Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri

ÜZEYİR HACIBƏYLİ – 125

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904 –1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

Şirməmməd HÜSEYNOV

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

İKİ TƏHLÜKƏ

Açılmış, kin və xüsumət buludlarından azad olmuş kibi görünən Qafqazın üfüqinə əbri-şərarət və şeytanət ilə bürünüb ətrafa kölgələr salmaqdadır. Qabili-tənəffüs olmamağa yaxınlaşmış havada qan qoxusu hiss edilir. Qara qəlblərdə gizlənmiş xüsumətin qığılcımları orada-burada alovlanıb ətraf və əknafa yayılır ki, böyük bir yanqı salıb onsuzda yanıb ütülmüş ölkəni təkrar atəşi-xüsumət içinə qərq etsin. İki qüvveyi-şeytaniyə vardır ki, bu xüsuməti üflüyüb tikliyib birdən-birə hər yerə dağılmasına səy və cəhd ediyor. İştə bu qüvveyi-şeytaniyələrin səyi və cəhdini puç edib də qabaqdakı bəlanın önünü almaq hər bir vətən oğlunun və millət dərdinə qalanların vəzifeyi-müqəddəsəsidir.

Dövlət duması açılıbdır. Daxili Rusiyadan bu məclisə cəm olmuş millət vəkilləri öz hali-hissiyatını hökumətə bildirdilər. Bildirib də hökuməti böyük əndişəyə saldılar. İndi dumanın qovulması, diktatura, yəni hökumət tərəfindən şiddətli binagüzarlıq olmasını danışırlar. Qafqazın millət vəkilləri isə hələ özlərini hökumətə göstərməyiblərsə də, hökumət onların əhvalından pişəzvəqt xəbərdardır. Ürfi və siyasi ixtiyar ilə bərabər hüquqi-milliyyədən də məhrum olmuş və illərcə zülm altında istitaətdən düşmüş millətlərin əhvali və tələbləri necə ola bilər? Bunu hökümətin özü yaxşıca bilir və heç bir halda da nəzərdən kənar qoymuyor. İndiyə kibi hökumətin ümidi millətin ittifaq və ittihadsızlığına bağlı idi. İndi isə, hökumət millət arasında ümumiyyət etibarı ilə ittifaqi-əqval və ittihadi-araə görüb bir vəziyyəti-naümidi də qaldı. İştə aşkardır ki, millət içində cüzi bir ixtilaf, cüzi bir münaqişə zühur etsə, hökumət böyük bir dəstavuz bulub daha vurnuxub qalmaz. Hökumətin bu inqilab əsnasında iki milləti bir-birinə vuruşdurub da hər iki tərəfin müsibətindən faydabər olması indi müdəlləl və aşkardır. Bu xüsusda Dövlət Duması tərəfindən vəzirlərə olunan sual (zapros) bunu cümləyə aşkar etdi. Bizim Qafqaza gəlincə-daha danışmağımız artıqdır. Bu gunə politika, höküməti-müstəbidənin ən əlverişli politikalarından biridir. İndi dəxi vaxtı ki, millət hucumu müqabilində kökündən qopmağa mail qalmış hökuməti- müstəbidə, millətin son zərbəsinə davam edəmiyəcəyini düşünüb hər bir saman çöpünə əl atır, milətlər içinə nifaq, təzad düşməsi əlhal idareyi-müstəbidənin davamına əsaslı bir arxadır. Qafqazda isə xüsumət atəşi sönmədiginə görə millət üçün böylə bir təhlükəli politikanın icrası bu halda ən asan bir vəchlə mümkündür. İştə, vətən qeydinə qalan və millət halına yanan zəvatın birinci qorxusu bundan olmalıdır. Və saniyən bu axırıncı Tiflis erməni-müsəlman ictimaindən sonra müsəlmanlar tərəfindən tək-tək öldürülmək ittifaqları degləm hər dəm həyəcan və ğəlyanə səbəb olmaqdadır. Bu qətillər xüsusunda erməni qəzetələri xəyanətkaranə bir tərz ilə sükut edib, bəzi yalan və böhtanlar ilə bu zülmlərin üstünü örtməgə səy ediyordular. Lakin biz bunun hamısını təhqiq edib ermənilər tərəfindən icra olunan bu xəyanət və cinayətlərin cümləsini “daşnaksüyun” firqəsinə behəqq istinad verirdik. Və şəkk yoxdur ki, xəta etmiyorduk. Bizim etiqadi-kamilimiz budur ki, “daşnaksütyun” firqəsi bütün Qafqazdan ötrü müzurr bir ünsürdür. Qafqazın bəsirətli tayifələri bizim bu etiqadımızdan hissiyab olub “daşnaksütyun” firqəsinin müzurr olduğunu iqrar və etiraf ediyordular. İndi də biz kəmali-məmnuniyyət və məsərrət ilə eşidiriz ki, erməni cəmaəti özü dəxi bu həqiqəti etiraf etməgə üz qoyub yavaş-yavaş, qorxa-qorxa bu firqeyi-müzürriyə qarşı etirazlar ibraz və izhar etməkdədirlər. Ürəksizlərə mərdanə cürəti-cəsarət bulmaq arzu edib də biz öz tərəfimizdən xəbərdar ediyoruz ki, bu “daşnaksüyun” firqəsindən hər nə desən çıxar. Ola bilər ki, bu firqənin əvvəlki, müəssisləri əsil millətpərəstligin, yəni zəlil milləti nicata çıxartmaq qəsdilə bu firqəni təşkil edib də bacardıqları yerəcən qan tökmüyüb öz muradlarına nail omağı qərara qoymuş imişlər. Lakin indi isə bu bir il içində su yerinə axan qan millətpərəstliyin, millət qorumaq hissi onların qəlbindən məhv edib, əvəzində qana yerikləmək kibi vəhşilərə mənsub hisslər bərqərar olubdur. İştə “daşnaksütyun” firqəsinin şan və heysiyyəti erməni cəmaətinin gözünün qabağında etməkdədir. Hınçaqlıların ermənilər içində təşəkkül etməsi “daşnaksütyun”lar üçün böyük bir görkdür. Bu halda erməni daşnaksütyunlar ilə hınçaqlılar arasında qanlı vuruşmalar vaqe olmaqdadır. Şəkk yoxdur ki, erməni cəmaətinin əksəri hınçaqlılara tərəfdardır və bu da şübhəsizdir ki, bu tərafdarlıq getdikcə artacaqdır. Bunu da “daşnaqsütyun” firqəsi yəqin bilir. Və bu cəhətə erməni cəmaəti arasında öz əvvəlki mümtaz məqamını təkrar işğal etmək üçün erməni-müsəlman ixtişaşının tazədən vüquə gəlməsinə səy etməgi təbii degilmi?

