ÜÇÜNCÜ ADAM

O, son klassik idi.

Köhnə şeir tərzimizin və muğamatımızın son klassiki.

İndi yaşı 70 olan, yaxud yetmişi çoxdan adlamış, qəzəliyyatla məşğul, muğamla baş-başa ömür yaşamış sənətkarlar varsa da, ya xeyli cavan olsalar belə, eyni işlərlə xoşagələn biçimdə məşğul cavanlar az deyilsələr də və söz yox, bundan sonra belələri bol-bol olacaqlarsa da, onların heç biri Hacıbaba deyil və ikinci Hacıbaba olmayacaq.

Nə qədər ki o sağ idi, fəaiyyətdəydi, mənim nəzərimdə Cabbar da, Ələsgər də, Keçəçioğlu da, Seyid də, Zülfü də… sağ idi, muğam dəryamızın gözə görünməyən saysız bulaqlarına doğru gizli yolları ot basmamışdı, çünki o izləri tutub gedə bilən bələdçi diri idi.

Ən ixtiyar çağında yaddaşına yeniyetmə, uşaq yaşlarından hopub qalmış elə boğazları, nəfəsləri, oxu yollarını, muğam keçidlərini, el havalarını və təsnifləri müasir və bəyənimli biçimə salaraq ortaya çıxarırdı ki, heyrətlənirdin.

Hacıbaba ustad sağ idi, onun görüb-eşitdiyi keçmiş xanəndələr də, mərsiyəxanlar da, dərvişlər də, çörəyi dənizdən çıxan, öz nəğmələri olmuş balıqçılar da, məxsusi havacatları və zümzümələri dillərindən düşməmiş faytonçular da bugünün içərisindəymiş kimiydilər.

Nə qədər ki Hacıbaba var idi, ən uzaq keçmişlərlə birbaşa körpülər uçulub-dağılmamışdı, rabitələr itməmişdi, dünənlərlə canlı sayıla biləcək təmaslar yerindəydi.

Nə qədər ki hansısa qəzəlin, müxəmməsin, qoşmanın bircə kəlməsindən, bircə misrasından doluxsunan, qəhərlənən, içərisindəki bu təbii eşqi oxusuna gətirən Hacıbaba Hüseynov sağ idi, mənim nəzərimdə Aşıq Abbas da, Nəbati də, Seyid Əzim də, Raci də, Mirzə Əbdülxaliq Yusif də… diriydilər, sanki, çox uzaqda da deyildilər, Hacıbaba ustadın tez-tez toylara getdiyi hansısa Abşeron kəndindəydilər və oralara yolun düşsə, guya, onlarla görüşə də bilərsənmiş.

Biz Hacıbaba ustadı itirməklə, sanki, o keçmişləri bir də itirdik.

Hacıbaba ustad qananlar tərəfindən həmişə sevilmiş, paxıllar tərəfindən həmişə burunlanmış, qiymətini həddən artıq gec alsa da, daim dəyəri üstündə olmuş böyük müğənni, böyük şair, böyük aktyor idi.

Onun böyük xanəndə və böyük şair olduğu ilə kimsə ürəkdən, kimsə candərdi razılaşsa da, bir çoxları onu böyük aktyor da adlandırmağıma təəccüblənə, bunu yerində saymaya bilər.

Axı Hacıbaba Hüseynov heç vaxt nə bir rol oynayb, nə bir tamaşada iştirak edib.

Amma böyük aktyor sayılmaqçün teatr səhnəsinə çıxıb rol oynamaq əsas şərt deyil.

Hacıbaba Hüseynov əsl məclis, əsl meydan adamı idi.

Mikrofon, kamera qarşısında o, bir anda çevrilib başqa adam olurdu.

Başlayırdı mikrofonla, kamera ilə oynamağa, bu anda qarşısında olmayan minlərlə insanı sanki əyani şəkildə görürdü, onların hər biri ilə bilavasitə ruhi bağlantıya girməkçün yüz cür şuxluqlar, şirinliklər edirdi.

Bütün vücuduyla, sifətinin hər bir cizgisiylə oxusuna qovuşaraq yaşayırdı.

Hər sözü, sözdəki hər mənanı duyaraq, içərisindən keçirərək, bütün bunlardan ləzzət alaraq canlandırırdı.

Cavan xanəndə dostu Canəli Əkbərov bir dəfə onunla zarafat etmişdi: «Hacı, səndə o qədər duz var ki, qadın olsaydın, həmişə səndən ötrü dava düşərdi».

Hacıbaba ustadın son dərəcə ifadəli çöhrəsini, aktyorluq məharətini kiminləsə tutuşdurmaq istəyəndə, indi yox, lap sağlığında da, ağlıma ilkin gələn, qəribədir ki, hansısa Şərq, ya Azərbaycan aktyoru yox, məşhur fransız Jan Qaben olurdu.

Bir dəfə özünə dedim. Güldü: «Elə mənim də ondan xoşum gəlir, bütün kinolarına baxmışam».

Hacıbaba ustadın dilində bu ifadənin də ayrı bir sanbalı, ayrı bir məna çaları vardı.

Əgər o deyirdisə hansısa kitabı oxumuşam, hansısa verilişi izləmişəm, hansısa əsəri dinləmişəm, bu o demək idi ki, gördüyünü, eşitdiyini cikinə-bikinədək yaddaşına köçürüb, xırda ayrıntılarıyla əzbər bilir.

Nail olduqlarının bir çoxuna elə son dərəcə iti, etibarlı zehninin sayəsində müyəssər olmuşdu.

O, təhsilli adam deyildi.

1928-33-cü illər arası cəmi-cümlətanı dörd sinif oxumuşdu.

Onu da yarımçıq.

Heç başlanğıc təhsilini də başa vurmağa macal tapmamışdı.

1933-cü ildə dördüncü sinfi bitirib beşə keçəsiymiş.

