Baxış bucağına baxış

“Bəsirət gözü ariflərlə ünsiyyətdə açılır”.

Əbu Turxan

Həyat kənardan baxandamı daha gözəl görünür, yoxsa içərisində itib-batandamı? Nabələd bir həyatmı, yoxsa bəlli bir həyatmı daha gözəldir? Hər bir addım planlı surətdə atılandamı, yoxsa gözlənilməzliklərlə dolu olandamı həyat daha maraqlı olur?

Bir var, həyatda başını aşağı salıb yaşayanlar, “palaza bürünüb, elnən sürünənlər”. Bir də var, özü də kortəbii bir həyat yaşamasına rəğmən, yaşayanlara baxıb, həyatın gözəlliyini seyr edənlər, xəyal dünyasında səadət tapanlar.

Və bir də var, baxanlara baxanlar. Gördüklərimiz yalnız baxdıqlarımızı əks etdirmir, nə vaxt, necə və hansı gözlə baxmaqdan da çox şey asılıdır. Mövlananın dediyi kimi, “mavi şüşədən baxanda hətta Günəş də mavi görünür”.

Və nəhayət, bir də var, həyatı dərk edərək yaşayanlar.

Əslində, burada zaman ardıcıllığı ilə təsnifat mümkün deyil. Çünki müəyyən həyat təcrübəsi toplayaraq həyatı dərk etmiş insan artıq yeni məqamda daha yüksək bir səviyyədə həyata dönmək istəyərkən, əvvəlki həyatı yerində tapa bilmir, həyatın qatarı artıq getmiş olur. Əbu Turxanın yazdığı kimi:

Ömrün çox hissəsi keçəndən sonra,

Öz həyat yolunu seçəndən sonra,

Dünyanı dərk etmək nəyə gərəkdir,

Bəlkə səhvlərimiz düzələcəkdir?!

Həyatın ən böyük paradokslarından biri də elə bundan ibarətdir. Əlbəttə, əvvəl bilib sonra iş görmək daha məqsədəuyğun olardı. Amma bilmək üçün də əvvəlcə həyatın içində olmaq tələb olunur. “Əvvəlcə Söz gəlir” – deyən Bibliyayamı, “Ehtiyac əməyi, əmək biliyi doğurmuşdur”, – deyən Balzakamı, “İlk başlanğıc əməldir, işdir”, – deyən Göteyəmi inansaq, daha düzgün olardı? Peyğəmbərimiz isə “Əvvəlcə əql gəlir”, – demişdir. Qurani Kərim də dönə-dönə insanlara ağıl işlətməyi tövsiyə edir. Amma, əlbəttə, əsl həyat, şüurlu həyat – ağıl, söz, bilik və əməlin vahid bir səbəbiyyət zəncirində, zaman ardıcıllığı ilə düzülməsini deyil, onların hamısının eyni zaman müstəvisində birləşməsini – dinamik vəhdətini tələb edir. Lakin buna necə nail olmaq mümkündür?

Bəli, hər şeyi öz şəxsi həyatında təcrübədən çıxarmaq sadəlövhlük olardı. Çünki atılan nizələri geri qaytarmaq mümkün deyil. Atalarımız bizə “yüz ölçüb bir biçməyi” məsləhət bilir. Amma həyati biliklərin mənbəyini həyatın özündən, şəxsi həyat təcrübəsindən başqa harada tapmaq olar ki?!

Amma olarmış! Bunun üçün nəsillərin təcrübəsindən intixab edilmiş fəlsəfə, ədəbiyyat və sənət vardır. Bunun üçün analitik fəlsəfənin ara-bir öz mücərrəd səma taxtından aşağı enərək gündəlik həyat hadisələrinə işıq salmasına ehtiyac var! Bunun üçün bədii ədəbiyyatın böyük ümumbəşəri problemlərlə yanaşı, cari problemləri də gündəmə gətirməsi tələb olunur. Birinci – fəlsəfi publisistikaya, ikinci – bədii publisistikaya uyğun gəlir. Bizdə klassik fəlsəfə haqqında az-çox təsəvvür var, amma onun real həyat təcəssümü yoxdur. Yaxud bədii ədəbiyyat var, amma onun məhz yaşadığımız dövrü, zəmanənin problemlərini əks etdirən səhifələri çatışmır.

