Daş yağan gün

Roman

Əvvəli ötən saylarımızda

Kenquru barədə əzbərlədiyim şerdən başqa heç nə bilmirdim. Ona görə də Nəcinin verdiyi suallar cavabsız qalırdı. Bircə kenqurunun şəkildə gördüyüm qamçı kimi uzun quyruq, qabaq ayaqları dal ayaqlarından azı iki-üç dəfə gödək olduğu, pələ qulaqlarının yana sallandığını deyə bilirdim, vəssalam. Cavablarım Nəcinin ağlına batmırdı, axırda mənimlə belə bir şərt kəsdi:

– Bilirəm, dərs vaxtı atangilə getməlisən. Çünki orda məktəb var. Məktəbdən öyrən gör, kenqurunun əti yeməlidir, yoxsa murdardır? İldə neçə bala doğur? Ona canavar bata bilər? Sonra ayağın buralara düşəndə mənə danışarsan.

Mən də razılaşıb bu barədə ona söz verdim. Onu inandırmaq üçün hələ bir atamın canına da and içdim.

Günlərin birində yenə də gördüm ki, Nəci sürünü Arıq dərənin boğazındakı sucuqluğa verib, özü də Sarı qayanın üstündə üzü Köhnə Həsənliyə tərəf dayanıb tütək çalır. Evdəkilər bilməsin deyə mərəyin arxa tərəfindən əyilə-əyilə keçib özümü Nəciyə yetirdim. Məni görəndə elə sevindi ki! Sonra dağdan-arandan xeyli söhbət elədik. Onun qulağı məndə olsa da, fikri Köhnə Həsənlini əhatə edən dağlarda, təpələrdə idi. İndi onun iki tütəyi vardı. Təzə düzəltdiyi tütəyin səsi o qədər də xoşuma gəlmirdi. Bunu Nəci də hiss edib alabəzək tütəyini çalmağa başlayanda, göyün üzü damarlandı. İldırım çaxdı, yer silkələndi, bayaqdan yağan sakit yağış daha da şiddətləndi. Nəci tez sürünün dal-qabağını kəsib Sarı qayanın altındakı kahalara saldı. Yağış səngimək bilmirdi. Biz kahanın bir küncünə çəkilib söhbət eləyirdik. Nəci dedi ki, təzə tütəyi çayın aşağısında bitən qarğıdan düzəltmişəm. Alabəzək tütək Köhnə Həsənlinin qabağında bitən qarğıdandır. Nəcidən bu sözləri eşidəndə xəyallandım. Babam həmin qamışlığı mənə göstərib demişdi ki, ermənilər kəndə hücum çəkəndə, adamların çoxu qaçıb bu qamışlıqdan keçəndə, uşaqlı-böyüklü hamısı qırılıb. Bir nəfər belə o taya addamağa macal tapmayıb. Ağlıma gəldi ki, Nəcinin alabəzək tütəyi də Köhnə Həsənlilərin qanı ilə suvarılıb. Yəqin elə ona görə də alabəzək tütəyin səsi adamı yandırıb yaxır. Alabəzək tütək çalınanda Nəcinin gözlərində sübh çağının şehi kimi yaş damcıları gilələnirdi. Özümdən asılı olmayaraq məni də qəhər boğurdu. Yəqin bu yağış da Köhnə Həsənlinin kövrək göylərdən tökülən göz yaşlarıdır. – Öz-özümə düşündüm. Ancaq ağlıma gələn bu fikirləri Nəciyə deyib, onun dərdini daha da artırmaq istəmədim. Yağış kəsəndən sonra hava bir qədər ayazıdı. Köhnə Həsənli tərəfdən gələn bir tala boz duman Təzə Həsənliyə yayıldı, sonra yavaş-yavaş sürünüb, altına sığındığımız Sarı qayanın üstündən uzaqlara çəkildi. Bu, bəlkə də ermənilərin Köhnə Həsənlidə qırdığı günahsız insanların narahat ruhu idi. Uşaq olsam da, kəndin dünyagörmüş adamlarından eşitmişdim ki, insan ölsə də, ruhu yaşayır və Köhnə Həsənlinin xarabalıqları üzərində cövlan edən duman, çən yüz illər burada yaşayıb-yaradan, indi yox olan insanların incikli ruhudur. Və ona görə də qanla suvarılan alabəzək tütəyin səsində yanıqlı bir inilti vardı. Hər dəfə çalınanda ruhlar oyanır, yer-göy silkələnib lərzəyə gəlir.