Kəmali-cürət ilə demək olar ki, əlhal bu fikir səqim “daşnaksütyun” firqəsinin əqlinə gəlib o fikri felə çıxartmağa səy ediyor. Vəilla böylə tək-tək müsəlman öldürülməsini nə ilə bəyan etmək? İrəvanda mayın ikisində vaqe olan hadisə müsəlmanları ixtişaşa sövq etməg qəsdilə olmuyubda bəs nə qəsdilə idi? Malbəgli əhvalatını da “daşnaksütyun”lar hiyləsinə istinad vermiyib də nəyə yozmaq olar? Zəngəzur, Əylis qitalını əmələ gətirən kim idi? Və bu xəyanətkaranə əməllərin hamısı ümumi bir ixtişaş salmaq üçün olmuyub bəs nə üçündür? Allahülhəmd müsəlmanlarda ixtişaşa heç bir meyl yoxdur. Lakin müsəlmanlar səbr edəməzlər ki, öz adamlarının bir-bir qıran olmağını görüb də sükut etsinlər. Əvəz və intiqam almaq bütün qafqazlılara mənsub ümumi bir sifətdir. Lakin dərd budur ki, günahkarların əvəzinə günahsızlar badi-fənaya gedəcəkdir ...

İndiyədək onlarca müsəlmanların tək-tək qurban olmasını, əsir düşməsini, başına bəlalar gəlməsini görüb də iğmazi eyn edən ermənilər imdi Şuşa yolunda bir neçə nəfər erməninin müsəlmanlar tərəfindən tutulduğunu eşidib fəryad qoparırlar. Halbuki, müsəlmanların bu rəftarlarına səbəb genə ermənilər olmuşlar. Çünki haman Qarabağda neçə gün bundan əqdəm köçərilər köç edən əsnada ermənilər müsəlmanlardan neçələrini tutmuşdular. Müsəlmanlar isə bu barədə ermənilərə vaxt verib tutulanları geri istəmişdilər. Ermənilər buna etina etmədikdə müsəlmanlar da o əmrə mürtəkib olmuşları həqiqətdir. Lakin qırğın və ixtişaşı sevmiyən adam həqiqi və münsifanə vəsitələr ilə iş görməlidir ki, ixtişaş dəxi olmasın.

