SAAT DAŞI
Həmin gün, hər il olduğu kimi, axşamüstü Turan
xanımgilə yollandım.
Mən gələndə qohumlardan, dostlardan bir neçə nəfər artıq buradaydı.
Oktyabrın 24-ü idi, Hüseyn Cavidin növbəti ad günü.
Böyük
şairin 111 yaşı tamam olurdu.
Həmişəki
kimi, Turan xanım atası Cavidin, anası Mişkinaz
xanımın, qardaşı Ərtoğrolun əkslərinin
yanında 3 şam yandırmışdı.
Deyirdik,
danışırdıq, xatirələr söylənirdi, yenə
bu kiçik otaqda xudmani bir söz bayramı
yaşanırdı.
Bir neçə gün
öncə Hacıbaba ustad mənə sonuncu şeirlərini
yazdığı balaca bir dəftər vermişdi,
baxmışdım ki, hələ boş vərəqləri
çoxdur, demişdim: «Bəlkə, dolsun, sonra verəsiniz?» Qayıtmışdı: «Yox, ayrı dəftərim
var, yeni şeirlərimi ora yazacam».
Elə həmin
gün dəftərçəni Turan xanıma verərək
xahiş eləmişdim ki, bu bir neçə səhifəlik əlyazmanı
makinada yazsın.
Həmin ad
günü axşamında Turan xanım, birdən nəsə
yadına düşübmüş kimi, qalxıb qonşu
otağa keçdi, dəftərçəni və makinada
nüsxələrlə yazdığı şeirləri gətirdi.
Elə dəftərdəki
ilk şeirə – ustadın Kərbəla ziyarətinə yola
düşmək ərəfəsində yazdığı
misralara işarə edərək təbəssümlə:
«Gör Hacıbaba müəllim həyat yoldaşını nə
incə məhəbbətlə sevir», – dedi.
Şeiri ucadan
oxudum ki, məclisdəkilərin hamısı eşitsin.
Uğurlar arzula cana,
Ki səndən
ayrılıram,
Ziyarət əzmi ilən mən
Vətəndən
ayrılıram.
Həmişə
hüsnün olub
Gülşənim,
gülüm, çiçəyim,
Bəlalı
bülbülünəm mən,
Çəməndən
ayrılıram.
Səninlə ömr edəli
Hər günüm baharə
dönüb,
Gör, indi bəslədiyim
Yasəməndən
ayrılıram.
Əgərçi qismət
olar,
Hacı «kərbəlayi»
gələr.
Dur, indi gəl, yola sal,
Çünki
səndən ayrılıram.
Hamı
gülüşdü.
Hacıbaba
müəllim həmişə arzusunda olduğu Kərbəlaya
gedib-gəlmişdi, kərbəlayı olmuşdu,
ayrılıq astanasında yazdığı bu şeirdəki
xəfif nigarançılıq da artıq lap çoxdan arxada
qalmışdı.
Və birdən möcüzə
baş verdi.
Evdən mənə
zəng çaldılar.
Nə telefonun
zəng çalması, nə məni evimizdən
axtarmaları möcüzə idi.
Möcüzə
o telefon zənginin içərisindəki xəbərlə
indi içərisində olduğumuz bu məclisin heyrətli
bağlantısı idi.
Adətən,
Turan xanımgildə olanda bilərdilər ki, gec gələcəyəm,
xüsusi ciddi bir hadisə olmasaydı, məni aramazdılar.
Odur ki, bu zəng
məndə təşviş oyatdı.
«Hacıbaba
müəllimgildən axtarırlar səni. Deyirlər, təcili
onlara gedəsən. Elə bu dəqiqələrdə
keçinib…»
Hamımız
sustaldıq.
Biz Cavid ocağında, dahi
şairin növbəti ad günündə Hacıbaba
Hüseynovun vidalaşma şeirini oxuyarkən o zavallı həyatla
vidalaşırmış:
Uğurlar arzula cana,
Ki səndən
ayrılıram.
Ziyarət əzmi ilən mən
Vətəndən
ayrılıram.
Sevgilisindən, bizdən, Vətəndən,
həyatdan ayrılırmış…
Turan xanım
ağır-ağır qalxdı, bir şam yandıraraq Cavidlərin
əriyib qurtarmaqda olan 3 şamının yanına qoydu.
Tələsik
çıxdım.
Azərbaycan,
Bakı o vaxt narahat çağlarını
yaşayırdı. Ölkə parçalanma, iflas təhlükələrinin
məngənəsində çabalayırdı.
Həmişə
xoş ovqat şəhəri olmuş Bakı, elə bil,
qaraqabaqlaşmışdı. Adamlar axşamlar evdən
çıxmağa da ehtiyat edirdilər.
Taksi tapa bilmədim.
Yarıqaranlıq
küçələr bomboş idi. Halbuki, sən deyən,
gec saatlar da deyildi.
Şəhərin
bu hüznlü görünüşü mənim indiki əhvalıma
çox uyğun idi.
Azadlıq
prospektinin bu başından o başına – Turan xanımın
prospektə qovuşan Nizami küçəsindəki mənzilindən
Hacıbaba ustadın həmin prospektin Naxçıvani
küçəsinin kəsişəcəyindəki evinəcən
piyada getdim.
Bu uzun yolu gedə-gedə
Hacıbaba ustadı düşünürdüm, bütün
ömrü gözümün önündən keçirdi, səsi,
sözləri yaddaşımda sayrışırdı,
yoxuşu qalxa-qalxa mənə çox əziz olan,
tanıdığım insanların ruhca ən zənginlərindən
birini daha heç vaxt görməyəcəyimə qüssələnirdim.
Mənim bu odlu sinəmin
şərari aşikarədir,
Yaxın gələrsə
rindlər, bilər, xəyalə bənzəməz.
Zaman olur ki, axtarar zəmanə
əhli Hacını,
Və leyk, indi
sözlərin biri misalə bənzəməz.
Yolu gedə-gedə,
1993-cü ilin həmin tutqun 24 oktyabr axşamında mən
artıq onu – itirmiş olduğum Hacıbaba ustadı arayırdım.