Söyləyirdi ki, bir gün dərs gedən əsnada qapı açıldı, məktəbin komsomol təşkilat katibi əlində bir dəstə kitabça girdi sinfə. Elan etdi ki, siz sovet məktəblilərisiniz, dinə, xurafata düşmən olmalısınız, ona görə hamınız gərək «Allahsızlar cəmiyyəti»nin üzvü olasınız.

Bunu deyir və başlayır bir-bir şagirdlərə kitabçaları paylamağa.

Kitabçalardan birini də balaca Hacıbabaya verir.

«Oruc tutub, namaz qılan, dindar ailədən idim. Açıq etiraz eləməyə qorxdum. Kitabçanı aldım, partanın aşağısına əyilib açdım, tüpürdüm içinə.

Komsomol bunu gördü. Yaxınlaşdı, bir şillə çəkdi mənə. Mən də böyürdəki stulu götürüb çırpdım onun təpəsinə. Hay-küy düşdü. Sinfimiz birinci mərtəbədə idi. Yay günü idi, pəncərə açıq idi. Elə pəncərədən küçəyə tullandım, məktəbdən o qaçan oldum».

Hacıbaba məktəbdən qaçır, amma kitabdan qaçmır.

Məktəbdən almalı olduğu bilikləri o, ömrü boyu doymadığı kitablardan, mütaliədən aldı.

Hüsnünün şövqü kimi mehrdə mah olmaz imiş,

Baxıb ol ayinəyə etməmək ah olmaz imiş.

Hələ də Hacı gedir dərs-i dəbistan oxuya,

Çalışıb hər oxuyan Molla Pənah olmaz imiş.

Məktəb, oxumaq, dərsə getmək sevgisi ömrünün sonunacan Hacıbabayla birgə oldu.

Bu şeiri yazanda ağsaqqal kişiydisə, məktəbə getmək çağları onillərin o tayında qalmışdısa, həmin sətirləri qələmə aldığı günlərdə Hacıbaba Hüseynov artıq muğamatın alim sayılacaq qədər üstün ustadlarından idisə də, yenə təvazö ilə özünü «təzə-təzə öyrənməyə başlayan», «hələ məktəbə gedən çocuq» adlandırırdı.

Xalqın dediyini təkrar edəndə haqlı idi, doğrudan da, hər oxuyan Molla Pənah olmaz!

Amma indi Hacıbaba ustadlı dünənimizə, muğamımızın keçmişinə və indisinə üstdən baxarkən bu danılmaz həqiqəti də bir daha dərk edirik ki, hər oxuyan Hacıbaba olmazmış!

***

Səda-yi musiqi xoşdur mənimlə yar olan yerdə,

Xüsusən zövq alar arif məqamat var olan yerdə.

Yaranmışdır məqamatım, əcəbdür, şux qəzəllərdən,

Qəzəllər ixtilat eylər qara gözlü gözəllərdən,

Gözəllər imtina etməz bu sevdayə dözənlərdən,

Həmişə şad olar dillər kamança-tar olan yerdə,

Xüsusən zövq alar arif məqamat var olan yerdə.

Məqamat olmasa rövnəq gələrmi bəzm-i irfanə,

Məqam-i eşqdə şəmdir, mənəm ol şəmə pərvanə,

Əgər rişxəndlər etsə bizə hər naşı, biganə,

Yəqindir qoymarıq gəzsin çəmən-gülzar olan yerdə,

Xüsusən zövq alar arif məqamat var olan yerdə.

Bütün xəlq musiqisində bu dəstgahdan əlamət var,

Təmamən mahnı, təsnifdən bu babətdə şərafət var.

Bunu dərk etməyənlərdə, yəqin, ey dil, qəbahət var,

Əmandır, bülbülü qoyma, ötüşsün xar olan yerdə,

Xüsusən zövq alar arif məqamat var olan yerdə.

Nə lazım musiqimizdə dolansın əcnəbi səslər,

Sərəncam eyləsin mütləq gərək ustad olan kəslər,

Oxunsun şeirlər düzgün, yazılsın şux müxəmməslər,

Verilsin ali qiymətlər, fəqət huşyar olan yerdə,

Xüsusən zövq alar arif məqamat var olan yerdə.

Təmənna eyləyər Hacı gül üzlü qəddi rənadən,

Məhəbbət camilə süzsün şərab-i nab-i əladən,

Şərab içmək degil məqsəd, düşünsün əsli mənadən,

Sevənlər şadiman olsun gərək ilqar olan yerdə,

Xüsusən zövq alar arif məqamat var olan yerdə.

Bu, ustad Hacıbaba Hüseynovun həyatının və yolunun mahiyyətini ifadə edən sözlərdir.

Bu onun yazdığı yüzlərlə şeirdən məsləyinə və düşüncələrinə ən doğma olan bir etirafı, müəyyən mənada, məramnaməsi, bəyanatıdır.

Bu şeiri yazan, musiqimiz və sözümüzdəki natamamlıqlara qarşı mübarizələrə sinə gərən Hacıbaba ustad natamam ibtidai savadı ilə 400-ə yaxın elə şeir inciləri yadigar qoyub getdi ki, onların hər biri hələ bundan sonra onillər və yüzillər boyu yaşayacaq, səslənəcək, seviləcək.

Çünki o şeirləri yazan şair yalnız şeir kimi – deklamasiya üçün yazmayıb, həm də oxumaq – təğənni üçün yazıb, avaza yatımlı bir tərzdə qələmə alıb.

Bəlkə də, hansısa başqa qəzəlxan eyni mətləbləri daha mahir bir tərzdə ifadə edə bilər. Amma sözləri musiqinin, muğamın axarına, çəminə uyar bir şəkildə bu cür dəqiqliklə seçərək belə zərif şeirlər hörmək, kərpic-kərpic qəzəl, müxəmməs, müstəzad yapmaq yalnız Hacıbaba kimi ustad xanəndə-şairlərin səlahiyyətində olan üstünlükdür.

