Daş yağan gün

Roman

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Nəci təbdən çıxıb başını buladı:

– Ağlı olan kəs də keçi saxlayar? – Öz-özünə deyinməyə başladı. – Qəzili belə-belə olmuş örüşlərin güllü-çiçəkli otunu qoyub dağa-daşa dırmanırlar. Əmimə kefinin kök vaxtı bir-iki dəfə eşitdirmişəm ki, bu damazlığı kəsilmişləri sat getsin. Əmimdən olsa, keçinin kökünü çoxdan kəsərdi. Onu da arvadı qoymur.- Keçini sat-deyəndə Qönçə xalanı od götürür. Əmim arvadı deyir ki, birini bilirsiniz, birini yox. Keçinin də öz yeri var. Barmaqlarını bir-bir qatlayıb deyir ki, dərisini aşa qoyub dağar, cılğı düzəldirəm. Dağara yığılan yuxa çörək pilə kimi yumşaq qalır. Həm də həftələrlə qalsın, nə quruyur, nə də ki, kif atır. Dəyirmana ağnağazlıq eləyəndə içinə dən yığıram. Tuluq düzəldib nehrə yerinə işlədirəm. Dağa-arana gedəndə çılğısına ağartı yığıram, qəzilindən çul, palaz toxuyuram, sicim hörürəm. Ətini demirəm, pendirinə gələndə qoyununku onun yanında yalandı. Əmim də Qönçə xalanın sözünün başına ip salmaq istəmir. Mən özüm də keçinin əleyhinə deyiləm. Bircə orası pisdir ki, nadinc heyvandır. Bir yerdə qərar tutmur. Özləri cəhənnəm, qoyunları da sakit otlamağa qoymurlar. Ora-bura dazıyıb sürünü də dallarınca aparırlar. Məcburam ki, tez-tez qabağını qaytarım... Di gəl görüm, buna can dözər?! Hələ mənəm ki, tab gətirirəm. Gözdən qoyanda da gedib it-bata düşür. Onda da olursan pis kişi. İndi gəl, əmimə cavab ver görüm, necə verirsən?!. Sən hələ əmimə yaxşı bələd deyilsən. Bir qoyunun burnu qanayanda az qalır dünyanı dağıtsın. Hansını deyim? Dərd birdi, ikidi?! Allah ermənilərin evini yıxsın. Ata-anam sağ olsaydı başımı bu cür cəncələ salıb, səhərdən-axşamacan dərə-təpəyə düşüb qoyun-keçi qovalamazdım. Yaşıdlarım kimi rahat bir işin qulpundan yapışıb başımı bir təhər dolandırardım. O gözəgörünməz kişi ermənilərin bəlasını versin.

Nəcinin giley-güzarına qulaq asdıqca qəlbimin həssaslığında yaranan ağır niskil mənə daxilən əzab verirdi. Onun qarşısında lal-dinməz dayanıb dediklərini ürək ağrısı ilə dinləyirdim. Birdən Nəci fikrə getdi, sonra özünü danlamağa başladı. – Eh, illaf başımı itirmişəm. Bilmirəm mən axmaq bu sözləri niyə dedim? Guya ki, tüfəng götürüb məni yetim qoyan ermənilərdən qisas alanam?! Və yaxud əmimin başına ağıl qoyanam?!

Nəci özünə etiraz edirmiş kimi:

– Bir tərəfə baxanda da əmim barədə gileylənməyə haqqım yoxdur. Yuxarıda Allah var. Ermənilər kəndə doluşanda, anam məni evin qabağındakı bağda yüyrüyə qoyub yelləyirmiş. Ara qarışanda anam başı alovlu özünü evə təpir. Elə həmin dəqiqə ermənilər evi gülləbarana tutub, sonra da yandırırlar. Evdəkilərdən biri də salamat qurtarmır. Əmim xəlvəti özünü bağa verib ağacların arasınca qaçanda çığırtımı eşidib, məni bələk qarışıq çuxasına büküb aradan çıxardıb. Yadın nə vecinə?! Yenə necə olsa, əmidir, canı yanmasa, özünü oda-alova atıb məni ermənilərin caynağından qurtarmazdı. Məni döysə də, söysə də, atamın yerini verməsə də, əmi əmidir. Xasiyyəti bir balaca tünd olsa da, gərək dözüm. Hərdən hirslənəndə elədiyini başıma qaxıb deyir ki, qurban olasan mənə. Olmasaydım, ermənilər o biri bacı-qardaşların kimi səni də çoxdan gəbərtmişdi. İndi Nəcəf adda adam yox idi. Qudurub yolundan çıxma. Bu işıqlı dünyada mənim hesabıma baş gəzdirirsən. Amma qoyunlarımı otarmağa can çəkirsən. Düz sözə nə deyəsən?! Əmim imdadıma yetməsəydi, ermənilər məni nizənin ucuna keçirərdi. Ona görə bu günümə də şükr eləməliyəm. Erməni cəlladlarının əlindən sağ-salamat qurtarmışam, doyunca çörək yeyirəm, yağ-yavanlıqdan korluğum yoxdur. Bu dağlarla, dərə-təpələrlə həmdərd, həmsöhbət olmuşam. O ki, qaldı buynuzlu qoça, yəqin ki, əmim bir gün insafa-mürvətə gəlib onun da əvəzini verər. Qoçdan ötəri əmimlə üz-göz olum?! Yox, buna nə gücüm çatar, nə də ki, haqqım. Buynuzlu qoçu da elə bilərəm canavar yeyib. Ancaq canavara qismət olsaydı, nə dərd idi?! Məni o qədər də yandırmazdı. Çünki canavar ata-baba kəndimizi yandırıb-yaxan ermənilərdən min kərə insaflıdır.

Nəci bütün bu giley-güzarlardan sonra qolunu boynuma saldı:

– Məni qınama, – dedi. – Dərdimi, ürəyim qızan bir adama danışanda xeyli yüngülləşirəm. Yaşca kiçik olsan da, görürəm, məni böyüklərdən yaxşı başa düşürsən, halıma yanırsan. Bir də ki, ağıl yaşda deyil, başdadır. Axı, sən kitab oxuyursan, əzbərdən şer deyirsən. Mənə müəllimlik də etmisən. Kitab oxuyanın hər şeydən başı çıxır. Ona görə də həmişə dərdimi sənə danışıram. Boynuma alım ki, kitab oxuyandan sonra xeyli ayılmışam. Dünyanın gedişatını indi-indi anlayıb başa düşürəm. Yoldan keçən bir avtodükandan o qədər kitab almışam ki, oxuyanda adama ləzzət eləyir. İstəsən sənə də verərəm. Ancaq qoyun-quzu macal vermir ki, aldığım kitabları rahatca oxuyub başa çatdırım.

Nəci sözünə ara verib, çantasındakı mis camı çıxartdı. Yaxınlıqdakı sağmal qoyunlardan birini paçaladı. Qoyunun yelinini necə sıxdısa, mis cam bir göz qırpımında ağzınacan dolub köpükləndi. Bu dəfə cam dolusu südü bulağın gözündə soyutmadan isti-isti mənə uzatdı. – İç, – dedi. – Qısır qoyunun südü ələ düşməz. Südü içib əlimin dalıyla dodağımın köpüyünü sildim. Ayaqüstü qonaqlıqdan sonra Nəci dərdini dağıtmaq, həm də məni şənləndirmək üçün alabəzək tütəyini çıxardıb çalmağa başladı. Tütəyin səsini eşidəndə elə sevindim ki! Bunu Nəci də hiss etdi. Onun vəcdlə çaldığı tütəyin səsi eşidiləndə elə bil bir-birinə sığınan dağlar, təpələr, yaşıl-yaşıl meşələr lal sükuta dalmışdı. Örüşlərə yayılan qoyun-quzu, Təzə Həsənlinin yeganə çalğı aləti olan və Köhnə Həsənlinin sağalmaz dərdlərini tərənnüm edən alabəzək tütəyin sehrinə dalıb, yerlərindən tərpənmədən sakit-sakit gövşək vururdu.