Zəmanə əhli isə,
ustad düz hiss edibmiş ki, əsl qədir-qiymətini
anlayaraq onu xeyli sonra axtarmağa başlayacaqdı…
Müharibədən
sonrakı ilk illər yalnız Azərbaycanda deyil, İkinci
dünya savaşının zərbələrini dadmış
ölkələrin hər birində bütün çətinliklərə,
sağalmayan yaralara, çeşid-çeşid
sıxıntılara baxmayaraq, ruh yüksəkliyilə,
ümidlə, hər şeyin yaxşı olacağı
inamı ilə doluydu.
Müharibədən
sonrakı ilk yazdan başlayaraq, elə bil ki, dünyanın
işığı da, rəngləri də
artmışdı və asta-asta dava illərinin qaramatlığını,
bozluğunu, sönüklüyünü sovurub
aparırdı.
Hər bir
insanın ömründə də, sanki, büsbütün
yeni bir səhifənin açıldığı təəssüratı
vardı. Ən azı, hər kəs bunu özünə təlqin
etməyə, buna sidq ürəkdən inanmağa
çalışırdı.
Hacıbaba Hüseynov Əhməd
Bakıxanovun ansamblında nağaraçı kimi fəaliyyətə
başlayanda 1945-ci il idi.
Bu dövrdə və ondan
sonrakı bir neçə onildə həmin sənət
birliyi Azərbaycanın ən üstün, ən nüfuzlu
xalq çalğı alətləri ansamblı
sayılırdı və musiqi ilə, şeirlə nəfəs
alan bu kollektivdə olmaq Hacıbaba
üçün xoşbəxtliyin zirvəsi idi.
Bu mənim
şəxsi qənaətim deyil, onun özünün mənə
söylədiyi həqiqətdir.
Söhbət
eləyirdi ki, müharibə ərəfəsində belə
bir qərar çıxmışdı – işə ciddi
üzrlü səbəb olmadan 10 dəqiqədən artıq
gecikən vəzifəsindən kənarlaşdırılsın.
Çilingər
işlədiyi vaxtlarmış.
Bir gün
radioda valehi olduğu Zülfünün konserti gedirmiş.
Hacıbaba elə
aludəliklə dinləyirmiş ki, aləm eyninə
deyilmiş.
Konsert bitincə onu
görür ki, ey dadi-bidad, haçandır iş
başlayıb.
Gecikir və
radioda Zülfünü dinləmək heç vəchlə
üzrlü səbəb sayılmadığından onu
zavoddan kənarlaşdırırlar.
İki-üç
ay işsiz qalandan sonra həm yaxşı mütəxəssis
olmasına görə, həm də bir neçə
dost-tanışın xahiş-minnəti sayəsində onu
yenidən öz yerinə bərpa edirlər.
Musiqiyə belə
vurğun Hacıbabadan ötrü Əhməd Bakıxanovun
ansamblında olmaq elə Cənnətin tən ortasına
düşməyə bərabərdi.
Camaat
arasında xırda-xırda oxumağa da həmin ansamblda
nağaraçalan işlədiyi çağlarda
başlayır.
1946-47-ci illərdə
el şənliklərində yaxınları, oxusuna bələd
olanlar rica edəndə bir-iki ağız deyərmiş.
Zülfünün dəlisi
olduğundan onun yollarını, boğazlarını, az qala, olduğu kimi təkrarlaya bilirmiş.
Zülfü Adıgözəlovun
«Rast»ı yazılmış, 1938-ci ildə buraxılan val o dövrdə, az qala, patefonu olan hər
abşeronlunun evində varmış.
Hacıbaba bu
valı o qədər dinləyibmiş ki, səsbəsəs əzbər
bilirmiş.
Əsas işi
nağara çalmaq olsa da, hərdən toyda-məclisdə
üz vuranda oxumağa da başladığı, həm də
buna yalnız xanəndə olmayan yığnaqlarda
razılıq verdiyi vaxtlarda bir gün hansısa Bakı kəndində
Zülfüylə ilk dəfə rastlaşır.
«Maşın gəldi. Əvvəl
Qurban əmi düşdü, ardınca da Zülfü.
Kimsə
Zülfüyə deyir ki, bəs o cavanın yaxşı
oxumağı var.
Təvəqqe
elədi ki, oxuyum.
Oxuyardımmı heç!
Qurban əmi də
təkid elədi. Boyun qaçırtdım.
Qazancım bu
oldu ki, həmin məclisdə Zülfüylə ilk dəfə
salam-əleyk elədik.
Zülfü o
vaxtlar musiqi məktəbində dərs deyirdi.
Bir dəfə
məni çağırtdırdı yanına ki,
eşitmişəm valdakı «Rast»ımı olduğu kimi
yamsılayırsan, bir oxu, mən də qulaq asım.
Yenə onun
qarşısında oxumağa cürətim çatmadı.
«Sən mənim canım,
oxu», – dedi.
Bu sözün
qarşısında məcbur qalıb oxudum.
Çox yox ha,
cüzi, elə bir neçə nəfəs.
Uğundu getdi. Dedi: «Eşitmişdim pis
oxumursan, özü də eynən mənim kimi oxuya bilirsən.
Amma təsəvvür edə bilməzdim bu təhər
dəqiq oxşadasan».
Bir axşam yenə
Bakı kəndlərindən birində toydaydıq. Əvvələn
onu deyim ki, Bakının üç-dörd para kəndi var
ki, orada Zülfünün oxumasından ötrü əldən-ayaqdan
gedirdilər.
Bu kəndlərdən
biri Corat idi, biri Binə idi, biri Nardaran idi, biri də Güzdək. Mən danışan əhvalat
baş verdi Nardaranda.
İki əkiz
qardaş vardı, toylarını eyni gündə edirdilər. Məclisə
Zülfünü də dəvət etmişdilər. Mən klarnet dəstəsində idim, ayrı gəlmişdik.
Yeri gəlmişkən onu da deyim, bu kəndlərdə
Zülfünü o qədər sevirdilər ki, əhd eləyirdilər
oğlumuz olsun, adını Zülfü qoyaq.
