Din və müqəddəslik hissi

“Sevgi hissindən məhrum olan adam dindar ola bilməz”.

Əbu Turxan

Yeri, göyü, bütün kainatı adlayıb-keçəndə, nəhayətsizliyə, sonsuzluğa qovuşanda, ölümdən sonrakı ölməz həyatı da öz həyatına əlavə edəndə həyatın ecazkarlığı, ülviyyəti artır, insan özünü əzəli-əbədi hesab edir, hadisələr içərisində itib-batmır, nəfsin torundan çıxır, yüksəlir, cılız, cari, cismani, keçici, fani həyatdan uzaqlaşaraq onun fövqündə durmaq, mənəviləşmək, ideallaşmaq, ruhaniləşmək, Allaha qovuşmaq əzmində olur!

Böyük Allaha sitayiş edərkən insanın qəlbi müqəddəs bir duyğu ilə dolur və insan özü də qanadlanır, mənəvi-ruhani dünyanın sirli-soraqlı, dərin qatlarını ehtiva edir.

Fərd öz həyatı, öz hərəkətləri ilə ancaq özünü təmsil etdiyini və əgər görən-bilən varsa – qanun qarşısında, əgər görən-bilən yoxdursa, ancaq öz vicdanı qarşısında cavabdeh olduğunu zənn edirsə, o ən azı eqoistdir; bu, onun fərdi miqyasdan çıxıb, milli və ümumbəşəri miqyasa yüksələ bilməməsinin nəticəsidir.

İnsan hər bir məqamda özündən başqa, həm də ailəsini, el-obasını, millətini, dövlətini, bütöv insanlığı – bəşəriyyəti təmsil edir.

Tək özü qarşısında deyil, tək dövlət, qanun qarşısında deyil, həm də milləti təmsil etməklə millət qarşısında, insanlığı təmsil etməklə bütün bəşəriyyət qarşısında məsuliyyət daşıyır.

Daha böyük miqyasda və daha böyük ümumilik dərəcəsində isə insan öz hərəkətləri ilə Allah qarşısında məsuliyyət daşıyır.

Dini hiss – insanın Allah qarşısında məsuliyyət hissi mərhələ-mərhələ: ailə qarşısında, millət qarşısında, bəşəriyyət qarşısında məsuliyyət hisslərinin davamı kimi ortaya çıxdıqda, bu daha kortəbii hiss yox, dərk olunmuş, zəkaya qovuşmuş bir hiss olur.

Tək dinlər deyil, bütün əxlaqlar da yaxşılığa qarşı minnətdarlıq hissini zəruri hal, norma sayır. Kimsə əl tutanda, yaxşılıq edəndə çalışırıq ki, fürsət düşən kimi əvəzini çıxaq, ya da bu mümkün deyilsə, heç olmasa sözlə öz minnətdarlığımızı bildirək... Bəli, insan ona edilən hər kiçik yaxşılığın ünvanını axtarır, öz təşəkkürünü bildirməyə ehtiyac duyur. Lakin bütövlükdə həyat üçün, bu dünyanın bütün gözəllikləri üçün, anlamaq, sevib-sevilmək, qurmaq, yaratmaq səadəti üçün kimə minnətdar olmaq lazımdır?

Dünyanın ahəngi, gözəlliyi, qanunauyğunluğu və bu qanunları dərk etmək əzmi üçün Allaha şükür edir və dini ayinlərin əksəriyyəti də bu şükranlığın ifadə edilməsidir. İnsan qəlbində bütün bu əsrarəngiz duyğuları tarazlayan, onların fövqündə duran daha böyük bir duyğuya təbii bir ehtiyac yaranır!

Lakin maraqlı budur ki, islam dinindəki bütün ayinlərin icrası – Allaha minnətdarlıq ayinləri elə qurulub ki, onlar insanın özü üçün, onun sağlamlığı üçün, onun daxili mənəvi sakitliyi üçün də şərt olur. Allaha dua edən, dinin qoyduğu qaydalar çərçivəsində fəaliyyət göstərən insan həm də öz sağlamlığına, fiziki və mənəvi kamilliyinə xidmət etmiş olur.