Musiqimizdə bu bacarığı daşıyanlar tək-tək olub.

Bu qabiliyyət Cabbar Qaryağdıoğluda olub.

Bu hünər Mirzə Məhəmmədhəsəndə varmış.

Lakin onlardan tək-tək şeirlər yadigar qalıb.

Hacıbaba ustad isə bizə zəngin bir irs miras qoyub getdi.

Və hələ sağlığında şeirlərini mənə vəsiyyət etmişdi.

Bu əziz övladlarını yetim qalmasınlar deyə mənə etibar etmişdi.

Əslində, onun heç başqa övladı olmamışdı da.

Lap olsaydı belə, Hacıbaba ustad ağıllı, müdrik adam idi, dünyanın bu sınanmış gerçəyindən agah idi ki, insana sözdən sadiq bala ola bilməz!

…Səliqəli, aydın xətti ilə yazaraq bir-birinə tikdiyi bir neçə dəftəri mənə verərək «Qoyma itib-batsınlar, üzə çıxar onları», – demişdi.

Mənə çox əziz, çox doğma olan bir insanın son ən vacib istəyi olmaqdan savayı milli sərvətimiz hesab edilməyə layiq bu saxlancları unuduluşdan qurtarmaq, hamınınkı etmək, əlbəttə ki, vəfa və mənəviyyat borcumdur.

Heyf kim, bağ-i ömr içrə sevənlər növcavan qalmır,

Gözəllik, xal ü xətt, hüsn ü vəcahət heç zaman qalmır.

Mənimlə olsa, onlardan, deməzdim, bir nişan qalmır,

Həmən ol lalələr, bəlkə, hərə bir nazlı yar olmuş,

Açılmış qönçələr, sirr-i təbiət aşikar olmuş.

Hər yaz gəlcəyin açılan çiçəkləri şair babaları kimi bir zaman ömür sürmüş, sevib-sevilmiş insanların yenidən dünyaya qayıdışı sayan Hacıbaba ustad elə bu minvalla hər şeiri ilə hər zaman insanlara qayıdacağına inanırdı.

Məgər hər dəfə ekranlarda onun ruhu oxşayan avazını eşidəndə, mehriban, cazibəli simasını görəndə onu elə bu an bizimlə olan kimi qavramırıq?

***

Hacıbaba ustad baharda doğulmuşdu.

Yazın lap astanasında – 1919-cu il martın 15-də.

Hacıbaba ustad Hüseynəli oğlu idi.

Atası isə Hüseynəli Hacıbaba oğlu.

Hüseynəli kişi dənizçi idi.

Ürəyindən keçirdi ki, atasının adını verdiyi oğlu da dədə-baba yoluyla getsin, dənizçi olsun.

Uşaqlıq, ilk gənclik çağlarında əzələli bədənindən güc yağan, başqalarının yerindən tərpədə bilmədiyi ağır-ağır daşları asudəcə qaldıran Hacıbabanın haçansa nazik ruhlu şair, kövrək ürəkli bir xanəndə olacağını kimsə heç fərz edə bilməzdi.

Bu zərif anlayışlar onun kobud zahirindən çox-çox uzaq idi.

Görünür, məhz zahirindən uzaqmış, batinindən yox.

Daxilən elə o vaxtlarından yuxa ürəkliymiş Hacıbaba.

Sarı, sarı, sapsarı,

Keçir ömrün saatları…

Bu o vaxt dənizə çıxan balıqçıların oxuduğu nəğmələrdənmiş.

İndi, Allah bilir, heç o mahnının əsl sahibi tatarların da unutmuş olduğu bir şərqi.

Hacıbabasa bunu eşidən kimi əzbərləyibmiş, zümzümə edirmiş, bu adi sözlər onu qəhərləndirirmiş və atası da hirslənirmiş ki, günümüzə bax da, pəhləvan boydasan, bu nədir, qız kimi sözə ağlayırsan?

Hacıbaba yaşa doldu, kişiləşdi, qocaldı, ömrün qürubuna yetişdi, ancaq ilk gəncliyində həssas söz qarşısında necə aciz, necə ixtiyarsız idisə, axıracan da o cür qaldı:

Söyləyir əfsanələr heç görməyənlər Hacını,

Bənzədir divanəyə dindirməyənlər Hacını,

Vaxt olur axır bilərlər bilməyənlər Hacını,

Xublar mülkündə heç olmaz vəfa, bilməzmidim,

Ey gözün qurbanı, mən hicrin cəfa bilməzmidim.

Məktəbi atandan sonra atası Hacıbabanı aparıb qoymuşdu fabrik-zavod məktəbinə ki, barı bir sənət öyrənsin.

Bu məktəb Paris Kommunası adına zavodun nəzdindəymiş. Təhsilini bitirəndə elə orada da qalıb işləyir.

1933-cü ildən 1940-cı ilə qədər orada çalışsa da, bircə dəfə də bircə nəfər belə onun bircə ağız oxumasını eşitmir.

O günlərdən yarım əsr ötəndə bir axşam mənə etiraf etdi: «Hər gün oxuyurdum. Oxumasaydım, işləyə bilməzdim. Ancaq oxumağımı özümdən başqa kimsə eşitmirdi. Çünki ürəyimdə oxuyurdum».

Çəmbərəkənddə yaşayırdılar.

Məhəllələri atıb-kəsən, vurub-yıxan dəliqanlılarla dolu idi.

Hacıbabayla tay-tuş olanları da vardı, yaşca ondan böyükləri də.

Təklikdə, uzaqbaşı, yaxınlarının yanında şeirə, musiqiyə kövrələ bilərdin, amma bu məhəllədə gərək ətrafındakılar kimi sərt, bir az qaba olaydın.

