğan-döşəyimə qor dolmuşdu. Düşünürdüm ki, kəndi qalın hasara almamışam. Andranikin qoşunları təzədən qayıdıb davaya başlasa, mənim o balaca kəndim əclafların top-tüfənginin qabağında duruş gətirə bilməz. Həmin gecə rahat yata bilmədim. Ona görə də səhər açılan kimi çay-çörəyimi yeyib-içib bir bəhanə ilə aradan çıxdım. Və birbaşa Qarğı bulağına tərəf yollandım. Tələm-tələsik palçıq qarışdırıb kəndimin ətrafına ikiqat hasar çəkdim. Ermənilərin hücumunun qarşısını almaq üçün əlavə olaraq kəndin həndəvərində, boylu-buxunlu, tüfəngli-tapançalı əsgərlər düzəltdim və onlar üçün dərin səngərlər qazdım. Sonra kənara çəkilib, yenə də kəndimə baxdım. O Andranikin qoşunları qarınlarını yırtsalar da, mənim kəndimə səmt düşə bilməz. Bənd-bərələri elə möhkəm bağlamışdım ki, daha heç bir qorxusu yoxudu. – Öz-özümə düşündüm və sakit nəfəs aldım.

Təzə Həsənlinin, başı daşdan-daşa dəyən könhə kişilərindən eşitmişdim ki, erməniyə etibar yoxdur. Sabah Andranik olmasa da, bir başqa Andranik peyda olub, başının dəstəsi ilə müsəlman kəndlərinə hücum çəkəcək və bizi köhnə Həsənlinin gününə salacaq. Mən bu barədə işimi etibarlı tutmuşdum. Qarğı bulağın yanında saldığım kənddən arxayın idim. Bilirdim ki, Andranikin qoşunu cürət eləyib mənim balaca kəndimə basqın edə bilməz. Andranikin atdığı top, çəkdiyim ikiqat hasarı uçura bilsə, qulağımı kəsərəm. Köhnə Həsənlinin camaatı da bax, mənim kimi işlərini vaxtında, etibarlı tutsaydılar, Andranik yox ey, onun dədəsi də gəlsəydi, bizə dişi batmazdı. Onun ordusunun burnuna vurub geri qaytarardılar.

Köhnə Həsənlinin başına gələnlərdən söhbət düşəndə kəndimizin bəzi ağsaqqalları ayrı cür hava çalırdılar. Deyirdilər, qoyunu qoyun ayağından asarlar, keçini keçi. Bu dava-dalaşda erməniləri ucdantutma günahlandırmaq olmaz. Kasıb-kusuba qalsa, araya qan düşməz. Müharibə onların nəyinə lazımdır?! Erməni camaatını başdan çıxarıb bu qan-qadaya qoşan o haramzada Andranik, Nijdeh, Hamazas kimi dəyyuslardı.

Uşaq olsam da, bu deyilənlər beynimə batmırdı. Çünki göz gördüyünə inanar, qulaq eşitdiyinə- deyiblər. Köhnə Həsənlinin tarmar olmuş yurdunu görəndə tüklərim biz-biz olurdu. Məni vahimə götürürdü. Və ağlıma gəlirdi ki, erməniyə etibar edib arxa çevirmək ağılsızlıqdı. Gec-tez, haçansa yenə də Andranikin, Nijdehin, Hamazasın törəmələri top-tüfəng götürüb bu yerlərə hücum çəkəcəklər.

Bu qorxunc hisslər məni əsla tərk etmirdi və gecələr yatanda bəzən dəhşətli yuxular görürdüm. Görürdüm ki, iri buynuzu, zəhmli gözləri, uzun və seyrək dişləri, iti caynaqları olan insanabənzər bədheybət bir dəstə, silahlı erməninin qabağına düşüb üstümüzə hücum çəkir. O dəqiqə bilirdim ki, qabaqda gedən o qorxunc adamlar Andranik, Hamazas, Nijdeh, Drodu. Məni araya almaq istəyəndə quş olub havaya qalxdım və uçmağa başladım. Evdəkiləri haraya çağırmaq istəyəndə nitqim tutuldu. Səksənib yuxudan ayıldım. Gözlərimi açanda elə sevindim ki! Qorxudan üz-gözümü tər basmışdı. İnsan qiyafəsinə girib məni yaxalamaq istəyən bu dörd nəfər əcaib məxluqun caynağından xilas olduğum üçün kəndimizin möminləri kimi əlimi üzümə çəkib salavat çevirdim və dönə-dönə yaradanıma şükr elədim.

(Ardı var)

Əli İLDIRIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 10 mart.- S. 6.