İştə bu təsəvürümuzu ifadə edib də ümidvar oluruz ki, bu böhranlı zamanda öz qüvvəmizi biməni qırqınlara sərf etməriz. Lakin tədbirlər ittixaz etməlidir. İş görməlidir ki, axır ki peşimanlığın zəhri cümləmizi həlakətə salmasın. Əlan ancaq burasını düşünməliyiz ki, cümləmiz Qafqaz övladı olub da birlikdə bir ittihad ilə Qafqazın hürriyyət və azadəligindən bəhrəmənd olub məsud və xoşbaxt olmağımıza sərfi-qüvvət etmək cümləmizin vəzifəsindəndir və burasını da düşünməliyiz ki, əgər dübarə ixtişaş olsa əqlə və xəyalə gəlməyən hər iki tərəfə ziyanlıqlardan savayı ümumi vətənimiz olan Qafqaz bilmərrə zay olacaq !

Ü.HACIBƏYOV

“İrşad” qəzeti, 19 may 1906, №117

əbri-şərarət – mərdiməzarlıq buludu

ittifaqi-əqval – söz, danışıq ittifaqı

ittifaqi-araə – ittifaqı bəzəyən

müdəlləl – isbat olunmuş

iğmaz – göz yumma

Ordan-burdan

Dövlət Duması tələb ediyor ki, ölüm tənbihi olmasın. Bu məsələ barəsində deyirlər, danışırlar, küsürlər, qoyurlar genə axırında bu çıxır ki, gərək ölüm tənbihi olmasın. Ona görə bu xüsusda qanun tərtib etməgə məşğuldurlar. Hökumət isə,-öz işini görməkdədir: yəni, ölüm tənbihini keyfi istədigi yerdə işlətməkdədir. Məsəla, Riqada bir qaradovoyun üstündə səkkiz nəfər adam öldürülübdür ! Əgər iş böylə gedəcəksə-heç zad: Duma qanun tərtib edənədək birdə görürsən ki, qaradavoy üstündə Rusiya padşahlığının yarısı qırılıbdır.

Qarabağ ermənilərinin yepiskopu Aşot Qarabağdan Tiflisə gedib canişin həzrətlərindən bir şey təvəqqe edibdir: ermənilərdən yaraq alınmasın və müsəlman köçərilərinə izn verilməsin ki, özlərilə yaraq aparsınlar. Yəni, əgər köç vaxtı işdir, adamdır-dava düşsə, qoy ermənilər müsəlmanları tutub qırsınlar! İştə yepiskop cənabları bunun üçün Qarabağdan Tiflisə getmiş imiş! “Alik” qəzetəsi kəmali-xoşnudi ilə xəbər verir ki, canişin həzrətləri keşişin bu təvəqeini qəbul edibdir.

Dövlət Dumasına yğılmış müsəlmanlardan heç bir xəbər yoxdur: danışmırlar, eləmirlər... yəqin onlar bizim müsəlman vəkillərini gözləyirlər ki, bir yerdə danışsınlar. Ancaq qorxuram ki, bizim müsəlman vəkilləri də oraya gedib o müsəlmanlar ilə bir yerdə Dövlət Dumasını “Molla Nəsrəddin”in ədəb məclisinə döndərələr. Öylə olsa dərdimizə dərman tapılar, inşallah !

Erməni katalikosu Mıkırtıc həzrətləri öz cəmaətinə izn veribdir ki, bundan sonra ruhanilər seçib təyin etmək işi büsbütün erməni cəmaətinin öz əlilə olsun. Görək bizim də bu ruhanilər məclisində (ki, mayın 24-ndə vaqe alacaqdır) qaradovoylar izn verəcəklərmi ki, öz mollamızı özümüz seçək. Bu müsaidə qaradavoyların iltifatına bağlıdır!!