Yoxsa səni hoydu-hoyduya götürərdilər.

«Onlarla həmişə yaxşı münasibət, xətir-hörmət saxladım. Amma oturub-durmadım, yoldaşlıq eləmədim.

Bizim məhəllədə «Sanka Zver» deyilən bir lotu vardı ki, cinayətkar aləmdə məşhur idi. Onunla cur olanların da neçəsi qanuni oğru idi, bir-iki dəfə yatıb çıxmışdı.

Belə adamlarla hər gün salamlaşıb onlar kimi olmamaq çətin idi. Amma mən özümü həmişə qorudum, elə şərəşur adamlara heç vaxt qoşulmadım. Odur ki, indi mən varam, Hacıbabayam, onlarınsa birinin də izi-tozu qalmayıb. Kimini gülləylə vurub öldürdülər, kimini bıçaqladılar, kimisi türmələrdə çürüdü».

Hacıbaba ustadın ahıl çağlarında qoşduğu bu arzulu-nəsihətli şeir həmin ömür təcrübələrinin bəhrəsi idi:

Ürəyimdə mənim bir arzum var,

Cavanlar xətadan uzaq olaydı,

Güləydi bunların həyat üzünə

Könülləri təmiz, üz ağ olaydı.

Keçəydi günləri gülüşlə, sazla,

Nəğmə deyəydilər gözəl avazla,

Gələydi gözəllər işvəylə, nazla,

Ömürləri uzun, can sağ olaydı.

Amandır, pislərə getməyin yaxın,

Xain ürəkliyə uzaqdan baxın,

Atalar sözündə su təki axın,

Düşmən baxıb sizdən iraq olaydı.

…Hacı, xoşum gəlməz mənim əzəldən

Mənasız şeirdən, duzsuz qəzəldən,

Mənlə danış məqamatdan, qəzəldən,

Ariflər yatmayıb oyaq olaydı.

Hacıbaba ustadla mən ilk dəfə muğamatdan, qəzəldən danışmağa başlayanda 1975-ci il idi.

Tələbə idim, Azərbaycan radiosunda verilişlər hazırlmağa başlamışdım və uşaqlıqdan oxusunu sevdiyim Hacıbaba Hüseynov haqqında bir saatlıq veriliş hazırlamaq istəyimə müqavimətsiz «hə» verildi.

Əsas səbəb o idi ki, o zamanlar xalq musiqisi şöbəsinə musiqişünas dostum, sonralar Musiqi Akademiyasının prorektoru, professor olmuş, heyiflər ki, vaxtsız itirdiyimiz Elxan Babayev rəhbərlik edirdi və o da Hacıbabanın vurğunu idi.

Hacıbaba müəllimlə telefonla danışdıq, görüşdük və haqqında veriliş hazırlayacaq kəsin lap cavan bir oğlan olduğunu görəndə Hacıbaba ustad əvvəlcə tərəddüd etdi.

«Mənim barəmdə belə irihəcmli verilişə icazə verməzlər, olsaydı, indiyədək olardı. Heç lentlərimi vaxtlı-vaxtında efirə vermirlər».

Giley-güzarında haqsız deyildi.

O zaman musiqimizdə Qarabağ məktəbinin onlarca tanınmış, şaqraq səsli xanəndəsi «mənəm-mənəm» deyirdi və Hacıbaba artıq 1950-ci illərdən sənətdə olsa da, həmin şöhrətli xanəndələrlə müqayisədə kiçicik səs diapazonu olan bu ifaçıya münasibətdə bir soyuqluq hökm sürürdü.

Hacıbaba xanəndəliyə enişli-yoxuşlu narahat yollar adlayandan sonra, həm də xeyli gec gəlmişdi.

Əhməd Bakıxanovla Cahangir Cahangirovun adını həmişə minnətdarlıqla çəkirdi.

Çünki məhz bu iki sərraf sənətkar nağara çalan Hacıbabanın içərisində qüdrətli bir xanəndənin varlığını sezmişdilər, onun ilk lentlərinin yaranmasının təşəbbüskarı olmuşdular.

Gözü götürməyənlərin dodaq büzərək kinayə tilə «nağaraçalan» dediyi Hacıbabanın bu keyfiyyəti – son dərəcə qabarıq olan ritm duyğusu, əksinə, hamının sayğıyla «müəllim» çağırdığı Əhməd Bakıxanovla Cahangir Cahangirovun diqqətini daha artıq cəlb edirdi.

O dövrlərdə bir oxuyanın səsinin lentə alınaraq radionun səs xəzinəsinə qatılması uzun sürən və xeyli maneəsi olan bir gedişat idi.

İki xeyirxahın səylərilə Hacıbaba üçün bu yol asanca açılmışdı.

Oxuları lentə alınmışdı, «qızıl fond»a daxil edilmişdi. Amma…

«Lentlərimi hərdənbir radioda versələr də, məni televiziyaya heç buraxmırdılar ki, rəngi qaradır. Cahangir müəllim bununla bağlı da mübahisə etmişdi ki, nolub ona, şokolad kimi oğlandır.

Gülmüşdülər ki, ay Cahangir müəllim, elə şokolad da qaradır da…»

Radioda musiqi saatlarında Hacıbabanın yazılarının təkəm-seyrək yer alması öz yerində, açıq konsertlərdə, filarmoniya səhnəsində onun da adının siyahılara qatılmasından heç söhbət gedə bilməzdi.

Bir tərəfdən özü buna can atmırdı, çünki çörəyi toy-düyündən çıxırdı.

Konsertlər, kənd-kəsəyə qastrol səfərləri onluq deyildi.

Tutalım, lap kolxozlardakı konsertlərə getməyini məsləhət bilsəydilər, adını siyahılara əlavə etsəydilər də, aydın məsələdir ki, üst-üstə düşəndə Hacıbaba toyu buraxıb konsertə yollanan deyildi.