Toyun
qızışan məqamı idi. Zülfü, həmişəki
kimi, şahanə oxuyurdu, hamı onun səsinin təsirindəydi.
Nardaranın
hörmətli adamlarından biri həmin toyun sərpayısı
idi.
Sən demə,
o, Zülfü ilə küsülüymüş.
Bunu kəndin
ağsaqqalları da bilirdi.
Daha barışmaq
üçün bundan münasib girəvə olmazdı ki!
Sərpayıya
dedilər ki, get öp Zülfünün üzündən.
Çox da sərpayı
idi, məclisin ağası idi. O da ağsaqqal sözünə tabe
idi, həm də bu tapşırıq lap ürəyincə
idi.
Dinməz-söyləməz
gedib öpdü Zülfünü.
Zülfü
bir «Orta segah» başladı.
O, nə oxusa, əla idi,
ancaq «Orta segah»ından olmazdı.
İndi də
deyə bilmirəm, qəhərlənirəm. Onun «Orta
segah»ı adamın ürəyini yerindən qoparırdı.
Oxuyurdu, həm
də elə bir şeir oxuyurdu ki, o vaxtacan həmin şeiri
heç bir başqa xanəndədən eşitməmişdim. Belə başladı ki:
Dilbər, sənin ol
gülşən ü gülzarına qurban,
On dörd gecəlik
ay təki rüxsarına qurban.
Əyri qaşına,
türre-yi tərrarına qurban,
Süzgün
gözünə, nərgis-i xummarına qurban.
Zülfü Adıgözəlov
ki qarabağlı idi, bunu Qarabağ ləhcəsində bir az da şirin deyirdi:
Dilbər, sənin ol
gülşən ü gülzarınqa qurban,
On dörd gecəlik ay təki
rüxsarınqa qurban,
Əyri qaşınqa,
türre-yi tərrarınqa qurban,
Süzgün
gözünqə, nərgis-i xummarınqa qurban.
Ey sevgili yarım,
Ey türfə nigarım,
Sənsən
gülüzarım,
Yox səbr ü qərarım,
Xəllaqınqa,
peyğəmbərinqə, tanrınqa qurban.
Özümü
saxlaya bilmədim, gözlərim yaşardı.
Zülfü
oxuyub qurtarandan sonra mənə dedilər ki, indi sən
götür qavalı.
Nə illah elədim ki, mən
peşəkar xanəndə olan məclisdə oxumuram, onda
qalmış Zülfi kimi ustadın məclisi ola,
xeyri olmadı. O biri tərəfdən, Zülfü də
israr elədi ki, camaatın sözünü yerə salma.
Mən Vahidin bu qəzəlini
başladım:
O can alan
nə bilir aşiqin pənahı nədir,
Ona bu
hüsnü verən qüdrət-i ilahi nədir?!
Bu, geniş
yayılmış, az qala, hər xanəndənin
oxuduğu qəzəl idi.
Zülfünün
bir adəti vardı – kepkasını gözünün
üstünə çəkib mənalı-mənalı
baxardı. Yenə helə baxdı. Bu
baxışın bir eyhamı da vardı ki, o şeirin
qabağında bu nədir oxuyursan?
Mən bu sənətdə
az-çox nə öyrənmişəmsə, Zülfü
Adıgözəlova, Seyid Şuşinskiyə, Əhməd
Bakıxanova borcluyam. Sonralar 12 il Bəhram Mansurovla
yoldaşlıq etdim. Onun bütün nəsli
musiqiçi olub. Təbii ki, o özü də
muğamı mükəmməl bilirdi. Ondan
da çox şey öyrəndim. Mən
haqqı deməliyəm».
Bu son sözləri
Hacı müəllim təsadüfən dilə gətirmirdi.
Çünki
illərcə yoldaşlıq etdiyi Bəhram müəllimlə
günlərin birində araları dəymişdi.
Axıracan da
barışmadılar.
Amma nahaq.
Bundan hər
ikisi itirdi, lakin daha çox sənətimiz itirdi.
Olsun ki, Bəhram
müəllimin çalğısında, ifasındakı
qıvraqlıq, cazibə, yapışıq digər tarzənlərinkindən
fərqli idi.
Amma kiməsə az görünən
qıvraqlığın, cazibənin,
yapışıqlığın əvəzində Bəhram
ustadda başqalarında olmayan qədimlik, dürüstlük,
çoxlarının bixəbər olduğu şöbə və
guşələri canlandırmaq məharəti vardı.
Həmin bilinməyən,
unudulmuş şöbə və guşələr Bəhramın
solo ifasında bir güc idisə, Hacıbaba oxusu ilə
qovuşub avazlaşanda on gücə çevrilirdi.
Hacıbaba
ustadsa o «təzə» şöbə və guşələrlə
səsini pərvazlandırmaqdan ötrü yeni üfüqlər
əldə edirdi.
Aralarından su keçmədiyi
əyyamlarda Bəhram Mansurova şeir də həsr etmişdi:
Biz məqamat əhliyik, həm
vardır əldə camımız,
Tarsız,
neysiz, kamansız olmayır aramımız.
Yoxdu Cabbar kim,
Ələsgərdən soruşsun Seyyidi,
Zülfü tərk
etmiş bizi, Xanla keçir əyyamımız.
Gərçi Qurban ayrı
salmış tarını mizrabdan,
Tarını
dilləndirən vardır bizim Bəhramımız.
Peyğəmbərin hədisidir
ki, biliyin ardınca get – lap o, Çində olsa da.
Yəni, ən
uzaqda, ən çətinliklə irişilən məkanda
bulunsa belə, biliyə doğru yollar daşlı-kəsəkli
olsa da, əziyyətlərdən çəkinmə,
onların ardınca qoş.
Peyğəmbər aşiqi,
müqəddəs simaya neçə şeirini həsr
etmiş Hacıbaba ustad bilik ardınca bu cür can atanlardan
idi.
Zülfüdən
ilk dəfə eşidərək ifasına gətirdiyi,
sonradan çoxlarının Hacıbaba Hüseynovdan öyrənərək
oxuduğu cığalı müxəmməsin müəllifinin
kimliyini bilib-bilmədiyini soruşmuşdum ondan.