Böyük yunan filosofu Pifaqorun apardığı maraqlı bir müqayisədə baxışların və məqsədlərin müxtəlifliyi çox gözəl görünür. Pifaqor adamları məqsəd və fəaliyyətinə görə üç qrupa bölür və onları obrazlı surətdə səciyyələndirmək üçün Olimpiya oyunlarına gələnlərlə müqayisə edir. Burada bir qisim adamlar öz fiziki imkan və qabiliyyətlərini nümayiş etdirərək yarışırlar. Digərləri buraya çoxlu adam toplanmasından istifadə edərək, ticarət və xidmət məqsədilə gəlirlər. Üçüncülər isə tamaşaçı qismində gəlir və məqsədləri yalnız oyunları müşahidə etməkdir. Pifaqora görə, həyatda da belədir. Kimlərsə şöhrətin, kimlərsə var-dövlətin qulu olur. Lakin elələri də var ki, yalnız kənardan seyr edirlər və yeganə məqsədləri baxıb-görmək, görüb-götürmək, həqiqəti aşkara çıxarmaqdır. Bu üçüncüləri Pifaqor filosof adlandırırdı. Burada fəlsəfə həm də “təmənnasız elm” mənasında başa düşülür. Son məqsəd – əldə olunan biliklərdən hansı sahədə isə istifadə etmək yox, sadəcə biliyin özü – həqiqətdir. İnsan həqiqətə qovuşanda mənən saflaşır. Dünyanı, təbiəti dəyişmək məqsədini qarşıya qoymasa da, dünyanın, təbiətin ahəngini dərk edir və bu ahəngə uyğunlaşmaq imkanı əldə edir.

Eyni bir hadisəyə fərqli səmtlərdən, müxtəlif elm sahələrinin mövqeyindən baxdıqda, hər dəfə onun müxtəlif cəhətləri, xassələri üzə çıxır. Daxili quruluşun mürəkkəbliyi çoxpilləliliyi ilə əlamət və xassələrin müxtəlifliyi arasında əlaqə maddi gerçəkliyin istənilən hissəsinin mühüm göstəricilərindən biridir. Lakin hər bir obyekt insanın ona münasibətindən, baxış bucağından asılı olaraq müxtəlif cür görünür. Eyni bir məzmun bu və ya digər formalarda təzahür etmiş olur. Elmi fəaliyyət biliyə seçki ilə yanaşılmasını, müəyyən bir problemin aydınlaşması, kristallaşması üçün zəruri olan ən mühüm biliklərin ön plana çəkilməsini tələb edir. Fikrin fokuslanmasına mane olmasın deyə, “yaddan çıxarılmalı” olan biliklər də, başqa bir problemin həlli zamanı ön plana çəkilir... Yəni tədqiqatçı üçün çox bilmək deyil, bilikləri yönəltmək bacarığı tələb olunur.

Çox pulu olan, lakin ondan istifadə etməyi bacarmayan adamlar olduğu kimi, çox biliyi olan, lakin lazım gəldikdə onu saf-çürük edərək müəyyən istiqamətə yönəldə bilməyənlər də var.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, biliklər iki yerə bölünür. Bilavasitə insanların maddi fəaliyyətinə xidmət edən biliklər (əməli biliklər) olduğu kimi, ancaq aralıq mərhələ vasitəsi ilə tətbiq olunan biliklər də vardır. “İnsansızlaşdırılmış” dünyanın obyektiv qanunauyğunluqlarını əks etdirən koqnitiv biliklərdən praktikada istifadə etmək üçün fərdi fəaliyyət miqyasından kənara çıxan xüsusi sosial mexanizm, xüsusi qüvvə tələb olunur. Deməli, yeni bilik əldə etmək insanın güc-qüvvəsini öz-özünə artırmır. Əksinə, bu biliyin qüvvəyə çevrilməsi üçün də qüvvə məsrəfi, maddi vəsait, fəaliyyət lazımdır.