Dövr də elə dövr idi ki, bu, mütləq nəzərə alınırdı (və əslində, o zamanın ölçüləriylə bunda haqq da vardı.

Azərbaycanı kənd-kənd gəzib-dolaşan, fabrik və zavodlarda, pambıq tarlalarında, fermalarda, yayın istisində, payızın yağışlarında, qışın soyuqlarında zəhmətkeşlər qarşısında yüz cür əziyyətə dözüb çıxışlar edən, maddi marağı, rahatlığı ictimai mənafeyə qurban verərək can-i dildən çalışanlar fəxri adlara, ən müxtəlif təltiflərə və imtiyazlara da, təbii ki, ilk növbədə layiq görülməliydilər və görülürdülər də.

(Arif Babayev danışır ki, bir dəfə Xan əmini Azkonsertin rəhbərliyi çağırır danlamağa.

İş ondadır ki, Xan Şuşinski hansısa kolxozda veriləcək konsertə gəlib çıxmayıbmış.

«Axı belə olmaz, o cür mühüm tədbiri atıb getmisiniz toya.

Bu qədər xalq qaldı sizi gözləyə-gözləyə».

Xan əmi məsum sadədilliklə bu irada belə cavab verir: «Elə oradakı da xalq idi»).

Ey dil, nə səfa gördün əfsanə olan yerdən,

Sən kəsb-i kamal eylə fərzanə olan yerdən.

Bax çeşm-i bəsirətlə biganəyə biganə.

Eşq əhlinə yar olmaz biganə olan yerdən.

Gül güldən alır ətrin, mən zülf-i nigarımdan,

Can buyi gələr canə cananə olan yerdən.

Bir dilbər-i rənanın könlümdədi sevdası,

Gəncinə çıxar bir gün viranə olan yerdən.

Yar açdı ləbin, gördüm ol ləl-i gühərbarı,

Dürr oldu şəb-i ehsan dürdanə olan yerdən.

Atəşdə yaxılmaqda pərvanəyə pərva nə?

Sor şəmin öz əhvalın pərvanə olan yerdən.

Hər gün bu təmənnanı dil mürği dilər, Hacı,

Bir busə o gül versin ol danə olan yerdən.

Bu Hacıbaba qəzəlinin hər sətrində bir həyat gerçəyi var, amma elə onun öz taleyi ilə bilavasitə bağlı olan əsas həqiqət bu sətirdədir ki, bəxtin üzə gülən günlərindən birində hər xarabazardan hansısa xəzinənin çıxacağı ehtimalı həmişə mövcuddur.

Hacıbabanın şeirə, muğamata yolu viranəlikdən başlamışdı.

O, həmin viranəlikdə məhv olub itə bilərdi.

İtmədi, batmadı, bir qızıl külçə kimi üzə çıxdı.

Gəncinə çıxar bir gün viranə olan yerdən.

Tornaçı işləyirdi.

Cod xasiyyətinə uyğun peşə seçmişdi.

Peşəsinin ustasıydı və babat da qazanırdı.

Həyat küləkləri onu bu səmtdə irəlilətsəydi, Hacıbaba Çəmbərəkənddən çıxmış, böyük və mədəni arzusu «xozeyin şoferi» olmaqdan ibarət yaşıdlarından, məhəllə dostlarından, sən deyən, fərqlənməyən boz ömür yaşayacaqdı – get naxıra, gəl axura.

…Həbsxanaya getdi.

Cavanlıq xətasıydı. Bir rus uşağına görə düşdü məhbəsə.

Və elə məhbəsdə olduğu dövrdə müharibə başladı.

Mahir tornaçı olması qanının arasına girdi.

Məhbus olmağına məhbus idi, lakin onu, daha bir neçə nəfəri digər dustaqlardan ayırmışdılar.

Onlar hərbi sənaye üçün istehsal işlərinə cəlb edilmişdilər.

«Qazamatın kiçik bir kitabxanası vardı. Oradan ilk götürdüyüm göy rəngli bir kitabdı: «Aşıqlar». Onu oxudum, ardınca da Nəbatinin şeirlərini.

Şeirə elə məftun oldum ki, daha bir gün kitabsız dura bilmədim».

1991-ci ilin yayı idi.

Hacıbaba ustad ömrün yeddi onilini arxada qoyub, səkkizinci onilini yaşayırdı.

Ömrünün, zəkasının elə bir səviyyəsinə çatmışdı ki, Azərbaycanda klassik şeirdən ən çox nümunələri əzbər bilən nadir insanlar cərgəsində idi.

Onun əzbərindəki şeirlərin miqdarı yüzlər yox, bəlkə, minlərlə idi.

Özünün də qoşub-düzdükləri bəs deyincə idi.

Haçan səhnəyə, ekrana çıxsa, toya-məclisə dəvət edilsə, beynində, dilində istənilən məqama uyğun onlarla hazır şeir vardı.

Dostlarla yolumuz Pirşağı tərəfə düşmüşdü.

Dedim, gedək Hacı müəllimi yoluxaq.

Həyətində iri bir qarağac vardı.

Günortanın qızmarı təzə toxtamışdı.

Biz həyətə girəndə Hacıbaba ustad əyləşmişdi qarağacın kölgəsində, qarşısında bir qalaq kitab.

«Seyid Əzimdən qəzəl əzbərləyirəm», – dedi.

«Neçə dəfə bu kitabı mütaliə edib keçmişəm. Vərəqləri didik-didik olub. Nədirsə, bu qəzəldəki gözəlliyi bu səhər, sanki, ilk dəfə kəşf elədim. Baxdım ki, onu əzbərləməyincə ürəyim rahat olmayacaq».

1991-ci il idi, Hacıbaba Hüseynov 72 yaşını başa vurub 73-ə keçmişdi, minlərlə şeir əzbər bilirdi, yüzlərlə şeirin müəllifi idi, oxuduqlarını, bildiklərini yenə az hesab edərək təzə şeir öyrənirdi.