«Xəbərim
yoxdur», – demişdi.
Bu şeirin
bütövünü Salman Mümtazın «El şairləri»
kitabında birinci dəfə 1928-ci ildə çap etdirdiyini,
müxəmməsi Dəli Bəbir adlı unudulmuş bir
söz ustasının qoşduğunu söyləmişdim,
xahiş etmişdi ki, mətni yazıb verim ona.
Amma sabahacan
dözməyə səbri çatmamışdı, elə həmin
axşam zəng vurmuşdu ki, şeirin bilmədiyi bəndlərini
telefonla diktə eləyim, yazsın.
…Bir neçə həftə
sonra Kürdəxanıya toya dəvətli olan bir dostum «bəlkə,
gedəsən mənimlə, Hacıbaba oxuyur orda », – dedi.
Vaxtım da
vardı, həvəsim də.
Getdik.
Abşeron
toylarının bir ənənəsi də çox ürəyimə
yatır və örnək götürüləsidir.
Qonaqlar əvvəlcə
bir başqa çadırda yeyib-içir, sonra keçirlər
digər çadırda musiqi dinləməyə.
İki yeməyi
bir-birinə qatmırlar, rəva görmürlər ki,
qarın qidasının hay-küyü mənəviyyat
qidasına xələl gətirsin.
Biz
çadıra daxil olanda Hacıbaba müəllim oxuyurdu.
Məclis
ustası olduğundan dərhal elə gendəncə
gözü məni tutdu.
Başqa bir qəzəl
ifa edirdi.
Salamlaşmaq,
hörmətimi bildirməkçün ona sarı irəliləyirdim.
Girişdən
toy mağarının çalğıçılar əyləşmiş
yuxarı başınacan 30-35 metr olardı.
Mən bu yolu qət edənəcən
Hacıbaba ustad yalnız ona xas qeyri-adi məharətlə
gözlənilməzcə «Orta segah»a keçdi və bir vaxt
Zülfünün onu seyr etdiyi kimi, mənalı-mənalı
mənə baxaraq belə oxudu:
Çün dərdim olub
ruz-i əzəldən sənə məlum,
Mövzun bayatıyla qəzəldən
sənə məlum,
Yoxdur üzümün fərqi
xəzəldən, sənə məlum,
Çəkməz
əlin üşşaq gözəldən, sənə məlum.
Ey dilbər-i tənnaz,
Ey surət-i şəhbaz,
Etmə Bəbirə naz,
Gəl ol mənə həmraz,
Xəllaqına,
peyğəmbərinə, tanrına qurban.
Hacıbaba belə
Hacıbaba idi.
«Sən gəlmisən, indi
başqa cür oxuyacam», – dedi.
Oxudu və o
axşam oxuduqlarının hamısını diktofona
yazdım.
Ustadın bu
sözündə də böyük peşəkarlığın
əlaməti vardı.
O, auditoriyadan-auditoriyaya, dinləyicidən-dinləyiciyə
fərq qoymağı, harada nəyi oxumağı izahsız
bir fəhmlə duyurdu.
Hər kəsə
istəyəcəyi payı verməyi bacarırdı.
Bir dəfə
zarafatla soruşdum ki, toyda sizə pul uzadıb sifariş verəndə
vəcdə gəlməyinizə təsiri olurmu?
Tam ciddiliklə: «Əlbəttə!
– dedi. – Toyda xanəndəni,
çalğıçını pul kimi cuşə gətirən
qüvvə olmaz».
O da pulu sevirdi. Amma onu ən müxtəlif məcislərdə
saysız dəfə müşahidə edəndən sonra gəldiyim
bir nəticə də budur ki, Hacıbaba üçün
qarşısında anlayanın, duyanın, əsl dəyərini
dərk edənin olması onu hər şeydən çox
ilhamlandırırdı.
O öz oxumağından
zövq alırdı – buna söz yox. Lakin dinləyənin
onun oxusundan aldığı ləzzət Hacıbaba ustada daha
çox həzz bağışlayırdı.
Bir şeirində bunu təsdiq
də edir:
Deyillə eşq
mülkünün gədası, şahı birdilər,
Nə xoş məkandır
ol məkan, həmən məkanı kim
bilər?
Məqam-i şeirə,
Hacı, gər yığılsa əhl-i zövqlər,
Tərəf-müqabil olmasa,
təb-i rəvanı kim bilər?
Tələbəliyimdə,
lap əvvəlinci görüşümüzdə Hacıbaba
müəllim söhbət əsnasında eşitməmiş
olduğum bir qəzəlin mətləsini – ilk beytini söyləmişdi,
soruşmuşdum ki, bu şeirin məqtəsi necədir?
Başqa mətləbdən
danışmağa başlamışdı, elə bil, həmin
suala cavab vermək yadından çıxmışdı,
handan-hana bir də xəbər almışdım ki, Hacı
müəllim, bayaq oxuduğunuz qəzəlin
axırıncı beyti, təxəllüs işlənən sətirləri
necədir, o şairi tanımaq istərdim.
Bu dəfə
cavab vermişdi.
Üstündən illər
ötəndən sonra həmin görüşü yada salaraq
etiraf etdi: «Mən daim imkan olduqca hərədən nəsə
əxz etmişəm. Heç vaxt bilməməkdən
utanmamışam. Elə səninlə ilk
görüşümüzdə «məqtə» demişdin, bilməmişdim
nədir. Gözləmişdim, bəlkə,
söhbətin gedişində özün mənə bir ipucu
verdin.
Bu yolla sənin
xəbərin olmadan səndən bir biliyi mənimsəmişdim.
Heç
yadımdan çıxmaz. Qonşuluğumuzda
Qasım adlı bir oğlan vardı. Mirzə Mansurun
yanına gedib tar dərsi alar, muğamları öyrənərdi.
Tez-tez baş çəkərdim həmin
oğlangilə. Oxuyardı ki: «Maye-yi əsl-i nəcəb
əz gərdiş-e dövran zərəst». Soruşardım:
«Bu nədir?» Deyərdi: «Üşşaq».
