Oğuz elinin xanımları

“Dədə Qorqud” eposu bizə bəlli olan bütün qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik məzmunu ilə birgə Qalın Oğuz elinin düşüncə sistemini də kifayət qədər nümayiş etdirir. Amma məsələ onda deyil ki, hər bir folklor nümunəsi, yaxud folklor abidəsi xalq təfəkürünün canlı inikas formasıdır, həm də məna və mətləb ondadır ki, xalq təfəkkürünün qoruyucusu olan epos mətni xalqın həmin mətndə açıq şəkildə ifadə edə bilmədiyi bir sıra fikirlərin də mühafizə məkanıdır.

“Dədə Qorqud” eposunda qəhrəman Oğuz igidləri ilə yanaşı daha qabarıq formada görünən və bəzi mətləblərin ideya daşıyıcısı olan qadın obrazları da vardır. Onlardan üçünün adı açıqca bəllidir: Burla xatun, Banuçiçək, Selcan xatun. Bir neçəsinin isə adı deyilməsə belə həmin qadınların da eposun strukturundakı yeri və mövqeyi aydınca sezilir. Bu sıraya Dirsə xanın, Dəli Domrulun və Səyrəyin xanımları daxildir. Bəs müxtəlif boylarda nəql edilən hadisə və əhvalatlarla bağlı olan bu xanımlar eposun mətnində öz funksiyaları müqabilində necə təsvir və təqdim olunurlar?

Sayca birinci olan “Dirsə xan oğlı Buğac” boyunda son dərəcə qayğılı görünən və ciddi narahatlıq keçirən Dirsə xan öz xanımını belə vəsf edir:

“Bərü gəlgil, başum bəxti, evüm təxti!

Evdən çıqub yüriyəndə səlvi boylum!

Topuğından sarmaşanda qara saçlum!

Qurulu yaya bənzər çatma qaşlum!

Qoşa badam sığmayan tar ağızlum!

Güz almasına bənzər al yanaqlım!”

Bu təsvir bir Oğuz xanımı, yaxud konkret olaraq bu xanımın gözəlliyi barədə tam və bitkin təqdimata bərabərdir. Başqa sözlə, həmin poetik parçada Dirsə xanın xanımının ecazkar bir portreti cızılmışdır. Adama elə gəlir ki, şərti olaraq cızılan portretdə xanımın sərv boyu, qara saçı, çatma qaşı, dar ağzı və al yanağı açıqca görünür. Hətta Dirsə xanın xanımının qırx incəbelli qızla oğlunun axtarışına çıxması faktını da nəzərə alsaq, bu halda “incə bel” ifadəsini də heç bir tərəddüd etmədən onun vəsfinə aid etmək olar. Folklor ənənəsinə görə bu təsvir mətnin hansı hissəsindəsə təkrar edilməlidir və elə beləcə də olur. Sübut üçün Qazan xanın xanımı Burla xatunun təsvirinə diqqət yetirmək kifayətdir:

“Boyı uzun, beli incə Burla xatun boynilə qulağın aldı, düşdi.

Güz alması kibi al yanağın tutdı, yırtdı.

Qarğu kimi qara saçını yoldı”.

Eposun mətnində başlanan təsvir ənənəsi, yaxud iki Oğuz xanımının – Dirsə xanın qadınının və Burla xatunun zahiri baxımdan oxşarlığı açıq-aydın hiss edilir: uca boy, incə bel, al yanaq, qara saç. Sadəcə olaraq, Dirsə xanın xanımının təsvirində olan “çatma qaş” və “dar ağız” ifadələri Burla xatunun təqdimatında yoxdur. Dirsə xanın xanımının təsviri ilə Burla xatunun təsvirinin müqayisəsində ortaya çıxan bu fərqlilik (“çatma qaş” və “dar ağız” ifadələrinin olmaması!) Burla xatunun təsvirinin natamamlığı da demək deyil. Yəni bu təsvirlər iki Oğuz xanımının bir-biri ilə zahiri oxşarlığını sual altına salmır və onların bənzəyişinə qətiyyən xələl gətirmir. Yəni Dirsə xanın xanımının da, Burla xatunun da təqdiminə aid olan hər iki mətnə bir söyləyicinin danışığı, yaxud bir söyləyicinin ifası kimi baxmaq daha doğrudur.