Hacıbabanı Hacıbaba edən, çevrəsindəki dünyaya sadəcə gəlib-gedən saysız həmkəndlilərindən, həmsənətlərindən, həmyaşlarından fərqləndirən, üstün edən bu çalışqanlığı, bu usanmazlığı, bu aşiqliyi olmuşdu.

Könül, ah ü fəqan etmə, nəfəsdir bu – gedər, gəlməz.

Nədir bu qüssələr, qəmlər, əbəsdir bu – gedər, gəlməz.

Əgər məşuqələr eşqi varındır şövq ü zövqündə,

Qənimət bil bu dəmlərdən həvəsdir bu – gedər, gəlməz.

Fəza-yi eşqdə min-min, deyərlər kim, nəvalər var,

Neçin bəs sən eşitməzsən, nə səsdir bu – gedər, gəlməz?

Gözəl bir çeşmi şəhladır edən eşq əhlini heyran,

Səni rüsva edən ancaq o kəsdir bu – gedər, gəlməz.

Ömürlər karivanlartək keçər, ey dil, təlaş etmə,

Uzaqlaşdıqca san bəng-i cərəsdir (zınqırov sədası – R.H.) bu – gedər, gəlməz.

Şərab-i nabə meyl etsən, içib məst-i xərab olma,

Amandır, qoy deməsinlər ki, məstdir bu – gedər, gəlməz.

«Gedər, gəlməz» rədifindən nədir mətləb sənə, Hacı?

Gələnlər getmək üçündür də, bəsdir bu «gedər-gəlməz».

Ən dərin dəryaların ən dərin nöqtəsi də aşkarlanıb, ən nəhəng dənizlərin də sərhədləri bəllidir.

O səmadır ki, nə dibi bilinir, nə hüdudları, nə qurtaracağı…

Hacıbaba ustad kimi sənətkarları mənim nəzərimdə ümmandan da əngin edən, göylərə oxşadan onların nəhayətsizliyi, bitməzliyidir.

Hacıbaba ustadın hələ həmişə açılmamış hansısa qatı vardı.

Həm də bu gizlin qatı o, məqsədli olaraq, dar gün, çətin ayaq üçün saxlamırdı.

Eyni toya dəvətli olurdular. Yaqub Məmmədov, Alim Qasımov, Canəli Əkbərov, Ağaxan Abdullayev…

Hamısı səsli, Hacıbabadan cavan xanəndələr.

Hamısı oxuyurdu, Hacıbabaya da növbə yetişirdi.

Fürsət taparaq, Şövkət Ələkbərova demiş, mütləq nəsə «bir iş durğuzurdu», o günəcən bu qəbil şənliklərdə Hacıbabanı da, digər xanəndələri də dəfə-dəfə dinləmiş muğamsevərlərin (həm də yalnız sevənlərin yox, bilənlərin) heyrətinə səbəb olan qəfil bir gediş edirdi, indiyəcən oxunmamış bir guşəni canlandırırdı, indiyəcən keçilməmiş bir yolla bu şöbədən o şöbəyə adlayırdı, bəlli xırdalıqlarından, boğaz qaynatmalarından, həncərələrindən, gəzişmələrindən seçilən bir improvizə göstərirdi, o axşamacan bilinməyən, o axşamdan sonra dillərdə dolaşacaq bir təsnif, nəğməni köksünün qəfəsindən azadlığa buraxırdı.

Yox, Hacıbaba ustad bunları məxsusi olaraq axtarmırdı, bu tapıntılardan ötrü özünü gücə salıb eləmirdi.

Bütün bunlar onun nəhayətsiz içəri dünyasında dolanmaqdaydı, sənət yarışının, yığnağın qızışan havasının, özünü bir daha sübutetmə girəvəsinin, muğam qarşıdurmasının hökmüylə zatındakı oxu qeyrəti həmin anda hansısa alt qatdakı növbəti bir möcüzəni zühur etdirirdi.

Həm də Hacıbaba ustadda qeyr-i adi bir mühərriklik, uyğunlaşma bacarığı, bütün varlığında nəbz kimi döyünən canayatan müasirlik duyğusu vardı.

Yaratdıqlarının, oxuduqlarının heç biri qocafəndi, nimdaş, keçmişəbənzərlik ovqatı yaratmırdı.

İfalarını muğamı, xalq musiqisini dərindən duyan və bilən yaşlılar könül xoşluğuyla qəbul etdiyi sayaq, bu təqdimatı cavanlar da sevirdilər, məmnuniyyətlə dinləyirdilər.

Təsadüfi deyildi ki, musiqimizə ən yeni ruhu daşıyan Vaqif Mustafazadə «Bayatı-Şiraz» caz kompozisiyasını düzəldəndə bir başqasının deyil, məhz Hacıbaba Hüseynovun səsinin, oxu tərzinin üzərində dayanmışdı.

Bunun da tarixçəsini xəbər almışdım ustaddan.

Söyləmişdi ki, bir gün Vaqif məni radionun Fioletov küçəsindəki (indiki Akademik Əbdülkərim Əlizadə küçəsi – R.H.) səsyazma studiyasına dəvət etdi. Tarçı-kamançaçı söhbəti olmadı, fikirləşdim, yəqin, onları özü çağıracaq. Qavalımı götürüb getdim.

Studiyaya girəndə Vaqif gülümsündü ki, Hacı müəllim, qavalla niyə gəlmisiniz? Qayıtdım ki, xanəndənin qavalı olar da. Dedi ki, yox, budəfəki oxumağa qaval lazım deyil. Təsəvvür elə ki, şəbəkə düzəldən qocaman bir ustasan, işini görə-görə dodaqaltı el bayatılarını zümzümə edirsən.