Belə-belə,
illər boyu bilmədiyimi öyrənmişəm, öyrəndikcə
də bu sənətə həvəsim artıb. Bircə
söz də olsa, öyrəndiyim adama həmişə minnətdar
olmuşam».
«
Görən,
Hacıbaba Hüseynov bunları oxumalı olsaydı, necə
alınardı?
Heyiflər ki,
Hacıbaba Hüseynovun o qədər zəngin içəri
dünyasının, ifa məharətinin müqabilində səsinin
qanadlanma dairəsi məhdud idi.
Cabbar
Qaryağdıoğlu səs imkanları geniş olan xanəndəymiş. Bununla belə,
söyləyibmiş ki, Ələsgərin nəfəsi məndə
olsa, göydə uçan quşu saxlardım.
Bir kərə
bunu Hacıbaba müəllimə xatırladaraq
soruşmuşdum ki, heç sizin xəyalınızdan
keçməyib ki, filan səs məndə olsaydı, nələr
edərdim?
Cavab
vermişdi ki, Cabbarın bu sözünü Qurban Pirimovdan da
eşidib.
Filarmoniya
bağında oturublarmış. Qurban əmi, Xan, Bəhram,
Hacıbaba…
Qurban əmi həmin
söhbəti edir, Hacıbaba da qayıdır ki, ay Xan, nolar, səsini
bir neçə günlüyə mənə borc ver də.
Xan bir az incik: «Niyə, məgər
mən oxuya bilmirəm?», – deyir.
«Yox e, onu demirəm. Sən
ömrün boyu bu səslə oxuyub doymusan. Bu səs məndə olsa, çıxaram dama,
üç gün fasiləsiz oxuyaram. Ürəyimdə
o qədər oxumaq istədiyim muğamlar, təsniflər var,
eləmək istədiyim gəzişmələr, keçidlər,
boğazlar var ki, heç kəsin ağlına gəlməz
onları mən necə edə bilərəm. Neyniyim ki, qismətimə düşən səs
budur».
Hacıbaba
Hüseynovun göydə uçan quşu yerə yatırdan səsi
yoxdu.
Amma dinləyənin
könül quşunu hər an ovlaya, ofsunlaya bilən, əsirinə
çevirməyi bacaran elə bir avaza və oxu tərzinə
malik idi ki, ona ən heyrətli zilləri fəth edən xanəndələr
də həmişə həsəd apardılar və gələcəkdə
də aparacaqlar.
Hacıbabanın
özününsə heç vaxt böyük iddiası
olmadı.
Nə xanəndəlikdə,
nə şairlikdə.
Büsat-i eşqə gəlib,
ey dil, öz məqamivü bil,
Çalış ki, əldə
qədəh, başda mey havası ola.
Bəsindi, Hacı, əgər
cüzi təb-i şeirin var,
Məbadə səndə
böyük şair iddiası ola.
Şeirlə
yatıb, şeirlə duran Hacıbaba Hüseynova Azərbaycanın
ən tanınmış söz ustalarının ithafları
vardı və bu qələm sahiblərinin hər biri
üçün haçansa Hacının onların
hansısa qoşqusunu ifa etməsi fəxarət idi. Yalnız
şeirlərini ifa etməsi yox. Onların
bir çoxunun arzusu balalarının toyunda Hacıbabanın
oxuması idi.
Tofiq Bayram
Hacıbabaya xüsusi məhəbbət bəsləyənlərdən
idi.
Ömür vəfa etsəydi, istəyi idi ki, üç
oğlunun üçünün də məclisini Hacıbaba
aparsın:
Üç oğul toyuna
intizaram mən,
Üç gəlin
axtarır gözüm nə vaxtdır.
Bu şair əllərim tutub
əlindən
Səni o
toylara aparacaqdır.
Lakin ustada bu
şeiri həsr etməkdə Tofiq Bayramın əsas məqsədi
heç də balalarıyla bağlı niyyətini, ailəsinin
arzusunu ifadə etmək deyildi.
Bunu elə
sözgəlişi söyləyirdi.
O, Hacıbabaya pərəstiş
edənlərdən idi və şeirində onun
ustadlığını, bu ustadlığın məziyyətlərini
açmağa çalışırdı:
Səndən öyrənsinlər
şeirə təzimi,
Dəstə
bağladırsan söz gülzarından.
Ölməz Füzulini, Seyid
Əzimi
Hər gün
qaldırırsan öz məzarından.
Tək Füzulini, Seyid Əzimi,
Vahidi məzarından qaldırmırdı ki!
O sovet onillərində ki
Molla Hüseyn Dəxilin, Mirzə Məhəmmədtağı
Qumrinin, Hacı Əbülhəsən Racinin, Məhəmməd
Əmin Dilsuzun, Hacı Rza Sərrafın… adları ortada yox
idi, o vaxtlar ki dini düşmən sayan sovet ideolojisi mərsiyəni,
nohəni, sinəzənləri dilə gətirməyi elə
hökumət əleyhinə işləmək kimi qəbul
edirdi, o çağlarda Hacıbaba Hüseynovun
oxumalarını sadəcə ifaçılıq kimi dəyərləndirmək
böyük bir xidmətin əsl mahiyyətini görməzliyə
vurmağa tay olardı.
Hacıbaba
ustad, sən deyən, uzaq yüzillərdə
yaşamamış və adları xeyli cəhətdən dini
ədəbiyyatla bağlı olmuş qiymətli sənətkarların
yadigarlarını ifasına gətirməklə onları ehya
edirdi, adlarını, imzalarını hafizələrdən
biryolluq silinməyə qoymurdu.
Axı bu
şairlərin heç birinin əsərləri nəşr
edilmirdi, onlar haqqında radio-televiziya susurdu, ədəbiyyat
tarixi kitablarında haqlarında kəlmə kəsilmirdi.
Füzuli kimi
dahinin «Hədiqət üs-süəda»sı sovetin
yasaqlığa ürcah etdiyi əsərlər cərgəsində
idisə, bu qəbil «ikinci dərəcəli» şairlərə
qoyulan qadağa əcaib görünmür.