Hava açılan kimi Nəci sürünü haraylayıb kahalardan çıxartdı. Qoyunlar yağışın islatdığı payız otunu ləzzətlə yeyirdi. Mən bu dəfə Nəcinin yanına ayrı məqsədlə gəlmişdim. Oxuyub öyrəndiyim məzəli bir hekayəni Nəciyə danışmaq üçün fürsət axtarırdım. Bilirdim ki, şer, nağıl deyəndə dostumun kefi durulur.

Məsələ belə olmuşdu. Xəlvətə salıb dayımın idarə kağızlarını qurdalayırdım. Gözüm, üstündə “Cəlil Məmmədquluzadə” yazılmış və vərəqləri saralıb-solmuş bir kitaba sataşdı. Xəlvətə çəkilib kitabı vərəqləməyə başladım. “Qurbanəli bəy” hekayəsi diqqətimi cəlb etdi. Hekayəni oxuyub orada yazılanları nöqtə-vergülünəcən öyrəndim və Nəciyə danışanda əlini-əlinə vurub o ki, var qəşş etdi. Sonra dişini qıcıyıb ucu koğa kimi əyri olan çomağını başının üstünə qaldırıb – bəy olmasın, kim olur-olsun, o Qurbanəli bəy əlimə düşsəydi, nə əzişdirərdim?! Gopçu oğraş!! Ə, ağzında bəy deyirsən ey, bəy! Bəy olan kəs də yalançı, gopçu, ikiüzlü olar?! Məni qınasalar da, düzünü deməliyəm. Vallah-billah, dünyanı qarışdıran, adamları bir-birinə vurduran, ortalığa ədavət salan elə o bəylərdir. Bax, elə erməniləri də fittiyib üstümüzə salan, kəndi-kəsəyi yandırıb viran edən o xaçpərəstlərin bəyləridir. Hansı millət olur-olsun, kasıb-kusuba qalsa, heç vaxt bir-birinə dəyib-dolaşmaz. Nəyə desən and içərəm ki, bəy olan yerdə ot da bitməz. Bütün bu fitnə-fəsadları törədən nənəsinin əmcəyini kəsən bəylərdir. Əmim deyir ki, düzdür, bəylərin mərdi də olur. Ancaq onların çoxundan kişi çıxmaz. Ə, kişi də bərkə düşəndə atın axurunda gizlənər?!

Nəci Qurbanəli bəyin barəsində əsib-coşduqdan sonra üzünü mənə tutdu. Dedi ki, çoban olmağıma baxma, mənim də özümə görə ağlım var. Çox adam adını bəy qoyub, vallah, nökərcən qeyrəti yoxdur.

Nəci heç vaxt bu cür sözləri işlətməzdi. Qurbanəli bəyin əhvalatını danışanda elə bil çönüb başqa adam oldu. İllaf, dünyanın gedişatından başı çıxan yekə kişilər kimi əyyar-əyyar sözlər deyirdi. Fikirləşirdim ki, yox, Nəci də dəyişilib. İndi əmisi Mikayıl kimi çox şey bilir. Nəcinin xahişi ilə Qurbanəli bəyin hekayəsini düz üç dəfə danışdım. Hər dəfə də Nəci gah gülür, gah da qəzəblənirdi. Sonra da Qurbanəli bəyin haqqında harfa söyüşlər söyürdü.

Cəlil Məmmədquluzadənin “Qurbanəli bəy” hekayəsi Nəcini yaman tutmuşdu. Nəci bir dəfə çəkinə-çəkinə soruşdu:

– Dayın kimi sən də mənə yazıb-oxumağı öyrədə bilərsən?

Əvvəlcə bu sual mənə qəribə gəldi, nəm-nüm elədim. Bu işə boyun olmaq istəmədim. Nəci isə qır-saqqız olub yapışdı yaxamdan. Axır ki, onun təkidi ilə Nəciyə müəllimlik etmək məcburiyyətində qaldım. Nəciyə dəftər-karandaş tapdım. Ona yal-yamacda, qayaların kölgəsində, daş kahalarda əlifba dərsi keçməyə başladım. Nəci zehinli olduğundan, yazı-pozuya hədsiz həvəs göstərdiyindən, axır ki, arzusuna çatdı... Ordan-burdan kitab tapıb Nəciyə verirdim. O, qalın-qalın kitabları birnəfəsə oxuyurdu. Oxuduqlarını da əzbər danışırdı. Nəci kitab düşkünü olmuşdu. Əlinə qəpik-quruş düşəndə əmisindən gizli rayon mərkəzinə gedənlərin birinə pul verib kitab gətizdirirdi. Oxuyub-yazmaqda mən onun yanında yalan olmuşdum.