Filankəs

“İrşad” qəzeti, 21 may 1906, № 118

Ordan-burdan

Canişini-Qafqaz hüzurunda olan erməni-müsəlman “sülh və islah”komisyonunun məclis qurmağı: bu məclis gərək çoxdan qurulaydı, lakin “vajnı” əhvalat olmadığına görə indilərəcə qurulmağı lazım görülmüyordu. Doğrudan da çoxdan bəridir ki, lillahülhəmd Zaqafqaziyada heç bir öylə “vajnı” hadisə vaqe olmuyubdur. Tək bir orada burada ermənilər beş altı müsəlman və müsəlman uşaqları öldürüb öylə xəlvət yerlərdə basdırıbdırlar ki, heç yerin biləndə yoxdur. Birdə tək bir İrəvanda bulvara yığılan müsəlmanları topa tutub bir-ikisini aralıqda öldürmüşdülər, yerdə qalanlarının hamısı salamat qalıb ancaq “balaca” yaralanmışdılar. Və əlavə “cüzi” hadisə dəxi Malbəyli kəndinin yanında olmuşdu: böylə ki, ermənilər Xankəndi pristavından təvəqqe etmişdilər ki, görsün üç-dörd müsəlman çağırıblarmı ki, onları yolda tutub öldürmək mümkün ola. Pristavda haman dəm müsəlman başçılarından bir neçəsini çağırıb “mərd” ermənilərə vermişdi ki, bildiginizi eləyin. Onlarda bildiklərin eləmişdilər. Və bir də genə haman Qarabağda bir dəstə erməni qoşunu on-on beş əliyaraqsız müsəlmanı tutub əsir eləmişdilər ki, biz yapon olmuşuq, siz də rus adamlarısınız. Və bir də ermənilər İrəvan quberniyasında Əklis kəndini mühasirəyə salıb bugün kişidən, arvaddan, uşaqdan, yetim-yesirdən bəqədri-imkan ələ düşdükcə öldürüb gözlüyordular ki, görək daha da ələ düşən olacaqdırmı. Birdə Qazax uyezdində general Livitski, Xatisov, kazaklar, Kalantar və sairə yans of iski bir yerdə ittifaq edib Qazax müsəlmanlarını günün günorta çağı dögürdülər, söyürdülər, qırırdılar və sairə. Və bir də ermənilər ordan-oraya yaraq daşıyıb, burdan-buraya yaraq daşıyıb yolda rast gələn müsəlmanı və müsəlmana oxşayanları o qədər incitiyordular ki, onlar naçar bu dünyadan baş götürüb düz o biri dünyaya qaçırdılar. Lakin bu hadisələrin hamısı “vajnı” olmiyub cüzi olduğuna görə məclisin qurulmağı lazım gəlmiyordi. Axırda ki, bir neçə gün bundan irəli Qarabağda “vajneyşi”, yəni “vajnı” bir əhval oldu: Şuşa yolunda müsəlmanlar üç-dörd erməni tutdular, amma bu erməniləri öldürdülər yoxsa, öldürmədilər-hələ dürüst məlum degil. Qərəz böylə bir “vajneyşi” əhval, erməni , müsəlman “sülh və islah” komisyasının şimdiyə kibi mürgüləyən üzvlərin oyatdı və tez məclis qurub bu “vajnı” əhval barəsində danışmağa məcbur elədi.

Erməni üzvləri dedilər: Əcəba yol ilə keçən adamları müsəlman quldurları tutub soyurlar, biz də durub tamaşa edək insafdırmı?

Müsəlman vəkilləri dedilər: İnsaf degil, qardaş!

Erməni vəkilləri: Ona görə şidətli tədbirlər görmək lazımdır !

Müsəlman vəkilləri: Əlbəttə, lazımdır! Bu nə sözdür !

Erməni vəkilləri: Ta bundan sonra Gəncə quberniyasında olan hakimlərin hamısını çıxartmaq lazımdır. Çünki, indicə məlum oldu ki, onlar biqərəz hakim degil imişlər, nə diyorsunuz?

Müsəlman vəkilləri: Heç bir sözümüz yoxdur, ixtiyar sahibisiniz!

Erməni vəkilləri: Qarabağa da bir adam göndərmək lazımdır ki, həmi o tərəfə tək bir göz ilə baxsın, həmi bu tərəfə, böylə yaxşı degilmi?

Müsəlman vəkilləri: Əlbəttə yaxşıdır. Hakim gərək hər tərəfə bir gözlə baxsın !