Nəci mənə tərəf dönüb dərin bir sirr açırmış kimi:

– Qanın qaralmasın, səndən nə gizlədim?! - dedi - Rayondan kağız gəlmişdi. Məni əsgərliyə çağırırlar. Əmim oğlunun əsgərlik yaşı çoxdan çatıb. Amma əmim beş qoyun verib “neqodnıy” elətdirib, onu aparmırlar. Vayenkomda məni yoxlayanlar dedilər ki, bu çağırış saxlayırıq, gələn payız mütləq getməlisən. Bu işlərdə əmimin barmağı var. Vayenkomdakıların çoxu əmimin yanında boğazdılar. Ona görə də əmimin dediyi yeriyir. Əmimin məni bu ilki çağırışdan saxlatdırmaqda məqsədi odur ki, qoyunu üzümüzə gələn qışdan çıxardım, gələn yaz yaylağa aparım. Qayıdandan sonra əsgər gedərəm. Onacan da özünə bir çoban pəsənd eləyər. Əmimin sözü hər yerdə keçir. O da qaşına-gözünə görə deyil. Varına-puluna görədir. Təkcə yundan bilirsən ildə nə qədər qazanır. Allah ta artıq eləsin. Kölgəsi qalın olsun. Əmimdir, ətimi yesə də, sümüyümü atmaz. Məni ermənilərin caynağından qurtarıb. İtirsəm, verdiyi çörək gözümə durar. Məni bu çağırış saxlatdırıb, ona da şükr eləyirəm. Bəlkə onacan bəxtim gətirdi. Qoyunların biri üçəm doğdu. Dişisinin birini götürüb, əsgərlikdən qayıdandan sonra bala-bala çoxaldaram. Ayrıca qoyun sürüm olar. Əmim pəl vurmasa, bir ucdan satıb, ev-eşik düzəldərəm, özümə koma qaraldaram. Evlənərəm, arvad-uşağım olar. Ya qismət... Əvvəlcədən demək mənə düşmür. Hələlik səbr eləyim. Görüm, bu işlərin axırı nə olur. Hələ qabaqda əsgərlik məsələsi var. Mən əsgərlikdən qorxmuram. Elnən gələn qara gün toy-bayramdır. Camaat necə, mən də elə. Orası var ki, urusun dilini bilmirəm. Bir də ki, hardan bilim? Ömrümdə kənddən qırağa çıxmamışam. Getdiyim yer dağlardır, gəzdiyim də Həsənlinin yal-yamacı. Bu yaşımacan şəhər üzü görməmişəm. Şəhər haqqında da ondan-bundan eşitmişəm. Amma əsgərliyin yaxşı tərəfi də var. Gedənlər gümrah qayıdır. Bəndalı adlı bir dostum var. İki il bundan qabaq köç vaxtı tanış olmuşuq. Özü də Araz qırağı kənddəndir. Əfəlin biri idi. Ağzı söz tutmurdu. Əsgərliyə gedib qayıdanda tanımadım. Ağıllı-başlı adam olmuşdu. Bəndalı əsgərlikdən qəribə-qəribə şeylər danışırdı. Özü də əsgərliyini Urusetin soyuq olan yerində çəkib. Deyir ki, sübhün gözü açılmamış qəməndirimiz bizi yerimizdən durğuzdurub cərgəyə düzürdü. Qaçırdırdı, dizin-dizin süründürürdü, uzun-uzun dirəklərin üstündən hoppandırırdı. Neçə dəfə də əyilib-qalxırdıq. Sonra da qurşağadək soyunub yuyunurduq. Canımız qıpqırmızı qızarınca məhrəba ilə qurulanırdıq. Bəndalı deyir ki, ondan sonra adam quş kimi olur. Məşq eləməyin də, yeməyin də, yatmağın da, istirahətin də öz dəqiq vaxtı var. Bircə saniyə tez və ya gec olmaz. Siftə-siftə əlim tüfəngə yatmırdı. Sonra elə öyrəşdim ki, quşu gözündən vururdum. Qəməndir həmişə məni tərifləyirdi. Deyirdi ki, malades, Bəndalı, ananın südü saa halal olsun. Bəndalı oraları yaman tərifləyir. Deyir ki, adam elə ölüb-qala oralarda. Ancaq vətən şirin şeydir. Harda olsan, adamı çəkib gətirir. Bəndalı pəhləvan kimi olmuşdu. Ikinci il dağ vaxtı görüşəndə gözlərimə inanmadım. Bəndalı o Bəndalı deyildi. Gördüm dostum dal vəli sürür. Boğazı uzanıb, üzünü tük basıb, ovurdları batıb. Elə bil yatalaqdan durub.

Biz bütün bu söz-söhbətlərdən sonra əsl mətləbə keçdik. Nəciyə dedim ki, sentyabra iki gün qalıb. Üzümüzə gələn ayın birindən məktəbə getməliyəm. Buralarda məktəb olsaydı, nə dərdidi?! Odur ki, atamın yanına qayıtmalıyam. Orda məktəb var. Özü də evimizin beş addımlığındadır.