Bu da sovet
repressiyalarının bir başqa şəkli idi.
1920-30-cu illərdə
sovet dövləti həbs etdiklərinin, gülləyə
tutduqlarının, «xalq düşməni» elan edərək
xatirələrini yaddaşlardan da qovmaq istədiklərinin
kitablarını da məhv edir, adlarını dərsliklərdən
çıxarırdı.
Yalnız 1956-cı ildən
– rəsmi bəraətlərdən sonra o «düşmən»lərin
– Cavidin, Cavadın, Müşfiqin, Sanılının,
Mümtazın… adları 20 ilə yaxın sürən fasilədən
sonra tədricən çəkilməyə, əsərləri
ehtiyatla, məfkurə baxımından mühafizəkarcasına
saf-çürük edilərək yarımçıq halda
da olsa işıq üzü görməyə başladı.
Üstünə
mərsiyəçi, nohəçi, qəsidəçi,
qatı dindar damğası vurularaq unuduluşa məhkum kəsilmiş
bir silsilə şairəsə bəraəti Hacıbaba
Hüseynov verirdi.
Onların
şeirlərini Hacıbaba ustad «nəşr edirdi».
Qəzeti-jurnalı,
mətbəəsi, çapxanası yoxdu, amma səsi
vardı, el şənlikləri kimi meydanı vardı.
Oxuyurdu, insanlar
bu yanıqlı sözləri, riqqət oyadan misraları
doğurmuş şairlərin kimliyiylə
maraqlanırdılar, niyə bu adları bilmədiklərinə
təəccüblənirdilər, əvvəl adları,
eşitdikləri şeirləri yadda saxlayırdılar, sonra
başlayırdılar o şairlər haqqında əlavə
bilgilər axtarışına, yazdıqlarını
soraqlamağa.
Hacıbaba
Hüseynovun rəsmi diqqət və qayğıdan uzun
müddət qıraqda qalmasında onun bu etirazçı fəaliyyətlərinin
mütləq təsiri vardı.
Onun oxusunda
din-iman vardı, əsil-nəcəb, kök-qaynaq vardı, azərbaycanlının
sovet adamı olmasına maneçilik törədən
dürlü-dürlü milli hissiyyatlar vardı.
Hökumətin nöqte-yi nəzərindən
o, «bizim adam» deyildi.
Bədxahları
onun bu «zəif» nöqtəsindən lazım olanda mərdimazarlıq
törətməkçün istifadə edirdilər.
Düşməni
ona «dərviş» deyirdi və elə bu, sovet
çağlarının təbiriylə, qatı dinçi, sənəti
ilahiyyat, mövhumat səmtə döndərən demək
idi.
Hacıbaba müdafiə
olunmağa cəhd edirdi, dərvişin, dərvişliyin
heç də pis məfhum olmadığını,
Füzulinin də özünə «dərviş» deməsini
misal gətirirdi:
Rəhm et,
ey məh, mən-i dərviş çəkən ahlərə
Ki, gəda ahi əsər
etməz olur şahlərə.
Bunu deyirdi və
radioda-televiziyada tək-tük çıxış etmək
imkanı yarananda elə bu qəzəli də oxuyurdu ki, onu dərvişlikdə
ittiham edənlər eşidib nəticə
çıxarsınlar.
Əksinə, bundan da əleyhinə
əlavə bir dəlil kimi istifadə edirdilər:
«Görürsünüz, toyda-yasda oxuduqları azmış
kimi, dərviş olmasını efirdə də
nümayişkarcasına söyləyir».
Hacıbaba Hüseynovun 70
yaşının tamam olması və ona həmin vaxtlarda əməkdar
artist fəxri adının verilməsi ilə əlaqədar əslən
Güney Azərbaycandan olan Kamil Sərbəndinin ustada göndərdiyi
təbrik şeirində belə misralar vardı:
Əməkdar oldun axır
ki, şükürlər olsun Allaha,
Gün olsun ki,
adın Gün tək fələkdə bərqərar olsun.
Səni, hərçəndi,
adsız da sevir sidq ilə öz xalqın,
Fəqət
istedad əhlində gərəkdir iftixar olsun.
Var haqsızlıq kimi təbin
həyatda çünki cəlladı,
Ədalət
yoxsa istedad, çətin ki, aşikar olsun.
Bu ad layiq idi çoxdan sənə,
ey bülbül-i xoşxan,
Onu təxirə kim saldı, ona min dəfə ar olsun!
Dünənki körpə ad
alsın bu gün, billah, deyil insaf,
Otuz il Kufədə
qazi olan kəs şərmsar olsun.
Bu ondandır ki, var eldə hələ
minlərcə bivicdan,
Gülə
qanqal bitən yerdə çətindir ruzigar olsun.
Müsibətdir əgər
arif çəkir nadan əlindən dad,
Fəlakətdir
əgər aslan qoyun dəstində zar olsun.
Budur bir «mötəbər»
müxbir səni dərvişə bənzətmiş,
Gəda hardan muğamatı
qanıb vaqif-i tar olsun?
Əgər İranda dərvişi
pəsənd etmirsə bu axmaq,
Gərəkdir
Ərdəbil şəhri dağılsın, tar ü mar
olsun.
Bəyənmir
bülbülü bayquş, tamaşa eylə dövrana,
Belə əyyamda
bülbüllər nə cür bəs nəğməkar
olsun?
Bəşər
övladına ondan bətər dərd yoxdur aləmdə
Ki, yüksəlsin
başı üstə gədalar tacidar olsun.
Əgər mövqedə rəhbər
kəs olursa naşı vü nadan,
Ağıllı
kimsə, müşküldür, o yerdə bəxtiyar olsun.
O günəcən
Hacıbaba ustadla bircə dəfə də görüşməmiş
müəllif bu şeiri vurğunu olduğu sənətkara məktubla
göndərmişdi və Hacı müəllim də ürəyindən
tikan çıxaran həmin naməni təbərrük kimi
saxlayırdı.