Erməni vəkilləri: Bizim əqlimizə görə general Qoloşapovdan savay hər tərəfə bir gözlə baxan hakim yoxdur, və bir də general Qoloşapov əvvəl Qarabağda olarkən heç bir kəsi incitmiyordu, dögmüyordu, böylədir, böylə degil?

Müsəlman vəkilləri kəmali-ədəb və ərkan ilə: Böylədir, düzdür, doğrudur. (Bir az utanıb, qızarıb cürətsiz bir səslə): izn verirsinizmi ki, biz də bir söz deyək?

Erməni vəkilləri: Deyin, deyin !

Müsəlman vəkilləri: (qorxa, qorxa) Ey .... Qazax uyezdindən bizə yazırlar ki, ... ey ... orada müsəlmanlar istiyorlar ki, zad eləsinlər.... şikayət ... tfu! Dilimiz də dolaşdı .... təvəqqe eləsinlər ki, ta birdə onlara tutub ... cərimə almasınlar...

Erməni vəkilləri: Ha! Bildik! ... Hm! Bəs siz nə deyirsiniz?

Müsəlman vəkilləri: Biz? ... bizə qalsa hərgah doğrudan da onların şikayəti dürüsdürsə, yəni ta pul, flanları yoxdursa, birdə onlardan cərimə alınmasın... Fəqət ixtiyar sahibisiniz, özünüz bilin, nə deyək? Bəlkə onlar yalan deyirlər, hələ pulları yoxdur... amma .... gərək pulları olmasın...

Erməni vəkilləri: (bir az fikirdən sonra): Yaxşı! Ta bəsdir, onlardan pul almaq daha lazım degil, hərçəndi o dələduzlara yaxşı tənbihə olmadı, amma qoy bəsdir, yazıqdırlar!

Müsəlman vəkilləri: Allah sizdən razı olsun, Allah ömrünüzü uzun eləsin, hamınıza dövləti-İbrahimi əta eləsin ! Amin!

Məclis qutarır və bu qərarı qoyur:

Gəncə quberniyasında olan hakim qulluqdan çıxsınlar. Çünki indicə məlum oldu ki, onlar düz adam degil imişlər...

General Qoloşapov Qarabağa təyin olunsun, çünki, o kişi hər tərəfə bir gözlə baxır və ömründə bir adamı nahaq yerə incitmiyibdir ... Qazax müsəlmanlarından daha bir də cərimə alınmasın, çünki bir qəpik pulları da yoxdur ... və habelə !

Vəkillər durub dağılırlar. Ermənilər evlərinə gedib öz aralarında xüsusi məclis qurub millət dərdini danışırlar.

Müsəlman vəkillərindən də hamama gedəni hamama gedir, getməyəni də yıxılıb yatır və yuxusunda görür ki, Qarabağ yepiskopu Aşot canişin həzrətlərindən təvaqqe edir ki, ermənilərdən yaraq alınmasın, amma müsəlman köçərilərini qoymasınlar ki, özlərilə yaraq aparsınlar və bu təvəqqeyə əncam olub söyünə-söyünə Qarabağa gedir...

Bədəltəhrir-təəccüb şurasıdır ki, bizim vəkillər qəsb olduqlarına kifayət edəmiyib cəmaət tərəfindən böylə cürətlə danışırlar. Mətləb budur ki, bu vəkillər erməni-müsəlman məclisindən sonra müvəqqəti təyin olunmuşdular və onların yerlərinə hər quberniyadan gərək əhali özü adamlar intixab edəydilər və bu işi gərək onlar özləri etdirdəydilər. Onlar isə bu işə etina edəməyib qasiblikdə davam ediyorlar. Əlbəttə əgər Gəncə quberniyası tərəfindən Qarabağ işlərinə mətlu adamları əhali özü intixab etsəydi, Qoloşapovun olduğunu bilib də ermənilərin təhriki ilə onun təyin olunmasını təmənna etməz idilər. Şimdi gərək Qoloşapov təcrübə üçün Ağdam kibi, Cəmilli kibi və qeyri-təcrübə etdiyi kimi neçə müsəlman kəndlərini toplayacaq. Və yenə Qoloşapovu sərdar xaric etmişdi və ermənilər nə qədər çalışdılarsa, onu dübarə təyin etdirsinlər bacarmıyordular. Şimdi müsəlman vəkillərinin əli ilə tutdular. Bərəkət olsun bu gunə vəkillərə, lakin yenə bərəkət olsun! Vəkillərimiz hər gün qəzetələri sərdarın hüzuruna getdikləri barəsində danışdıqları laqqırtıları xüsusunda teleqraflar ilə dolduruyorlar: daha müsəlmanə bundan artıq nə lazımdır!