Amma həmin nümunələrdə nəzərə çarpacaq və ciddi xarakterdə olan fərq də açıq-aşkar görünür. Bu əsas və əhəmiyyətli fərq isə zahiri effektə aid olsa belə daha çox daxili məzmun və mahiyyət daşıyır. Söhbət Burla xatunun adının qarşısında bütün mətn boyu işlədilən “boyu uzun” ifadəsindən gedir. Həm müqayisə, həm də aydınlıq üçün qeyd edək ki, Burla xatundan fərqli olaraq Selcan xatunun adının qarşısında işlədilən “sarı donlu” ifadəsi kifayət qədər dayanıqlı və sabit deyil. Belə ki, “Qanlı qoca oğlu Qanturalı” boyunda 5 dəfə “Sarı donlu Selcan xatun”, 5 dəfə “Sarı donlu qız”, 10 dəfə isə ayrıca olaraq “Selcan xatun” ifadəsinə rast gəlinir. Amma “Boyu uzun Burla xatun” ifadəsi “Dirsə xan oğlu Buğac” boyunda 4 dəfə, “Qazan bəg oğlı Uruz bəgin tutsaq oldığı” boyda isə 3 dəfə eyni forma və qəlibdə təkrar edilir. Hətta bu məsələ ilə bağlı daha maraqlı cəhət “Qam börənin oğlı Bamsı Beyrək” boyunda müşahidə olunur. Burada da “Boyu uzun Burla xatun” ifadəsinə eynən əvvəlkilər kimi bir yerdə rast gəlinir. Sonra isə 2 məqamda Burla xatun adı “boyu uzun” ifadəsindən təcrid olunur və bu, o zaman baş verir ki, Qazan xan öz bəyliyini bir günlük Beyrəyə həvalə etmişdir.

Beləliklə, tam təsdiq edilir ki, “Boyu uzun Burla xatun” müraciətində söyləyicinin məsələyə açıq və birbaşa münasibəti qabarıq şəkildə özünü göstərir və “uca boy” mənasını verən “boyu uzun” ifadəsi Qazan xanın xanımı və Bayandur xanın qızı Burla xatunun birinci xanım statusuna malik olmasına işarədir. Yəni Burla xatunun adının qarşısında “boyu uzun” ifadəsinin ardıcıllıqla və sistemli şəkildə işlədilməsi təsadüfi səciyyə daşımır və mətndəki təsviri çalar Burla xatunun həm ailədəki, həm də cəmiyyətdəki mövqeyini kifayət qədər sərrast ifadə edir.

Bəs Banuçiçəyin və Selcan xatunun təsviri, yaxud təqdimi necədir? Bu məqamda Beyrəyin Banuçiçəyə üz tutub söylədiklərini xatırlayaq:

“Qarğu kibi qara saçın yoldınmı, qız?!

Qara gözdən acı yaş dökdinmi, qız?!

Güz alması kibi al yanağın yırtdınmı, qız?!”

Beyrək həqiqəti bilmək üçün Banuçiçəyə verdiyi sualları təsvirin alt qatında yerləşdirir. Yəni Banuçiçəyin qara saçlı, qara gözlü, alma kimi al yanaqlı olması sualdan qabaq və açıq-aydın görünür. Maraqlıdır ki, Banuçiçək də məhz bu sualların müqabilində Beyrəyə ünvanladığı təsdiqedici cavabını məhz öz təsvirinin altında gizlətməli olur:

“Qarğu kibi qara saçum yolduğum çoq.

Güz alması kibi al yanağım yırtdığım çoq”.

Banuçiçəyin təsvirində ənənədən gələn, yəni Dirsə xanın xanımının və Burla xatunun təsvirindən sıyrılıb qalan bəzi məqamlar təkrar edilir. Amma bu təsvirdə “sərv boy”, “çatma qaş”, “dar ağız” ifadələrinə rast gəlinmir.