Əlyazısı
ilə ustadın gözlərinə əziyyət verməməkçün
Kamil Sərbəndi şeirini makinada çap etdirmişdi və
indi baxıram ki, o vərəqlərdə məhz elə
makina çapı olduğundan hərfləri
qatışdıra bilməsə də, hər halda,
aşkarca sezilən bir neçə ləkə var.
Hacıbaba
ustadın vərəqlərə düşmüş göz
yaşlarının izi.
Yox, bunu qətiyyən
ustadın, guya, qocaldıqca kövrəkləşməsinin
ayağına yazmayın.
Şair pərəstişkarı
ustadı daim göynətmiş, qəmləndirmiş bir
acını dəqiq tutaraq doğru ifadə etmişdi.
O «mötəbər»
müxbir də məchul bir varlıq deyil ki, adını məxfi
saxlayaq.
Tarix
yazırıq, hər söz, hər ad yaxşısı və
yamanıyla yerində olmalıdır.
Həmin şəxs
artıq həyatda yoxdur.
Lakin onun adını ona
görə indi tərəddüdsüz çəkə bilərəm
ki, hələ sağ olduğu vaxtlarda belə bəd əməllərinin
cavabını yazılarla da vermişdim və Azərbaycan
radiosunda da «Axşam görüşləri» verilişinin
dörd buraxılışında heç bir musiqi savadı
olmadığı halda özünü «musiqişünas» deyə
təqdim edən «Şuşinski» ləqəbli Firidun Həsənovun
bu qəbil umulmaz işdəklərini 30-dan artıq görkəmli
musiqiçimizin – Habil Əliyev, Sara Qədimova, Əlibaba Məmmədov,
Kamil Əhmədov, Canəli Əkbərov, Ramiz Quliyev, Rəhilə
Həsənova, Arif Babayev, Alim Qasımov, Akif İslamzadə və
digərlərinin iştirakı ilə araşdıraraq
qınamışdıq, nəticə də bu olmuşdu ki,
onun əksər istedadlı Azərbaycan musiqiçilərinə
təhqir, böhtan, söyüşlə dolu ziyankar kitabı
rəsmi məhkəmə qərarı ilə ləğv
edilmişdi.
Əslində,
Hacıbabaya qarşı bu qərəzin də özəl bir
tarixçəsi var, o da ayrı söhbətdir.
Hacıbaba
Hüseynovun danışığı da, şeir söyləməsi
də bir ayrı cazibədar tamaşa idi.
Çünki
o, iştahla – nitqindən, aydın, doğru tələffüz
etdiyi sözlərdən, kəlmələrin
düzümündən zövq ala-ala danışırdı,
şeiri deklamasiya etməyi, misraları oxuduqca arada izahat verməyi,
hansısa sətirləri təkrarlayaraq anlamlarını
vurğulamağı elə muğam oxumaq qədər sevərdi.
Başqa Azərbaycan
şairlərinə ya türkcə, ya farsca nəzirə
yazanlar, təzmin edənlər çox olub.
Hacıbaba
ustadsa Hafiz Şirazinin farsca qəzəlinə ana dilində bənzətmə
yazmışdı. Hacıbaba ustad bu təxmisi ilə
çox öyünürdü və girəvə düşəndə
onu söyləməyi xoşlayırdı.
Bu da xatirimdədir ki, birinci
dəfə həmin şeiri Hacı müəllimin dilindən
Əkrəm Cəfərlə onlara qonaq getdiyim günlərdən
birində eşitmişdim və belə sözlərin
xiridarı olan Əkrəm müəllim dərhal diqqəti
Hacıbaba müəllimin «taxt», «vaxt», «baxt» qafiyələrinə
yönəltmişdi ki, qəzəliyyatımızda
bunların sənin kimi səsləşməsini yaradan olmayıb.
Həm də Əkrəm
müəllim Hafiz Şirazinin 1967-ci ildə Əbülfəz
Hüseyni tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə
edilərək buraxılmış kitabının redaktoru
olduğundan işin içərisindəki bir şəxs kimi
Hacıbaba ustadın Hafiz ruhunu necə sərrast tuta bilməsinə
heyran idi.
Gərçi bu dəhrdə
hicr ilə dili bərbadəm,
Leyk pərvanə kimi yanmada
bifəryadəm,
Sanmayın aləm-i nasutdə
biimdadəm,
«Faş miquyəm o əz
qofte-ye xod delşadəm,
Bənde-ye eşqəm o əz
hər do cəhan azadəm».
Dil ki asudə idi,
düşdü o aləmdən
Zərrə bilməzdi qəm-i
eşqinə etməzdi maraq,
Zahida! Yarımı sən
qılma bu aləmdə soraq,
«Tayer-e qolşən-e
qodsəm, çe dəhəm şərh-e fəraq?
Ke dər in
damgəh-e hadese çon oftadəm».
Bildi əhvalımı
söz ilə bu gün bərbət ü ud,
Ləhn-i Davudlə eylərlə
həqiranə sücud,
Belə viranədə
könlüm ola bilməz xoşnud,
«Mən mələk budəm
o ferdous-e bərin cayəm bud,
Adəm avərd
dər in deyr xərababadəm».
Gəldi əyyam-i gül
ü güldü bu gün bağ-i bahar,
Düşdü həm yadə
daha ləl-i ləb-i laləüzar,
Yoxdu canım ki edəm
canımı cananə nisar,
«Nist bər lövh-e deləm
coz əlef qamət-e yar,
Çe konəm? Hərf-e degər
yad nədad ostadəm».
Görməmişdim, nə
bileydim nədi qəmxane-yi eşq,
Olmamışdım nə də
Məcnun kimi divane-yi eşq,
Pir-i meyxanə ki, verdi mənə peymane-yi eşq,
«Ta şodəm həlqebequş-e
dər-e meyxane-ye eşq,
Hər dəm ayəd ğəmi
əz no be mobarəkbadəm ».
Quracaqdırmı
bu sevdadə nigarım mənə taxt?
Görəcəkdirmi
könül mürğ-i vüsalin, de nə vaxt?
Olacaqdırmı görən
halıma həm yar ola baxt?
«Koukəb-e eşq-e məra
hiç monəccem nəşenaxt,
Ya rəb əz madər-e
giti be çe tale zadəm?»