“İrşad” qəzeti, 23 may 1906, № 120

ŞUŞA CƏMAƏTİNƏ AÇIQ MƏKTUB

Qəzetəmizin bugünkü nömrəsində cənab müəllim Haşım bəy Vəzirovun Bakı müəllimlərinə göndərilmiş teleqramını oxuyub direktor Livitskinin əmrindən xəbərdar olub vətəni-əzizim olan Şuşa şəhərinin əhalisinə bu açıq məktubu yazmağı özümə fərz bildim:

Vətəndaşlarım! Özünüzə məlumdur ki, on-oniki il bundan əqdəm şəhərinizdə öylə bir layiq məktəb yox idi ki, orada ikmali-təhsil etmiş balalarınız haman məktəblərdən çıxandan sonra ya dərsinə davam etmək üçün sair böyük məktəblərə imtəhan verməgə qadir olaydı və yaxud ikmal etdigi təhsilə iktifa edib valideynin alış-veriş və ticarət işlərində yazı-pozu sarıdan onlara yardım etməgə müqtədir olaydı. Vətənimizin həmiyyət və himmətli adamları böylə əsfəli-halımızı düşünüb şəhərimizdə heç olmazsa iki sinfli bir məktəb güşadını vacib və lazım bildilər. O idiki namus və qeyrəti-milliyyəsilə məşhur Əhmədbəy Ağayev cənablarının mübaşirəti-qeyrətməndanəsilə vətənimizdə rus-müsəlman məktəbinin güşadi vüqu buldu. Və həqiqi cəmaət müəllimi namini daşımağa behəqq layiq olan Haşımbəy Vəzirov cənabları sizin özünüzün rizası ilə məzkur məktəbə baş müəllim təyin olundu. Vətəndaşlarım! Haman məktəbin güşadı günündən etibarən siz, əhaliyi-Şuşa üç yüzə mütəcaviz övladi-vətənin təlim və tərbiyəsini öz əlinizlə intixab olunmuş Haşımbəy Vəzirov cənablarının öhdəsinə həvalə etdiniz. Haşımbəy isə böylə bir ağır və məsuliyyətli vəzifəni öhdəsinə götürüb də, onu yerinə yetirmək üçün əlindən gələn ciddi-cəhd və məsaini heç bir an əsirgəmirdi. Özünüz bilirsiniz məktəbin tərəqqi və təkmili gün-gündən artıb övladınızın layiqli təlim və tərbiyəsi sizin qəlbinizi şad və xürrəm ediyordu. Haşımbəyin məktəbini qurtarmış şagirdlərin hamısı axırda öz valideyninin mədari-iftixarı olurdu-desəm heç xəta etmərəm...

Vətəndaşlarım! Övladınızın təlim və tərbiyəsi o yanda dursun, Haşımbəyin erməni-müsəlman hadisati-mövsəfəsi əsnasında siz övladi-vətən üçün əmələ gətirdiyi xidməti-fədəkaranələrini unutdunuzmu? Aya, o qara günlərinizdə Haşım bəy sizlərdən ötrü böyük bir təsəlli və ümidgah degil idimi? Aya, yalnız bir vətən və övladi-vətən ucundan Haşım bəyin nəfyi-bələd edilməsinə hökm olunmamışdımı? Bunun hamısını siz unutdunuzmu ki, içinizdə namərd və xain kəslərin, yəni Haşım bəyin müsibətindən istifadə etmək fikri-səqimində olan kəslərin peyda olmasına qeydsiz baxıyorsunuz? Livitskinin əlində kor alət olan şəxsi Haşım bəy kibi millət fədaisinə əvəz qoymaqmı istiyorsunuz, vətəndaşlar?! Tərlan yerini sar tutmağamı razı olursunuz? Neçün bir sormuyorsunuz ki, aya, Haşım bəyin təqsiri nədir? Millət müdafiəsi üçün dil buluyan bir adamın təqsiri nədədir? Millətpərəstlikdəmi? Öylə isə biz hamımız Haşım bəy kibi müqəssir degilmiyiz? Avqust ayında qırğın salan biz olmuş olsa idik və Haşım bəy bizi qırğına təhrik və təşviq etsəidi, onu müqəssir hesab etməyə hər bir kəsin həqqi olardı. Lakin, vətəndaşlar, siz özünüz görmədinizmi ki, evdə rahət oturduğunuz yerdə təpənizə güllələr yağmağa başladı? Aya, qəlbində millət məhəbbəti olan bir zat, vətən övladının böylə bir xəyanətkaranə əmələ qurban olduğunu görüb də sükut edərdimi?... Vətəndaşlar! Neçün böylə məbhut qalmısınız, bir ayılınız, huşyar olunuz! Doğrudur, Haşım bəyin vətən uğrunda etdigi fədakarlıqlar ilə siz övladi-vətən üzərinə minnət qoymaq heç bir kəsə yaraşmaz. Lakin insaf ediniz, bir adam ki, sizin qara günlərinizdə sizə dəst rəs ola, siz nə həqqilə onun qara günlərində qeydsiz baxa-baxa qalarsınız?