Selcan xatunun təsvirinə gəldikdə isə Qanturalı onun gözəlliyi haqqında aşağıdakıları söyləyir:

“Yalab-yalab yalabıynan incə tonlum!

Yer basmıyıb yürüyən,

Qar üzərinə qan tammış kibi qızıl yanaqlım!

Qoşa badam dar ağızlum!

Qələmçilər çaldığı qara qaşlım!

Qurması qırq tutam qara saçlım!”

Artıq burada Banuçiçəklə müqayisədə “al yanaq”, “dar ağız”, “qara qaş”, “qara saç” ifadələri bərpa olunur, hətta belə demək mümkünsə, Dirsə xanın xanımının təsvirinə də tam yaxınlıq hiss edilir. Amma istər Dirsə xanın xanımının, istər Banuçiçəyin, istərsə də Selcan xatunun təqdimində Burla xatuna aid olan “boyu uzun” ifadəsindən olduğu kimi istifadəyə son dərəcə ehtiyatlı yanaşılmış, əslində isə həmin ifadə istifadəsiz qalmışdır. Bu isə, şübhəsiz, Burla xatunun statusu ilə bağlı məsələdir.

Təhlillər göstərir ki, Oğuz elinin xanımlarının təsvirində müşahidə olunan parlaq bir təşbeh müəyyən fərqlərlə həmişə təkrarlanır və bütün xanımlara aid edilir. Bu, alma yanaqla bağlı olan məşhur təşbehdir:

1. “Güz almasına bənzər al yanaqlım!” – bu, Dirsə xanın xanımına aiddir.

2. “Güz alması kibi al yanağın tutdı, yırtdı” – bu, Burla xatuna aiddir.

3. “Güz alması kibi al yanağın yırtdınmı, qız?!” – bu, Banuçiçəyə aiddir.

4. “Qar üzərinə qan tammış kibi qızıl yanaqlım!” – bu, Selcan xatuna aidir.

Ehtimal etmək olar ki, xanımların yanağının bəzən güz (payız) alması, bəzən də qışda qar üzərinə dammış qanla müqayisəsi mövsümi xarakterlə bağlıdır. Yəni söyləyicinin mətni payızda, yaxud qış aylarının birində söyləməsindən irəli gəlmişdir.

Beləliklə, Oğuz eli xanımına aid təsvirin ETALON variantını bərpa etmək olar:

“Bərü gəlgil, başum bəxti, evüm təxti!

Evdən çıqub yüriyəndə incə belli, boyu uzun, səlvi boylum!

Topuğından sarmaşanda qurması qırq tutam qarğu kibi qara saçlum!

Qələmçilər çaldığı, qurulu yaya bənzər qara qaşlum, çatma qaşlum!

Qoşa badam sığmayan tar ağızlum!

Güz almasına bənzər, qar üzərinə qan tammış kibi al, qızıl yananqlım!”

Yeni bir sual meydana çıxır: Bəs bu təsvirlər eposun poetikasında hansı anda, hansı məqamda meydana çıxır? Bəri başdan qeyd edək ki, həmin təsvirlər xoş əhvali-ruhiyyə vəziyyətlərini xatırlatsa da, əsl həqiqət tamamilə bambaşqadır.

İlk boydan bəlli olur ki, Dirsə xan digər Oğuz bəyləri ilə birlikdə Bayundur xanın məclisinə gəlibdir. Amma burada gözlənilməz hadisə baş verir: Dirsə xanı qara otağa aparırlar və beləliklə, ağ və qırmızı otaqda oturan bəylərlə müqayisədə Dirsə xan bir növ təhqir edilir. Səbəb isə onun övladının olmamasıdır. Məsələnin ciddiliyi ondan ibarətdir ki, Dirsə xanın övladsızlığı indiyə qədər yada düşmədiyi üçün heç bir vaxtda narahatçılıq törətməmişdir. Dirsə xanın övladsızlığının qabarıq şəkildə üzə vurulması normal görünən vəziyyəti tamamilə dəyişir və Dirsə xan həyatla ölüm arasında qalır. Məhz belə bir vaxtda – həyatla ölümün mübarizəsi son dərəcə kəskinləşdiyi zaman Dirsə xan xanımı ilə qarşılaşır və yuxarıda xatırladığımız təsvir onun öz dilindən söylənir: “Bərü gəlgil, başum bəxti, evim təxti...”