Xahiş elədim ki, tonu tuta bilməyimçün pianoda nəsə çalsın ki, ona köklənim. O rəhmətliyin də sənəti məlumdur da. Keçdi pianonun arxasına, başladı çalmağa. Bu, nə «Bayatı-Şiraz» idi, nə «Segah» idi, nə «Çahargah» idi, amma həm də onların hamısından nəsə vardı bu gəzişmədə. Dedim bəsdir, aydındır. Bayatıları oxuyub getdim.

Vaqifin bu oxumağın yan-yörəsini bəzəyərək hansı sənət sehri yaratdığını çox sonralar, onun ölümündən sonra, bu əsəri ilk dəfə eşidəndə gördüm. Valeh oldum.

Bu, çox önəmli bir nöqtədir.

İki böyük sənətkar, müxtəlif zamanların, müxtəlif musiqi istiqamətləri və janrlarının təmsilçiləri eyni bir dalğada görüşüblər.

İkisi də bir-birinə valehdir.

İkisi də bir-birinin dilini başa düşür.

Çünki Vaqifin müasir sənətində qədimlik, Hacıbabanın qədim sənətində müasirlik diri idi, əlin üzərindəki damarlar kimi gözü gendən çəkirdi…

Hacıbaba ustad iki daşın arasında, yox yerdən sənət ovsunu icad etməyə qadir hünər yiyəsi idi.

Onun könüllərə girib doyulmazlaşacaq, sonralar bir çox ifaçının da oxuduğu (və heç birinin də Hacıbaba kimi məharət və məlahətlə oxuya bilmədiyi) «Durnam» , «Barama» kimi təsniflər belə qəfilcə, irəlicədən tədarük edilmədən, bir oxu əsnasında təzahür edən sənət vəhyləridir.

Bunun belə olmasının ən canlı şahidləri illərcə Hacıbaba ustadı müşayiət etmiş tarzən Ağasəlim Abdullayev, kamançaçı Mirnazim Əsədullayevdir.

Onlar belə Hacıbaba xariqələrini görüb mat qalmağa adətkərdə olmuşdular.

Hələ nə qədər möcüzəsinin üzərindən pərdəni açmadan özü ilə apardı Hacıbaba ustad.

Bir dəfə həyat yoldaşı mənə söylədi ki, bilirsən Hacı «Qara tellər»i necə gözəl oxuyur!

«Eşitməmişəm», – dedim.

«Hardan eşidəcəksən, bir kərə, necə oldusa, evdə oxudu, əlim-ayağım yerdən üzüldü».

Ertəsi gün Hacıbaba ustaddan rica etdim ki, «Qara tellər»i oxusun, lentə alaq, ayrıca musiqi nömrəsi kimi daimi səsləndirməsək də, heç olmazsa «Axşam görüşləri»ndə bir dəfə verək.

«Yox, Bülbüldən ayıbdır», – dedi.

Bülbülün ölümündən 30 il keçirdi.

Bülbül onunçün diri idi.

Bülbülün vurduğu möhürə toxunmaq istəmirdi.

Bəlkə, Hacıbabanın vuracağı möhür o köhnə möhürdən də yaxşı olacaqdı.

Amma bu, sənətkar əxlaqının adi insanlara aid olmayan uca bir qatıydı ki, orada insan izzət-i nəfsini qızırqanmadan susdura, xırda ehtiraslarını rahatca toxtada, təkəbbürünü ləyaqətlə heçə endirə bilir.

Bu, dahilərin, seçilmişlərin sayrışdığı qəlbiliklərdir.

Bu, Allaha xoş gələn, bəndəninsə öyrənməli olub, təəssüflər ki, çətin mənimsədiyi fəzilətdir.

Bir dəfə Hacıbaba ustaddan «Sarı gəlin» barədə soruşdum, keçmişlərdə bu mahnının oxunub-oxunmadığını xəbər aldım.

«Uşaq idim, həyətimizə bir fəqir gəlmişdi. Gözləri kordu, onu xırdaca bir qız əlindən yapışıb gəzdirirdi. Gəlib bizim də həyətin qabağında dayandı, ürək dağlayan bir avazla oxudu:

Axşamlar, ay axşamlar,

Yandı qaraldı şamlar.

Evli evinə gedər,

Qərib harda axşamlar?

«Sarı gəlin» üstündə bunu oxudu, ətrafda nə qədər qonum-qonşu vardı, hamısı ağladı. İndi də o qubarlı səs qulağımdadır».

Oxudu Hacıbaba müəllim, tüklərim biz-biz oldu.

Bu səsdəki yanıq damarlarımdan axıb keçdi.

İndiyəcən eşitdiyim «Sarı gəlin»lərə bənzəmirdi, ritmi də bir az başqaydı.

«Ay Hacı müəllim, axı hayıfdır, niyə oxumursunuz bunu?»

«Yox, Akif yaxşı oxuyub, dəymə».

Heç olmazsa bircə bənd də olsa həmin oxumanı yazdım, qaldı.

Yazılmadan uçub gedən misilsiz Hacıbaba oxuları isə nə qədər oldu!..

Hacıbaba ustad güclü adam idi və zənnimcə, onun əsas qüvvətlərindən biri məhz imtina edə bilmək bacarığı idi.

Bizim məqsudimiz daim vəfa-yi eşqdir, Hacı,

Dil-i üşşaq üçün munis cəfa-yi eşqdir, Hacı,

Cəfa-yi eşq mənada səfa-yi eşqdir, Hacı,

Alıb iç bade-yi eşqi, ayıl, ancaq xumar olma,

Ola gəhgəh pərişanlıq, nolur, sən biqərar olma.

Beləcə eşqdən, gözəllikdən sərməst olub feyz almaq öz yerində, lakin Hacıbabanın cavanlığında, toylara get-gəllərinin ardıcıllaşdığı, əlinə pul gəlməyə başladığı çağlarda bu cür mənəvi şəraba, ruh meyinə deyil, elə adi içkiyə də aludəliyi olmuşdu.