Qırğını salan ermənilərin başçısı doktor Baqaturov dəxi Haşımbəy kibi nəfyi-bələd edilmişdi. Lakin ermənilər buna qeydsizmi baxdılar?

İnsaf degil! Haşımbəyi nəfy etməgə hökm olundu. Siz danışmadınız. Qulluqdan çıxarıldı, yenə dinmədiniz, indi də istiyorsunuz o biçarə vətən xadiminə axırıncı həqarət zərbəsidəmi vurulsun?... Bundan sonra dəxi Haşımbəyin əlindən çıxmış məktəbə siz övladınızı göndərəcəksinizmi? Və bu həqarət zərbəsini siz öz əliniziləmi uğrunuzda müsibətə giriftar olmuş Haşımbəyə vuracaqsız? Vətəndaşlar, eləyiniz! Pərişanlığınız gözlərinizi yumub sizi kor kibi qoymasın!

Haşımbəyin sabiq şagirdi: Üzeyirbəy Hacıbəyov

“İrşad” qəzeti, 27 may

1906, № 123

iktifa-kifayətlənmə

nəfyi-bələd-şəhərdən sürgün edilmə

məbhut-mat, döyükmüş

dəst-əl

rəs-yetişən, çatan

Ordan-burdan

Zaqafqaziyada erməni-müsəlman davası olan kibi Qafqazda da inquş-kazak davası vardır. İnquş ləgzilərilə rus kazakları kəmali-qaidə və qonurla dalaşırlar. Böylə məlum olur ki, bundan sonra müsəlmanlar xah Qafqazın aşağısında olsun, xah Qafqazın yuxarısında olsun dalaşmağa məcburdurlar.

Binəva inquşların yaraq və karasti gəzdirməyə ixtiyarı yoxdur. Amma kazaklar-məlumdur ki, yaraqsız kazak olmaz!

Lakin hökumət istəsə bu dava dalaşa bir nəhayət çəkə bilər, necə ki, Zaqafqaziyada erməni-müsəlman davasına çəkdi! Yəni “erməni-müsəlman sülh komissiyonu” kibi bir “inquş-kazak sülh komissiyonu” qayırar. Ancaq bu şərt ilə ki, o komissiyonda inquş vəkilləri bizim müsəlman vəkilləri kibi rəftarda bulunub, kazak vəkilləri hər nə buyursalar kəmali-ehtiram və izzət ilə bəli-bəli desinlər, və illa bəli-bəli deməsələr, heç vəqt sülh olmaz. Necə ki, bizim vəkillərin bəli-bəli deməginə görə nə İrəvanda dava düşdü və nə də Gəncə quberniyasında bir kəsin burnu qanadı. Ümidvarız ki, hökumət həmin tövr tədbirlərdə bulunub qoymaz ki, Qafqazda qan tökülsün. Çünki, qan tökməkdən hökumətin öylə zəhləsi gedir ki, daha nə bilim nə tövr!...

Filankəs

“İrşad” qəzeti, 4 iyun

1906, № 130

(Ardı var)

Üzeyir HACIBƏYLİ

525-ci qəzet.- 2010.- 1 may.- S.18.