Bir gün Nəci qoyun-quzunu Təzə Həsənlidən xeyli aralıda, neçə-neçə kənd-kəsəyi bir-birinə calayan el yolunun kənarında otarırdı. Hərdən tütək çalır, gəlib-keçən yüklü dəvələrə, atlı-ulaqlı yolçulara baxırdı. Torpaq yolda şütüyən üstü budkalı maşın ona yaxınlaşanda yolun kənarına çıxıb dayandı. Sürücü kabinədən düşüb təpiyinin ucu ilə təkərləri bir-bir yoxladı. Sonra isti buxar qalxan motora su tökdü. Nəci tanımadığı sürücüyə yanaşıb salamlaşdı. Maşının örtülü kuzasının üstündə “avtodükan” yazılmışdı. Sürücü budkanın qapısını açanda qəfəsələrdəki cürbəcür parçalar, paltarlar, qənd kisələri onun diqqətini cəlb etdi. Üst qəfəsələrə çoxlu dəftər-kitab yığılmışdı. Sürücü çobanın marağını hiss edib ona tərəf baxmadan soruşdu:

– Bəlkə bir şey lazımdır?

– Kitablara baxmaq olar?!

– Olar, olar! Niyə olmur? Sən kitab oxuya bilirsən?

– Niyə oxumuram, xoşum gələn kitab olsa...

– Buyur, hansı kitabı deyirsən, rusca, azərbaycanca...

– Azərbaycanca olan kitabları göstərin.

Nəci dükançının göstərdiyi kitablardan üçünü seçib götürdü. Əlini cibinə salanda pərt oldu. Paltarını dəyişdiyindən olan-qalan pulunun hamısı evdəki pencəyin cibində qalmışdı. O, xəcalət çəkə-çəkə kitabları geri qaytardı. Birdən ağlına nə gəldisə, özündən on beş-iyirmi yaş böyük olan satıcıya çəkinə-çəkinə:

– Əmi, cibimdə pul yoxdur, pulum yadımdan çıxıb evdə qalıb, – dedi. – Əvəzində bir südəmər quzu versəm götürərsən? Üç aylıqdır.

Bu söz satıcıya göydəndüşmə oldu:

– Götürməyinə götürərəm. Axı, quzunun pulu çox eləyir.

– Eybi yoxdur, elə hamısına kitab verərsən.

Onlar razılaşdılar. Nəci xeyli kitab seçib götürdü. Sonra əkiz quzulardan birini tutub satıcıya verdi. Avtodükanın satıcısı soruşdu:

– Adın nədir?

– Nəcəf.

– Atan nə işlə məşğul olur?

– Atam yoxdur.

– Anan?

– Anam da yoxdur.

– Bacı-qardaşın?

– Bacı-qardaşım da yoxdu. Hamısını o vaxt ermənilər qırıb.

– Allah hamısına rəhmət eləsin. Qəbirləri nurla dolsun.

– Onların heç qəbirləri də yoxdu.

– Bəs bu qoyunlar kimindir?

– Əmimindir. Onun qoyun-quzusunu otarıram.

Satıcı mütəəssir oldu. Onun qolları boşaldı. Qucağındakı quzunu Nəcinin özünə qaytardı. Quzu hoppanıb sürüyə tərəf qaçdı. Satıcı söhbəti davam etdirmədi. Bircə onu dedi ki, pul lazım deyil. Kitabları sənə bağışlayıram. Satıcı bunu deyib pəjmürdə görkəm aldı və maşının kabinəsinə keçərək:

– Qəm eləmə. Allah kərimdir, axırı yaxşı olar. Ermənilərin evi yıxılsın. O vaxt çoxlu kəndi xaraba qoyublar, – deyib motoru işə saldı.