Qazan xanın xanımı Burla xatuna gəldikdə isə məlumdur ki, o, kafirlər tərəfindən əsir götürülür. Şöklü Məlik əsirlikdə özünü gizlədən Burla xatunun 40 incə bel qız içərisindən tapılıb müəyyənləşdirilməsi üçün tapşırıq verir ki, Uruzun ətindən qovurma bişirib qızların qarşısına qoysunlar, hər kim yeməsə, o, Burla xatundur. Deməli, Burla xatun (daha geniş mənada Qazan xan və Oğuz eli!) həyatla ölüm arasında qalır. Məhz belə bir vaxtda onun gözəlliyinin təsviri və təqdimi meydana çıxır: “Boyı uzun, beli incə Burla xatun boynilə qulağın aldı, düşdi”.

Yaxud Banıçiçəyin təsvirinin vaxtı və zamanı o ana düşür ki, Banuçiçəyi başqa birisinə ərə verirlər və 16 il əsirlikdə qalan Beyrək toy mərasiminə gəlib çıxır. Əslində toy mərasimi Beyrəklə Banuçiçəyin həyatla ölüm arasında qalmağı deməkdir. Bu qarşılaşma geniş mənada Doğru ilə Yalanın qarşı-qarşıya gəlməsidir və Oğuz eli üçün həlledici məqamdır. Məhz elə bu məqamda da Beyrəyin dilindən Banuçiçəyin təsviri verilir: “Qarğu kibi qara saçın yoldınmı, qız?!”

Və yaxud Qanturalı ilə Selcan xatun aid olduqları boyun axırında üz-üzə gəlirlər. Hətta iki sevgilinin bir-biri ilə vuruşmaq məqamı da yaranır. Başqa sözlə, onların hər ikisi həyatla ölüm arasındadır. Məhz elə bu vaxt Qanturalının dilindən Selcan xatunun tərifi eşidilir: “Qar üzərinə qan tammış kibi qızıl yanaqlım!”

Xatırladaq ki, həm Dəli Domrulla xanımı, həm də Səyrəklə xanımı arasında da həyatla ölümün sərhəddi görünür. Belə ki, Dəli Domrul ölümqabağı xanımı ilə halallaşmaq istəyir, Səyrək isə xanımını gərdəkdə qoyub qardaşını xilas etməyə, bir növ ölümə gedir. Yəni hər iki məqam həyatla ölüm arasında qalmaq məqamıdır. İndi nəticə çıxarmaq olar ki, Dəli Domrulun da, Səyrəyin də öz xanımını təsvir etmək, tərifləmək üçün bədii şərait var imiş, amma onlar bu şəraitdən istifadə etmirlər. Nədənsə, söyləyici də belə bir şansı əldən ötürür.

Üçüncü sual: Bəs bu xanımlar əslən kimləri təmsil edirlər və onlar haradan Oğuz elinə gəlin gəlmişlər?

Dirsə xanın xanımı Dirsə xana üz tutaraq deyir:

“Azğun dinlü kafərə bən varayım,

Yaralanub Qazlıq atımdan enməyincə,

Yenümlə alca qanım silməyincə,

Qol-bud olup yer üstinə düşməyincə,

Yalnuz oğul yollarından dönmiyəyim”.

Kafərlərin açıqca yamanlanmasından bəlli olur ki, Dirsə xanın xanımı kafər düşərgəsindən deyil.

Yenə də xanımı Dirsə xana söyləyir:

“Xan babamın göygüsi!

Qadın anamın sevgisi!

Atam-anam verdigi,

Göz açuban gördigim,

Könül verib sevdigim, a Dirsə xan!”

Yenə də Dirsə xanın xanımının özünü xan qızı kimi nəzərə çarpdırması Dış Oğuzdan deyil, məhz İç Oğuz qızlarından olmasının təsdiqidir. Deməli, Dirsə xanın xanımı İç Oğuzun özündəndir.