Nəci ayrılmağımıza məyus olsa da, özünü şən göstərməyə çalışırdı. Dedi ki, məktəb yaxşı şeydir. Ordan çıxan adam olur. Daşnakların evi yıxılsın. Sahibim olsaydı, mən də oxuyub bir yana çıxardım. Tay günüm bu çöllərdə keçməzdi.

Nəci kədərlə köks ötürüb –Allahın kərəminə şükr – dedi.- Yəqin yazı yazan belə məsləhət görüb. Bir halda ki, gedirsən, yaxşı oxu, – əlavə etdi. – Qoy səs-sorağın yaxşı gəlsin. Məşhədə, Kərbəlaya gedib-gələnlərin deməsinə görə qiyamət günündə alimin mürəkkəbiynən şəhidin qanı bərabər tutulur. Bir gün elmlə məşğul olanın savabı, qırx gün ibadət eləyənin savabına bərabərdir.

Nəci bu sözləri deyib əlini üzünə çəkdi:

– Ancaq etibarsız olma, buralara ayağın düşəndə məni də itirib-axtararsan.-dedi- Əsgərliyimi çəkib gələndən sonra mən də səni axtararam. Onda evim olar, səni qonaq eləyərəm, qabağında quzu kəsərəm.

İstədim Qarğı bulağında, Köhnə Həsənliyə oxşayan kənd saldığımı Nəciyə açıb-danışım və dostumdan xahiş edim ki, mənim balaca kəndimdən muğayat olsun. Ancaq fikrimdən daşındım. Düşündüm ki, dostum üzümə vurmasa da, ürəyində məni qınayar və deyər ki, mən bunu ağıllı-başlı oğlan bilirdim. Bu ki, başdan seyrəyin biriymiş. Gör dərdimi kimə deyirəm ee?!

Nəcinin belə düşünə biləcəyini mülahizə edib balaca kəndimin üstünə gəlmədim. O barədə Nəciyə bir kəlmə də söz demədim. Daha döğrusu, Nəcinin mənə olan inamını qırıb, onu peşman etmək istəmədim. Nəcinin təsəvvür etdiyi kimi davrandım. Onnan görüb-götürmüş, düşüb-çıxmış, yekə kişilər kimi xudahafizləşdim.

Nəci tənhalaşdığı üçün kövrəldi. Bir neçə addım getmişdim ki, qulağıma yanıqlı tütək səsi gəldi. Mən bir daha geri baxmadan addımlarımı yeyinlədib Nəcidən uzaqlaşdım.

Səhəri ata kəndimə yola düşməli idim. Dayım iş adamı olduğu üçün babamla getməli oldum. Həmin axşam qoca nənəm sapılcada əyirdək qızartdı. Sonra sacarası bişirdi. Məktəbə getməyim münasibətilə düzəltdiyi şirinliyi naxışlı xurcuna qoyub, arxayın düşdükdən sonra mənə bir-iki kəlmə söz dedi:

– Get, məktəbin xeyirli olsun. Amma yaxşı oxu. Reyğəmbərimiz buyurub ki, elm Çində də olsa, arxasınca get. Yoxsa dayın kimi?! Bir elə xərc-xəsarətin qabağında ciç eləyib qayıtdı üstümüzə. Qalada bir hesabdarlıq oxuyandan sonra məktəbin daşını biryolluq atdı. İndi o kənddə, bu kənddə hesabdarlıq eliyir. Dizini yerə qoyub, axıracan oxusaydı, beş adamın biriydi, indi hamı onu barmaqla göstərirdi.

Səhər çay-çörəyindən sonra babam qəmər madyanın belinə aşırıldı. Sonra əlimdən yapışıb məni tərkinə aldı. Yolağadan çıxanda qocam dilinin altında nə isə deyib arxamızca bir cam su atdı.

Biz Təzə Həsənlidən bir qədər aralanandan sonra Köhnə Həsənlinin kalafalıqları göründü. Başqa bir yol olsaydı, babam bəlkə də buradan at sürməzdi. Babam uçuq evlərə göz gəzdirib:

– Erməni daşnaklarını lənətə gəlsin. Min illik kəndi gör nə günə qoyublar?! – Öz-özünə deyindi. – Elə bilirsən ki, onlardan az adam öldü? – Əlavə etdi. – İntəhası, gavur üstümüzü qəfil aldı. Onlar silahlanmış nizami ordu, biz də əli yalın. Otuz-qırx adamın dayandoldurumu vardı. Ondan da nə çıxar? Qırmalı ilə neynəmək olar? Heç nə!