Toy bitəndən sonra gecə saatlarında sazəndə həmkarlarıyla dili söz tutmayıncaya qədər yeyib-içər, evə dan üzü, tam xumar halda gəlib çıxarmış.

«Bir dəfə səhərə yaxın səndirləyə-səndirləyə evə çatanda gördüm anam mağmun-mağmun dayanıb darvazamızın ağzında».

Hacıbabanın anası Fatma xanım seyid nəslindən idi.

Elə sənədlərdə də adı rəsmən Seyid Fatma yazılıb.

«A bala, mən seyid övladıyam, sən seyid nəvəsisən, evimizdən heç vaxt «Quran», dilimizdən dua əskik olmayıb. Niyə bizi Allah yanında üzüqara edirsən, tamahına zor edə bilmirsən? İstəyirsən bir gecə səni bu cür içmiş gələn görəndə elə qapının qarşısında ürəyim partlasın, ölüm?»

O qədər içmişdim ki, ayaq üstə dayana bilmirdim.

Anam belə deyəndə, elə bil, ildırım vurdu məni.

Bircə saniyə içində ayıldım.

Yıxıldım anamın ayaqlarının altına.

İçki ilə o üzülüşən oldum».

Bir dəfə Hacıbaba ustaddan xəbər aldım ki, ömrünüzdə nə çatmır?

Elə bil, həmişə həmin sualı gözləyirmiş və sanki, heç düşünmədən dərhal cavab verdi.

İnsan cavabı ani olaraq verirsə, bu o deməkdir ki, hətta, özü hiss etməyibsə də, daim bu haqda fikirləşirmiş.

«Ömrümdə üçüncü adam çatışmır», – dedi.

Hacıbaba ustadın həyat yoldaşı Sara Qədimovanın bacısı idi.

O qadını sevirdi Hacıbaba müəllim.

Yaş artandan, onillərlə bir tavan altında həyat keçirəndən sonra ər-arvad münasibətləri gənclikdə «sevgi» dediyimiz duyğulardan daha fərqli bir məna kəsb edir, simsarlığa, hayanlığa, əsl yoldaşlığa çevrilir.

Yəqin, elə Hacıbaba müəllimgildə də beləydi.

Ancaq sevgi də vardı.

Lap cavanlıqdakı kimi.

Bunu Hacıbaba ustadın uzaq səfərləri zamanı deyil, lap bir-iki gecəlik yaxın rayona gedəndə Mehparə xanımla telefonda necə nəvazişlə danışmasından, onlara qonaq olduğum axşamlarda bir-birləriylə mehriban davranışlarından sezərdim.

Bakıdakı vaxtilə məşhur «Almaz» mağazasının üstündə, Nərimanov prospektindəki mənzillərindən qəza vəziyyətində olan binanın sökülməsi ilə əlaqədar müvəqqəti köçürüləndən sonra onlara Binəqədi yolunun üstündə, «Azadlıq» prospektində ev vermişdilər.

Qonşu idik.

O mənzilin eyvanına «beyt ül-həzən» deyirdi Hacıbaba ustad.

«Axşamlar çıxıram bura, olub-keçənləri xatırlayıram, itirdiklərimi yada salıram. Ağlayıb ürəyimi boşaldıram.

Bilirsən ki, mən bir az acıdiləm, sərtəm.

Bir dəfə yenə Mehparəyə nəyə görəsə hirslənmişdim, çox pərişanlaşdı, ağlamsınaraq «bir balam olsaydı, mənimlə belə rəftar etməzdin» dedi.

Sözümüzün çəpləşdiyi o axşamda gecəyəcən həmin bu eyvanda Mehparənin dərdini çəkdim.

And içdim ki, bundan sonra ölənəcən ona güldən ağır söz deməyəcəyəm».

Allahın bağışlayacağı üçüncü adam – bala payı olmadı Hacıbaba ustadın ömründə.

Amma ömrün son parçasında, ətrafı seyrəkləşəndən, müəllim saydığı, nüfuzlarına, sözlərinə bel bağladığı şəxsiyyətlər bir-bir dünyasını dəyişəndən, özünə bab olanları asta-asta itirib tənhalaşandan sonra Hacıbaba ustadı incidən, narahat edən bir başqa, üçüncü adamın yoxluğu idi.

Münsif olacaq üçüncü adamın yoxluğu.

«Görürsən ki, hərdən şeirdə bir mətləbin ətrafında mübahisə düşür, muğamda bir guşə, bir keçid ətrafında höcət yaranır.

Mən deyirəm belədir, o biri deyir elədir. İndi mən hardan tapım Seyidi, Zülfünü, hardan tapım Əli Fəhmini, Mirzə Cavadı, Əkrəm Cəfəri ki, desin, həqiqət budur, həmin sözü mən də qəbul edim, mənimlə mübahisə edən də».

Nə batıbsan yenə, ey dil, belə dərd ü kədərə?

Gül-danış, ömrümüzü qoyma ki, getsin hədərə.

Mən səni sinəm arasında nihan saxlamışam,

Odu ki, məqsədimiz indi veribdir səmərə.

…Təb-i şeirində, Hacı, bəlkə də nöqsanın var,

Yaz apar, göstər Əli Fəhmiyə, Əkrəm Cəfərə.

Hacıbaba ustad özü də Üçüncü Adam idi.

Bəlkə də, muğam mühitimizdəki ən mötəbər sonuncu Üçüncü Adam.

Birincilər həmişə, hər sahədə olacaq.

Nizamı, sahmanı, ruh rahatlığınısa daim üçüncülər yaradacaq.

Tale bizi heç vaxt üçüncülərsiz etməsin!

…Ürəyimdəki üçüncü adamların yeri ağrıyır…

(Davamı var)

Rafael HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2010.- 13 mart.- S. 16-18.