İnsan Xaliq qarşısında əyilir, ona bəxş edilmiş bütün qabiliyyətlərə və gözəlliklərə görə böyük Yaradana minnətdarlığını bildirir və bununla mənən yüksəlir, ucalır, öz nəfsi və başqaları qarşısında əyilməz olur. Təbiətdə, həyatda heç kimdən asılı olmadan mövcud olan ahəngi, gözəlliyi görmək, duymaq və bundan məmnun qalmaq, minnətdar olmaq əslində onları öz daxilinə köçürmək, həmin gözəllikdən, ahəngdən mayalanmaq deməkdir. Əslində bu dünyanın özündə də səni öyrədən, sənin xeyirxah olan insanlara, müəllimlərə, ustadlara münasibətdə minnətdarlıq və pərəstiş duyğusu insanı kiçiltmir, əksinə, yüksəldir. Əks təqdirdə insan, nankor bir eqoistə çevrilə bilər. Tənbehə layiq olan isə, riyakarlıq və təmənnalı əyilmədir ki, bunlar dini hiss və insani ləyaqətlə bir araya sığmır.

Kənarda, başqalarında yaxşı olanları görməyən, duymayan, qiymətləndirməyənlər bu yaxşılıqlardan məhrum olanlardır. İnsan özündə ən azı rüşeym halında olmayanı başqasında da görə bilmir.

Daxilən gözəl olmağın bir yolu var: o da xaricdəki gözəlliyi duymaq, ona heyran olmaq, ona qovuşmaqdır.

Böyüklərə hörmət insanın özünə hörmət olunmasının əsasını qoyur. Müdriklik, gözəllik və ahəng qarşısında diz çökməyənlər zor və hiylə qarşısında diz çökürlər. Böyük Allah qarşısında əyilməyənlər başqa qüvvələr qarşısında əyilməyə məhkumdurlar. Allaha səcdə etmək, Allah qarşısında əyilmək hadisələr dünyasında əyilməzliyin təməl daşıdır.

lll

Din haqqında elmin dinə heç bir aidiyyəti olmadığı kimi, dinlə bağlı yaradılmış sosial qurumun da dinə heç bir aidiyyəti yoxdur. Dini hissdən kənarda din yoxdur. Dinin sosial infrastrukturu hələ din deyil. Din – mənəviyyat hadisəsidir. Dinin mahiyyəti dini hisslə – Allaha inamla bağlıdır. Mütləqə inam yolu nisbi inamlardan keçir. Məhdud miqyaslı, cılız hissiyatlı, ümumiyyətlə inam hissindən məhrum olan adamda Allaha inam da ola bilməz.

Mütləqə sevgi yolu nisbi sevgilərdən keçir. Sevgi hissindən məhrum olan adam dindar ola bilməz.

Nisbi müqəddəslik duyğuları olmadan mütləq müqəddəslik duyula bilməz.

İnsanın öz həyatında, fərdi mənəviyyatında müqəddəs heç bir şey yoxdursa, ali, ülvi, toxunulmaz heç bir şey yoxdursa – dini müqəddəslik duyğusu da olmayacaq.

Bir sözlə, dini hisslər ancaq dini məktəblər, ruhani institutu, məscidlər vasitəsilə deyil, bütövlükdə tərbiyə (ailə tərbiyəsi, dünyəvi məktəb tərbiyəsi, elm və incəsənətin təsiri, nəhayət, fəlsəfə) vasitəsilə formalaşır. Daha doğrusu, sonuncuların yaratdığı yüksək mənəvi platforma olmasa, ancaq dinin təbliği ilə dini hissləri təlqin etmək çox çətin məsələdir.

Din insandan Allaha doğru aparan yolu işıqlandırmalı, bu yolun istiqamətini göstərən mayak olmalıdır. Nə zaman ki, din bu missiyanı unudub başqa iddialara düşür – o daha artıq din olmur.

Müasir dövrdə daha çox dərəcədə din adını mənimsəmiş psevdodinlər fəaliyyət göstərir. Həqiqi din təzahürlərinə çox nadir hallarda rast gəlmək olur. Daha doğrusu, həqiqi din əslində çox vaxt din pərdəsi altında deyil, insani keyfiyyət kimi təzahür edir.