İrəlidəki dəyirmana çatanda babam:

– Köhnə dəyirmandı, – dedi. – Hacı Firudinin babası tikdirib. Dava vaxtı necə olubsa, ermənilərin gözündən yayınıb qalıb. Ətraf kənd-kəsəyin çoxu dənini burda üyüdür.

Babam bunu deyib ata bir qamçı çəkdi. Qəmər madyan qabaqdakı arxdan sıçrayıb rahat yola düzəldi. Babam bu yolları çox getmişdi. Onda cavanıdı, qoçağıdı, gücünə güc çatmırdı. Özündən deyən cahıl-cuhul qolunu qatlaya bilməzdi. Dünyanın dərd-sərindən uzaq idi. Dolu çuvalı təkəlli götürüb ulağın belinə vururdu. Atı minəndə heç vaxt ayağını üzəngiyə keçirməzdi. Yəhərin qaşından yapışıb quş kimi köhlənin belinə qalxırdı. İndi həmişəki vaxtı deyildi. Saç-saqqalı ağarmışdı. Yaş onu haqlamışdı. Özünün deməsinə görə doxsanın içindəydi. Buna baxmayaraq, canı suluydu. Azar-bezar nə olduğunu bilmirdi. Ağrı-acısı olsa da, onu heç kəsə bildirmirdi. Üz-üzə dayanan dağlar isə əsla dəyişməmişdi. Babamın cavanlığında necə idisə, elə də qalmışdı. Nə qədər qalın qar yağsa da, başını duman, çiskin alsa da, ildırımlar çaxsa da, toplar-tüfənglər guruldasa da, dağların halına təfavüt eləmirdi. Bu dağlar min il idi, milyon il idi məşəqqətlərə dözürdü. Bax, beləcə uca, əzəmətli, vüqarlı, lal-dinməz dayanmışdı. Dillənsə, bəlkə də çox şey deyərdi. Deyərdi ki, ey Tanrının yaratdıqları, qəflət yuxusundan ayılın! Bilin və agah olun ki, bu dünyada müvəqqətisiniz. Axirət dünyasını yaddan çıxartmayın! Bəd əməllərdən çəkinin. Bir-birinizə qənim kəsilməyin. Əlinizə pul, mal-dövlət düşəndə yolunuzdan çıxıb Tanrınıza təpik atmayın. Gözünüz dünya malından doymur. O gözlər ki, öləndə bir ovuc torpağa möhtac olur. Allah-taala sizə gecəli-gündüzlü, aylı-ulduzlu, çaylı-çeşməli, aranlı-yaylaqlı... bir dünya bəxş eləyib, min bir nemət qismət edib. Ancaq buna qane olmursunuz. Qısa ömrünüzü böyük-böyük təmənnalara qurban verirsiniz. Dünya binnət olandan sizə göz qoyuram. Rəzil-riyakar əməllərin şahidi olduqca xəcalət çəkirəm. Həm də sizə gülürəm. İnsan kimi doğulmusunuz. Lakin bu ada xilaf çıxırsınız.

Dağlar nə qədər lal-dinməz görünsə də, sərin mehi ilə car çəkdiyi dərin, mənalı kəlamlarını tifil ağlımla dərk edirdim. Və onu da dərk edirdim ki, dağlar mömin babama, babam da bu dağlara necə də yaraşır? Qəmər madyan da bunu duyurmuş kimi şövqlə yeriyir və altımızda yorğa yerişə qalxıb gəmi kimi yırğalanırdı. Və indi anlayıb başa düşürdüm ki, dağlar nə üçün əbədidir, əyilməzdir, vüqarlıdır. Və səmanın ənginliklərində sakit-sakit qanad çalan qartallar da, dağların əzəmətinə həyan olurmuş kimi, yorulmaq bilmədən ucalıqlarda dövrə vururdu.

Mənzil başına çatdıq. Kəndimiz görünəndə xəyali dünyamdan ayrıldım. İndi məni yeni bir dünya gözləyirdi. Məktəbli dünyası.

(Ardı var)

Əli İLDIRIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 2 aprel.- S.7.