Burla xatuna gəldikdə isə bu xanımın da İç Oğuzdan olması gün kimi bəllidir, çünki o, Bayındır xanın qızıdır.

Beyrəyin xanımı Banıçiçəyin kimliyini müəyyənləşdirmək üçün “Qam börənin oğlı Bamsı Beyrək” boyunun əvvəlinə diqqət yetirmək lazımdır. Buradan aydın olur ki, İç Oğuzla Dış Oğuz bəyləri Bayındır xanın söhbətinə yığışmışlar. Baybörə bəy nisgillidir, çünki onun oğlu yoxdur. Bəylər bir ağızdan dua edirlər ki, onun oğlu olsun. Bu zaman Baybican bəy də qız arzusunda olduğunu bildirir və söyləyir ki, qızı olsa, onu Baybörənin oğluna verəcəkdir. Qeyri-səlis məntiqə görə Baybörə oğul istədiyinə görə o, İç Oğuzdan, Baybican bəy qız arzusunda olduğuna görə o, Dış Oğuzdan olmalıdır.

Digər tərəfdən boyun ortasında onların artıq böyümüş oğlu və qızı – Beyrək və Banuçiçək qarşılaşırlar: “Çağırdılar Beyrək gəldi. Banıçiçək yaşmağlandı, xəbər sordı. Aydır: “Yigit, gəlişin qandan?” Beyrək dedi: “İç Oğuzdan!” “İç Oğuzdan kimün nəsisən?” –dedi. “Baybörə bəg oğlı Bamsı Beyrək dedikləri mənəm”,-dedi. Qız aydır: “Ya nə məsləhətə gəldin, yigit?”-dedi. Beyrək aydır: “Baybican bəgün bir qızı varmış, annı görməgə gəldim!”-dedi”. Burada Banıçiçəyin “İç Oğuzda kimlərdənsən?” sorğusu Banıçiçəyin məhz İç Oğuzdan olmamasına işarədir. Bu ehtimallar boyun sonuna qədər davam edir və həqiqət tam şəkildə aydınlaşmır. Lakin epos mətninin başqa bir yerində bu sirrin açılışı vardır. Belə ki, sonuncu boyda Aruz deyir: “Bəglər, Beyrək bizdən qız almışdır, güyəgümizdir. Əmma Qazanın inağıdır. Gəlsün, bizi Qazanla barışdırsun. Deyəlüm, gətürəlim; bizə müti olursa, xoş! Olmaz isə, bən saqqalını tutayın, siz qılıc aşurın parələn! Aradan Beyrəgi götürəlim. Andan sonra Qazani lə işümiz xeyir ola!”.

Bu üçüncü məqamda məsələ ilə bağlı heç bir qaranlıq yer qalmır: Banıçiçək Dış Oğuzdandır! Ona görə də köbəkkəsmə olmasına baxmayaraq, Banıçiçəyin alıb gətirilməsi işində müyyən şərtlər meydana çıxır. Şərtlərin çətinliyi bəlli olandan sonra elçiliyə Dədə Qorqud gedir və Dəli Qarcarın tələbləri yerinə yetirilir. Amma çətinlik bunula da qurtarmır. Belə ki, Baybecan qızını kafər düşərgəsindən olan Bayburd hasarının bəyinə verəcəyini xeyli əvvəl bildirdiyi üçün bu hadisədən xəbər tutan kafərlər Beyrəyi əsir aparırlar. Yalnız 16 il keçəndən sonra Beyrəklə Banıçiçək bir-birlərinə qovuşurlar.

Bəs Selcan xatun barədə nə demək olar?

Onunla bağlı boyda nəql olunur ki, Qanturalı evlənmək istəyir. Lakin ona İç Oğuzdan və Dış Oğuzdan qız tapılmır. Atası məcbur olub Trabzona gəlir və Trabzon təkurunun gözəl-göyçək qızı olduğundan xəbər tutur. Amma o qızı almağın şərtləri Dış Oğuzdan qız almağın şərtləri kimi çox ağırdır. Bunun üçün quduz aslanı, qara buğanı və buğranı məğlub etmək lazımdır. Başqa sözlə, Beyrəyin qarşılaşdığı sınaqlar müəyyən fərqlərlə Qanturalını da gözləyir. Bu mübarizədə isə Qanturalı özü qalib gəlir.