Din müasir şüur səviyyəsində, elmi idrak kateqoriyaları və metodları müstəvisində nəzərdən keçirildikdə, xüsusən ona çoxölçülü bir hadisə kimi baxıldıqda və onun sosial rakursu ilə mənəvi rakursu fərqləndirildikdə bizə “din” adı altında təqdim olunan mərasimlər toplusunun həqiqi dindən nə dərəcədə fərqli olduğu aşkara çıxır.

Sosial prizmadan baxdıqda dinin mahiyyəti görünə bilməz və ona görə də ictimai bir hadisə kimi din əslində çox sönük görünür.

Ancaq fərdi mənəvi aləmi işıqlandıran və ancaq mənəviyyat prizmasından baxdıqda üzə çıxa bilən həqiqi din, mərkəzində müqəddəslik duyğusu dayanan dini mahiyyət ictimai həyatda konkret hadisələrlə təzahür edir və təəssüf ki, çox vaxt bu hadisələr, təzahürlər dini mahiyyəti əvəz etmək, onun yerini tutmaq iddiasına düşür.

İslam iki istiqamətdə qurulub:

1. İnsandan Allaha – müqəddəslik duyğusu.

2. Allahdan insana – necə yaşamağın konkret yolları (sosial rakurs, şəriət).

İndi çox vaxt birinci unudulur və ancaq ikincidən söhbət gedir.

Ali hisslərsiz, inamsız şəriət isə hələ din deyil.

İctimai hadisəyə çevrilmiş din də artıq din deyil.

Din kimi təqdim olunan hər hansı bir formada təşkilatlanmış və fərdi-mənəvi varlıqların fövqündə duran ictimai hadisə əslində yeni mahiyyət daşıyır. Fərdi “mən” və onun strukturuna daxil olan dini hiss hər hansı bir maddiliyin təzadı olmaqla hər hansı bir maddi vasitəyə qatıla bilməz.

Əsl din bir ümumi olmaqla fərdi “mən”lərdə yaşayır, lakin onların toplusu deyil. Ələlxüsus, fərdlərin toplusu ola bilməz. “Dini icmalar”, “dini idarələr” və hətta “dini dövlətlər” şəklində təqdim olunan ictimai hadisələr əslində yalnız insanların dini hissinə istinad edən və mahiyyətcə dinlə adekvatlığı olmayan hadisələrdir. Dini hiss isə müxtəlif insanlarda müxtəlif dərəcələrdə təzahür edən və insan mənəviyyatının təbiətlə, kainatla, dünya ilə təmas məqamını əks etdirən, sonlunun sonsuza ötüb-keçənin, faninin əbədi, mütləq olana münasibətidir. Bu cür yanaşıldıqda mahiyyətcə ancaq bir dindən söhbət gedə bilər.

Bəs onda müxtəlif dinlər nədir? Eyni mahiyyət niyə başqa-başqa formalarda təzahür edir? Bu müxtəliflik içərisində mahiyyət eyniliyi saxlanılırmı?

Eyni mahiyyət müxtəlif təzahürlərdə üzə çıxdığından, bəzən qarşıdurmalar üçün də “əsas” yaranır. Halbuki, əsl məqsəd bu müxtəlifliyin əsasında dayanan eyniyyətin, alt qatdakı mənanın üzə çıxarılmasıdır. Əsrlər boyu insan fikri bu istiqamətdə axtarışlar aparıb, insan – dünya münasibətlərinin nəzəri ifadəsi olan böyük fəlsəfi təlimlər yaradılıb və hadisədən mahiyyətə, hissiyatdan nəzəri təlimə aparan neçə-neçə yollar kəşf edilib. Lakin təəssüflər olsun ki, insanların dini hissi hədislər və hekayətlər səviyyəsindən daha yüksək əqli formalarda ifadə olunmayıb və nəticədə təzahürlərin ömrü uzanıb, din adından çıxış edən ictimai qurumlar həqiqi dinin elmi-fəlsəfi izahının qarşısını ala bilib.

Səlahəddin XƏLİLOV

525-ci qəzet.- 2010.- 16 mart.- S. 5.