Hər dəfə Nəcinin yanına gedəndə əvvəlcə təzə aldığı və oxuduğu kitablardan həvəslə danışırdı. Sonra mənə səxavətlə qonaqlıq verirdi. Qara qoyunlardan birinin südünü çantasındakı mis cama sağıb, sonra da bulağın gözünə qoyub sərinlədirdi. Yarım litrə qədər südü köpüklü-köpüklü başıma çəkib ləzzətlə içirdim. Nəci deyirdi ki, qara qoyunun əti də, südü də dadlı olur. Nəci mənə göstərdiyi qonaqpərvərlikdən məmnunluq duyurdu. Və hərdən kefinin duru vaxtında, bəzən də kədərli anlarında alabəzək tütəyinə dəm verirdi. Onda bütün quşlar susur, dağlar sükuta dalır, ora-bura dazıyan qoyun-quzu yerlərindən tərpənmədən sakit-sakit otlayıb, hərdən Nəciyə tərəf qulaqlarını şəkləyirdilər. Sürünün həndəvərində hərlənən itlər də səslərini çıxarmadan hərəsi bir tərəfdə şöngüyüb altdan-altdan Nəciyə baxırdılar. Təzə tütəyin səsi isə başqa cür çıxırdı. Adamın canına yatmırdı. Qanla suvarılan alabəzək tütəyin səsində Köhnə Həsənlilərin iniltisini, fəryadını duyurdum və mən özüm də Nəcinin qəlbindən qopub gələn bu nalənin sehrinə düşüb erməni cəlladlarına nifrət edirdim. Günlərimin çoxu Nəcinin yanında keçirdi. Bunu evin böyükləri də bilir, lakin etiraz etmirdilər. Əksinə, deyirdilər ki, Nəcəf saf uşaqdır. Çoban olsa da, ağsaqqalın, ağbirçəyin yerini biləndi. Heyləsindən adama ziyan gəlməz.

Heç bir mədəni-maarif, ictimai-iaşə, tibb ocağı, radiosu, telefonu, elektrik işığı olmayan Təzə Həsənlidə camaat azar-bezarın nə olduğunu bilmirdi. Kəndə illərlə həkim ayağı dəymirdi. Cavanlar böyüklərin yolunu saxlayırdı. Qonum-qonşu bir-birinə can deyib, can eşidirdi. Adamlar arasında dəyintili, qan qaraldan söz-söhbət olmazdı. Tək-tük adam tapılardı ki, oruc-namazından qalsın. İbadətə biganə olanlara ağıldan kasad kimi baxırdılar. Təzə Həsənlinin yazılmamış orfoqrafik və izahlı lüğətində, yalan, yaltaq, kin-küdurət, oğurluq-əyrilik, şər-böhtan kəlmələri yox idi... İnsanların xasiyyəti bu yerlərin təbiəti, torpağı, suyu, ab-havası kimi pak və bakirə idi. İnsanlar yüzdən artıq ömür sürürdü. Kənddə neçə ildən bir hüzr yeri düşür, ağı səsi eşidilirdi. Və mənə elə gəlirdi ki, kənddə adamlar ölmür, bax, elə o dağlar, qayalar kimi əbədi yaşayır.

Orası var ki, qaranlıq çökəndə kəndin ətrafında ac canavarlar, tülkü və çaqqallar tüğyan eləyirdi. Ona görə də hərə qapısında bir və ya iki qanıq it saxlayırdı. Elə itlər ki, sahibi qabağını almasa, atlını atdan salır, piyadanı yolundan eləyir. Di gəl ki, o cür sərt itlər qadınla uşağa dəyib dolaşmırdı. Nəcinin dediyi kimi, qadına, uşağa cuman iti heç kəs qapısında saxlamazdı, dərhal aparıb azdırardı. Bir də ki, kürsək vaxtı köpəklə qancıq kənd arasında, adamların gözü qarşısında açıq-aşkar bir-birinə səmtiməzdi, dalda bir yerə çəkilərdi... İndi sivilizasiyanın “fantan” vurduğu bəzi-bəzi dəbdəbəli şəhərlərdə, günün-günorta çağı intim hisslərin əsirinə çevrilən açıq-saçıq geyimli nazlı-qəmzəli qızların, elə dulların da, kişi qiyafəli gədə-güdələrin, ədəb normalarına sığmayan və ikrah hissi doğuran davranışlarının şahidi olduqca, on bir evli Təzə Həsənlidə gördüklərimi xatırlayıb təəssüf hissi keçirirəm. Təzə Həsənlidəki belə-belə adət-ənənələr, eyni cinsdən olanların nikahına xeyir-dua verənlərin və bunu insan azadlığının təntənəsi kimi mənalandıran bəzi-bəzi avropalıların çətin ki, xoşuna gəlsin. Və Qərb sivilizasiyasının eybəcərliklərini, mədəniyyət kimi əxz etməyə həvəs göstərən özümüzünkülərin də, Təzə Həsənlinin adət-ənənələrinə ağız büzəcəklərinə şübhə etmirəm. Bir də ki, Nəcinin çaldığı tütəyin səsini anıb-anlamayanların təfəkkür tərzi başqa cür ola da bilməz.

(Ardı var)

Əli İLDIRIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 19 mart.- S. 6.