Deməli, İç Oğuzdan deyil, həm Dış Oğuzdan, həm də kafər düşərgəsindən gətirilən gəlinlər üçün ciddi şərtlər qoyulur. Amma hər iki halda İç Oğuzun igidləri – Beyrək və Qanturalı qalib gəlir.

Bəs elə isə Dəli Domrulun və Səyrəyin xanımları haqqında nə demək olar?

Dəli Domrulun ata və anası övladları üçün canlarından keçə bilmədikləri halda, Dəli Domrulun xanımı öz canından keçməyə hazırdır və bununla Dəli Domrulsuz həyatın boş və mənasız olduğu barədə qənaətini bildirir. Amma Dəli Domrulun qadının kimliyinə gəldikdə isə bu barədə aydın təsəvvürü Dəli Domrul özü yaradır: “Əzrayil aydır: “Mərə, dəli qavat! Dəxi nə aman dilərsən? Ağ saqqallu baban yanına vardın, can vermədi. Ağ birçəklü anan yanına vardın, can vermədi. Dəxi kim versə gərək?!” –dedi. Dəli Domrul aydır: “Həsrətim vardır, bulışayım”,-dedi. Əzrayil aydır: “Mərə dəli həsrətin kimdir?” Aydır: “Yad qızı həlalım var, andan mənim iki oğlancığım var, əmanətim var, ısmarlaram anlara, andan sonra mənim canım alasan”,-dedi”. “Yad qızı” ifadəsi Dəli Domrulun xanımının kafər düşərgəsindən olmasını tam sübut edir.

Səyrəyin xanımına gəldikdə isə əvəlcə “üç” və “altı” rəqəmlərinin eposdakı funksiyasına diqqət yetirək və bəri başdan qeyd edək ki, üç rəqəmi və onun əsasında yaranan digər rəqəmlər Oğuzu simvolizə edir:

1.”Qazan aydır: “Üç yüz yigidlən oğlu Uruz mənim evim üstünə tursun”,-dedi”.

2.”Qaracıq çoban kafərin üç yüzini sapan taşilə yerə bıraqdı”.

3.”Salur Qazanla Qaraca çoban çapar yetdi. Çobanın üçyaşar tana dərisindən sapanının ayasıydı, üç keçi tüyindən sapanının qollarıydı... Üç yıldaq taşı düşdigi yerin otı bitməzdi”.

4.Uruz dustaqlıqan xilas ediləndə “Üç yüz yigit oğuzdan şəhid oldu”.

5.”Üç yüz altmış altı alp ava binsə, qanlu keyik üzərinə yüriş olsa, Bəkil nə yay qurardı, nə ox atardı”.

6.Yenə Bəkil haqqında deyilir: “Oğlanı tonatdılar. Atasilə-anasilə gəldi görüşdi. Əllərin öpdi. Üç yiz yigidin yanına bıraqdı, meydana vardı”.

7.Əgrəg səfərə çıxanda “üç yüz say cidalu yigit bunın yanına cəm oldı”.

“Altı” rəqəminə gəldikdə isə bu rəqəm və onun törəmələri Aruzu çıxmaq şərti ilə (“Altmış ərkəc dərisindən kürk eləsə, topuqlarını örtmiyən, altı ögəc dərisindən külah etsə, qulağlarını örtmiyən... At ağızlu Uruz qoca çapar yetdi”) bütün hallarda kafərlərə xasdır:

1.“Şökli Məlik aydır: “Altı yüz kafər varsun, qoyunı gətürsin”,-dedi”.

2.“Nagahandan Qaracıq çobanın üzərinə altı yüz kafər qoyuldı”.

3.“On altı bin qara tonlu kafər ata bindi. Qazanın üzərinə alğar yetdi. Baqdılar gördilər altı bölük toz endi”.

4.Qanturalı barədə deyilir ki, “Altı cəllad ənsəsinə gəldilər”.