Bəzən maddi fəaliyyət imkanı məhdud olduqda, güc-qüvvə çatmadıqda insanın ən nəcib arzu və niyyəti həyata keçməmiş qalır. Müdrik adam gücsüz olduqda dünyadakı ahəng pozuntularını duyur, dərk edir, amma onları aradan qaldıra bilmir. Dünyanı məqsədəuyğun şəkildə dəyişmək üçün nə etmək lazım olduğunu bilir, lakin buna qüvvəsi çatmır. Bu, müdrik adamın faciəsidir. Başqa birisinin isə maddi imkanı, gücü-qüvvəsi var, lakin nə etmək lazım olduğunu bilmir. Buna baxmayaraq, güclü olan “haqlı” çıxır. Bu – nadan adamın xoşbəxtliyidir.

Orta əsr Şərq fəlsəfəsində müdrik adamın faciəsi nadan adamın xoşbəxtliyindən üstün tutulur. Çünki birincinin faciəsində də bir məna var və ondan nə isə öyrənmək mümkündür.

Hər şey insanın arzularının, həyat idealının necə formalaşmasından asılıdır.

Lakin ideal anadan gəlməmi olur, yoxsa insanın yetişdiyi mühitdən və aldığı təhsildən asılı olaraqmı yaranır? Burada hər hansı bir fikrin xeyrinə qərar çıxarmaq düzgün olmazdı. Belə ki, əxlaqi-mənəvi meyarlar kimi, estetik hiss də insanın ümumi dünyagörüşündən, bilik və təhsil səviyyəsindən asılıdır. Lakin estetik hiss ancaq tərbiyənin məhsulu ola bilməz. O həm də insanın yaranışından, genetik başlanğıcdan asılıdır. İnsan məhz kənarda olanın həmin bu daxili standartlara uyğunluğundan həyəcanlanır. Daha doğrusu, kənar təsir onun qəlb dünyasında qeyri-aşkar şəkildə, passiv, cansız formada olan hansı isə bir başlanğıca adekvat olduqda həmin daxili cizgini, formanı, ideyanı qıcıqlandırır, işə salır. İnsan qəlbinin hansı isə dərin bir qatında canlanma, oyanış baş verir. İnsanı pərvazlandıran, həyəcanlandıran da məhz bu daxili oyanış, daxili canlanmadır.

Bununla belə, hər şeyi belə bəsit bir modellə izah etmək də birtərəfli olardı. Yəni burada söhbət heç də yalnız insana fitrən verilmiş olanla bu fitrətin insandan kənarda gerçək mövcudluğu arasında uzlaşmadan getmir. Sadə şəkildə, əlbəttə, bu belədir. Lakin insan dünya ilə təmasda olduqca, oxuyub-mənimsədikcə və yaşayıb-öyrəndikcə onun Mən-i də, qəlbinin dərin guşəsindəki ilkin fərdi-mənəvi varlığı da, genetik kodlaşdırılmış sistem də müəyyən təkamülə məruz qalır. Əlbəttə, qəlbin dərinliyində heç toxunulmamış, bakirə guşələr də var. Qəlbin “sarı simlər”i də var. Hər bir ilk təmas kimi, insanın öz qəlb dünyasının hər hansı guşəsi ilə ilkin görüşü də əsrarəngiz bir hadisədir, bir oyanış, bir doğuluşdur.

Bəli, insan hər dəfə yenidən doğulur, hər dəfə Yeni bir əlaməti ilə, varlığının hər hansı bir yeni cəhəti ilə bu dünyaya qədəm qoyur. Və həyat sadəcə bir dəfə doğulmuş körpənin sonrakı zahiri yaşayışından ibarət olmayıb, doğulma və canlanma proseslərinin bütöv bir silsiləsidir. M.Unamuno deyir: “Biz hər şeyi canlandırmalıyıq. Bunun üçün isə hər şeyə öz ruhumuzla təsir etməliyik. Ruh da nə qədər çox verirsə, o qədər zəngin olur. Öz ruhumuzla başqalarını canlandırmaq isə onlara sahib olmaq deməkdir”.

Yaşadığımız həyatda söz sahibi olmaq istəyiriksə, həyat yaşantısının enerjisi həyatımıza cəlb olunan ictimai mühiti işıqlandırmaq və canlandırmaq üçün yetərli olmalıdır. Digər tərəfdən, bu mühit özü də işıqlı olarsa, ancaq bizdən almağa möhtac qalmaz və əksinə, bizim iç aləmimizin işıqlanmasına və deməli, xoşbəxt həyatımıza da təminat vermiş olar.

Səlahəddin XƏLİLOV

525-ci qəzet.- 2010.- 18 mart.- S. 7.