Nola təsir edə axırda
pərizülfə bu əşk,
Tağ-i əbruyə
düşə tac-i zər-i zülfə bu əşk,
Sən kimi yarə deyər
Hacı tər-i zülfə bu əşk
«Pak kon çohre-ye Hafez bes ər-e zolf ze moşk,
Vr nə in seyl
dəmadəm bekonəd bonyadəmə».
O farscadakı Hafiz beytləri
örtülü qalmasın deyə onların Əbülfəz
Hüseyni tərcümələrini də bura əlavə
edirəm. Mənanı təxminən düzəyaxın
verməyə müvəffəq olub. Lakin həm də
istəyirəm onu görəsiniz ki, bir peşəkar şair
və tərcüməçinin əməyinin məhsulu
şeirdə, tərcüməçilikdə həvəskar
sayılan Hacıbaba ustadın işiylə müqayisədə
necə solğundur:
Faş edib sirrimi, oldum
dediyimdən dilşad,
Eşqə qul
olmaq edibdir məni daim azad.
Gülşən-i qüds
quşuydum, nə deyim hicrandan
Ki, nə
cür burda məni bəndə vurubdur səyyad?!
Mələk idim, vətənim
nazlı, gözəl Cənnət idi,
Gətirib saldı məni bu
viranəyə Adəm, ey dad!
Tərk edib huriləri, Cənnəti,
Tubanı tamam,
Vəslinin
eşqi ilə oldu könül onlara yad.
Nəqş edib sinəmə
dildarın əlif qamətini,
Başqa
söz, mən nə edim ki, deməyibdir ustad.
Heç münəccim
tanımaz taleyimin ulduzunu,
Bəs nə taleylə anam
doğdu məni, ey bidad!
Eşq meyxanəsinə qul
olalı aləmdə
Ürəyimdə
yeni qəm dəmbədəm eylər fəryad.
Qəlbimin qanını
içməkdədir öz göz bəbəyim,
Nə şikayət
ki, özüm yarımı etdim cəllad.
Hafizin göz
yaşını sil, gözəlim, zülfün ilə,
Yoxsa bu sellər
ömür qəsrini eylər bərbad.
«Vəsiyyətnamə»
adlandırdığı bu şeir Hacıbaba Hüseynovun
axırıncı qoşqusu deyil. Şeirlərinin
altında tarix qoymadığından bunu hansı gündə,
hansı ayda, hansı ildə yazdığını da müəyyənləşdirmək
müşküldür. Amma bu şeir, hər
halda, yekundur. Onun həyat və yaradıcılıq fəlsəfəsinin
yekunu:
Bir gün gələcək,
cismim olur xak ilə yeksan,
Əlbəttə
ki, dünyada deyil baqi hər insan.
Qanun-i təbiətdi ki,
dünyaya gələnlər gedəcəklər,
Bizdən sora
bu əmri gələnlər biləcəklər.
Hər kəs ki gələn
nəslinə iz qoymuş özündən,
Alimsə, ya rəssam isə,
şairsə sözündən,
Xoş halına ol şəxsin,
onu yad eləyərlər,
Qəbr
içrə, yəqin, ruhini həm şad eləyərlər.
Şeir aləminin kim ki həvəskarı olubdur,
Mən bikəs-i
biarın o kəs yarı olubdur.
Nafəhmlər, əlbəttə,
bu aləmdən uzaqdır,
Yoxdur oların
zövqü, olar bizdən iraqdır.
Gör bir nə
yaratmış qəzəl ustadı Füzuli,
Seyid Əzimin,
Sabirin əcdadı Füzuli.
Qeyrətli olanlar qəzəliyyatı
unutmaz,
Hərgah qəzəliyyatı
sevibdirsə, muğamatı unutmaz.
Şair qəzəliyyat ilə
məşhur-i cahandır,
Eşq əhlinə
hər bir qəzəli afət-i candır.
Seyid Əzimin, Hacı,
sözü dürr-i dəhandır,
Ölmüb, hələ
də dəhridədir, tazə cavandır.
Son xarici səfərindən
qayıdanda Hacıbaba müəllim mənə bir divar
saatı gətirmişdi. Evdə mənə
bağışlanmış başqa masaüstü saatlar da
olduğundan və açığı, onları heç izləmədiyimdən
xəbərim olmayıb ki, Hacı müəllimin yadigarı
neçə müddətdir dayanıbmış.
Dedilər,
işlək saatın dayanması yaxşı əlamət
deyil, daşını dəyişmək lazımdır.
Əlamətlərə,
cürbəcür falçılıqlara inanmasam da,
Hacıbaba müəllimin yadigarının hərəkətsiz
dayanmasını rəva görmədim, saatın işləmədiyindən
agah olandan az sonra daşlarını dəyişdim.
Əqrəblər
yenidən hərəkətə gəldi.
Saat
canlandı.
Adam ki belə
deyil.
İnsanın
mühərriki, insana ömür verən həyat daşı
tükənəndə hər şey bitir, daha onu yenidən hərəkətə
gətirmək mümkünsüz olur.
Amma Hacıbaba
ustad özü həyatın faniliyini qəbul etmirdi axı.
Hətta bu faniliyini qəbul
edənləri çiy, naşı sayırdı:
O fələk kim
düzər əvvəlcə təməl
daşımızı,
Həmən o
daş ilə axırda əzər başımızı.
…Bu cahan fani deyil, fani deyən
fani olub,
Vaxt olur
Hacı görüb qandırar o naşımızı.
Bəlkə,
elə haqlı bu misralardır?
İnsanın
həyat saatının daşı ömrünü başa
vursa da, cahan qalır, cahanda insanın heç bir fənaya
uğraya bilməyən izləri qalır.
Dayanmış
saatları işə sala bilən daşlar kimi, bu izlər də
insanı fanilikdən xilas edə, dirildə bilir.
Hacıbaba
ustad hər şeiri ilə, hər oxusu ilə hər gün
dirilmirmi?
Rafael HÜSEYNOV
525-ci qəzet.- 2010.- 20 mart.- S.15-18.