5. Yenə Qanturalı üzərinə hücum etməyə hazırlaşan təkur haqqında söylənir: “Məgər xanım, Təkur peşiman oldı. “Üç canvər öldürdigiçün bir qızcığazımı aldı-getdi”,-dedi. İçin qara teonlı, gög dəmürli altı yüz kafər seçdi, Gecə-gündüz yortdılar. Nagahandan yetdilər”.

6.”Ol qələnin bir Təkuru var idi. Adına Arşun oğlı Dirək təkur deərdilər. Ol kafərin altmış arşun qaməti vardı. Altmış batman gürz salardı”; Yaxud: “Ol altmış batman gürzlə Qazılıq qocaya dəpərə tutıb çaldı. Yalan dünya başına tar oldı”.

7.Kafərlərin Səyrəyə qarşı hücumu barədə belə söylənir: “Kafər təkur aydır: “Qatlan, mərə qavat oğlı, mən sana varayım!”-dedi. Altı pərlü gürzini ələ aldı, oğlanun üzərinə sürdi”; yaxud: “Altmış yaraqlı adam seçdilər, vardılar. Nagahandan altmış dəmir tonlu kafər oğlanın üzərinə gəldilər”. “Səyrək də “Qılıc çəküb altı kafər dəplədi...”

İndi əsirlikdə qalan xanımını xilas etməyə yollanan Səyrəklə xanımı arasındakı dialoqu xatırlayırıq. Səyrəyin xanımına söylədiklərinə şeir formasında nəzər salaq:

“Qız, sən mana bir yil baqğıl!

Bir yildə gəlməzsəm, iki yil baqğıl!

İki yildə gəlməzsəm, üç yil baqğıl!

Gəlməzsəm, ol vəqt mənim öldügimi biləsən.

Ayğır atım boğazlayub, aşum vergil!

Gözün kimi tutarsa, könlün kimi sevərsə, ana varğıl!”

Üç rəqəmi oğuzlara aid olduğuna görə Oğuz igidi Səyrək də məhz sayıb-sayıb üçdə dayanır: “İki yildə gəlməzsəm, üç yil baqğıl! Gəlməzsəm, ol vəqt mənim öldügimi biləsən”.

İndi isə Səyrəyin xanımının sözlərinə, daha doğrusu, onun Səyrəyə cavabına diqqət verək:

“Yigidim mən sana bir yil baqam.

Bir yil də gəlməzsən, iki yil baqam.

İki yildə gəlməzsən, üç-dört yil baqam.

Dört yildə gəlməzsən, beş yil, altı yil baqam.

Altı yol ayırdına çadır dikəm.

Gələndən-gedəndən xəbər soram.

Xeyir xəbər gətürənə at, ton verəm,

Qaftanlar geydürəm.

Şər xəbər gətürənin başın kəsəm.

Ərkəg sinəgi üzərimə qondırmıyam.

Murad ver, murad al, andan get, yigidim!”.

Maraqlıdır ki, Səyrək 3-də dayanmasına baxmayaraq, Səyrəyin xanımı 6 rəqəminə qədər davam edir və 6-da dayanır: “Dört yildə gəlməzsən, beş yil, altı yil baqam. Altı yol ayırdına çadır dikəm”. Beləliklə, Səyrəyin xanımının düşüncə sistemində 6 rəqəmi əsas yer tutur. İndi qəti şəkildə demək olar ki, Səyrəyin xanımı da məhz kafər düşərgəsindəndir.

Beləliklə, Dirsə xanın xanımı və Qazan xanın xanımı Burla xatun İç Oğuzdandırlar. Banıçiçək Dış Oğuzdan, Selcan xatun və Dəli Domrulla Səyrəyin xanımları isə kafər düşərgəsindən İç Oğuza gəlmişlər. Dış Oğuzdan və kafər düşərgəsindən İç Oğuza gəlin gələn qızlar bu düşərgələr arasındakı barışığı simvolizə edirlər və barışığın karrantıdırlar. Deməli, “Dədə Qorqud” eposu vuruş və davanın deyil, məhz barışıq və vahid dünya modelinin eposudur.

Kamran ƏLİYEV

525-ci qəzet.- 2010.- 1 may.- S.24-25.