Daş yağan gün

– Ara, mən pis adama qız verərəm?! Silva Moskvada oxuyur. Bu il ali məktəbi qurtarmalıdır. Maşallah, göz dəyməsin, çox ağıllı, fərasətli qızdır. Yaxşı da oxuyur. Biliyinə söz yoxdur. Onu beş oğula dəyişmərəm. Neçə ildi ki, özü ilə oxuyan bir oğlan ona vurulmuşdu, Silvadan əl çəkmirdi. Silva da ata-anasından icazəsiz ona razılıq vermirdi. Bu sirri də ata-anasından gizlədirmiş. Hamı bilir ki, mən namuslu adamam! Qızın nə ixtiyarı var ki, mənim razılığım olmadan, hər gədə-güdəyə söz versin. Silva atasının xasiyyətini yaxşı bilir. Bilir ki, ata-anasının razılığı olmadan birinə söz versə, başını kəsərəm. Məni tanıyanlar bilir ki, namuslu-qeyrətli adamam. – Andranik Poqosyan bu sözləri dedikcə hərdən yarıbükülü yumruğunu fəxrlə sinəsinə vururdu. – Mənə teleqram göndərmişdi. Getdim Moskvaya. Silva ilə söhbət etdim, nişanlısı ilə tanış oldum. Boylu-buxunlu, abırlı, qoçaq oğlandır. Ondan xoşum gəldi. Razılıq verdim. Oğlanın atası ilə məsləhətləşib kəbin kəsdirdik. Yüngülvari yığıncaq eləyib qızı köçürtdüm. Ancaq əsas toyları burada olacaq. Sizə də deyəcəyəm. Gərək yaxşı-yaxşı oynayasınız.

Armenak sevincək dilləndi:

– Andranik dayı, toy üçün iki erkək bizdə, – dedi. – Haçan, hara deyirsən, göndərək. Zoğal arağı da ki, öz yerində. Nə qədər desən, gözümüz üstə...

Andranik Poqosyan Armenakın sözündən məmnun oldu. Çobanlara təşəkkür edib, stəkanlara araq süzərək:

– Bunu içək bizim Silvanın ailə xoşbəxtliyi şərəfinə!

Nəcəf geri çəkilib:

– Məni bağışlayın, – dedi. – Hələ indiyəcən dilimə içki vurmamışam.

Süfrə yoldaşları bu barədə Nəcəfi təkid etmədilər. Onlar bir ağızdan:

– Silvanın sağlığına, – deyib, araq dolu stəkanları cingildətdilər.

Andranik üzünü Armenakla Akopa tutub erməni dilində:

– Ara, türk arağın ləzzətini nə bilir?! O vaxt Azərbaycan kəndlərini yandırıb-dağıdanda hansı küpün ağzını açırdıq, içindən yağ, doşab, ət qovurması çıxırdı. O boyda kəndlərdə əlimizə bir qram araq, çaxır keçmədi. Onlarınkı yaşamaqdı?! – Andranik bu sözləri ermənicə deyirdi ki, Nəcəf başa düşməsin. – Ona görə də haqlı yerə uşaqlı-böyüklü qabağımıza keçəni qırırdıq. Ən çox cavanları, uşaqları öldürürdük ki, həmin qırğının şahidi qalmasın, yekəlib ağlı kəsəndə bizdən qisas almaq niyyətinə düşməsinlər. Bəli, bəli, siz belə şeyləri bilməzsiniz. Əvvəlcə uşaqların, körpələrin, cavanların kökü kəsilməlidir ki, sonra dirçəlib başımıza bəla açmasınlar. Mən ağıllı adamam. Uzağı görürəm, gələcəyi fikirləşirəm. Hər adamın başı mənimki kimi işləmir. Mən adını daşıdığım Andranikdən, Nijdehdən, Drodan, Hamazasdan dərs almışam. Bilirəm müsəlmanlara necə divan tutmaq lazımdır. Onlarla bizimki qiyamətə qədər tutmaz. Baax, biz burda araq vururuq, kef eləyirik, o Nəcəfdi-nədi, türk gədəsi, yaxasını kənara çəkib. Bizə qoşulmaq istəmir. Onlar donuz əti yemirlər, ancaq biz yeyirik. Bir sözlə, müsəlmanlarla biz ayrı-ayrı əqidəli adamlarıq. Mən namuslu adam olduğum üçün bunları dərk edirəm. Sən Armenakla Akopun kəlləsi yoxdur. Olsa da içi boşdur. Yoxsa bu türkü qoltuğunuza alıb yanınıza salmazsınız. Mən! – O, döşünə döydü. – Mən olsam, bu xəlvət dərələrin birində onun başını çoxdan əkmişdim. Çünki namuslu adamam. Siz Armenakla Akop o barədə mənə çata bilməzsiniz. Çünki mən namuslu adamam. Müsəlmanlar gözümün düşmənidir. Namuslu erməni mənim kimi olar. Bu alapaça madyanı görürsünüz? – O, kənarda bağlanmış atı göstərdi. – O vaxt müsəlmanların üstünə hücum çəkəndə Hasan, Əliqulu, Dobutlu, Sofulu... kəndlərindən neçə-neçə at ilxısı gətirmişik. (Nəcəf başa düşdü ki, Andranik qəsdənmi və ya yadından çıxdığına görəmi, Həsənlini Hasan deyirdi). Bu madyan həmin atların cinsindəndir. Yola çıxanda bir at qabağa buraxmaz. Həm də yük götürəndir. Qaçarağına da söz yoxdur. Ona görə də həmin ilxıdan olan atın nəslini kəsmirəm. Doğub törədikcə qulununu götürüb saxlayıram. Bu madyan beşinci, ya da altıncı nəsildəndir. Rəngi, görkəmi əsla dəyişməyib. Müsəlman atı olsa da, tayı-bərabəri yoxdur...

Andranik üzünü yana çevirib, kənarda söykədiyi qoşalülə tüfəngə işarə etdi:

– O qoşalüləni də Həsən kəndində bir evdən götürmüşəm, – dedi. – Divara vurulmuş xalçanın üstündən asılmışdı. Gördüm yaxşı tüfəngdi, götürdüm. İçi boşuydu. Patronlarını hara qoymuşdularsa, tapa bilmədim. Evin içində nə varıdı, yığışdırdıq, sonra binaya od vurub, sahiblərini arvadlı-uşaqlı qırdıq. Evin sahibi hündür boylu bir kişiydi. Əlinə girəvə düşsəydi, indi tüfəngin qırmalarını qarnıma doldurub, məni məhv eləmişdi. Ancaq kəndə qəfil girdiyimiz üçün, əllərini tərpətməyə imkan vermədik. Haa... Yaxşı tüfəngdi. Mənə qismətimiş. Tez-tez silib yağlıyıram, qoymuram pas atsın. Rayonun milis nəçənniyi bir dəfə gördü, ağzı açıq qaldı. Qoşalüləyə yaman tamah salmışdı. Yalvardı ki, Andranik, əvəzinə iki tüfəng verim, dəyişək. Razı olmadım. Üstündə pul da verirdi. Dedim ki, olmaz. Ona müsəlmanların qanı bulaşıb, yadigar saxlayıram. Nəçənnik gördü məni yola gətirə bilmir, axır ki, yaxamdan əl çəkdi...

Andranik içki havasına çinədanında nə var açıb-tökürdü. Nəcəf onun dediklərini başa düşsə də, özünü bilməzliyə vurub hesabı içəri verirdi. Hasanlı, alapaça kəlmələrini eşidəndə, elə bil başına ildırım çaxdı. Onun yaralı qəlbində amansız bir qəzəb alovlandı. Hirsindən gözlərinə qaranlıq çökdü. Özündən asılı olmayaraq, dəyənəyinə əl atıb dağbəyinin başını iki yerə bölmək istədi. Ancaq özünü güclə saxlayıb, hirsini cilovladı və daxilən düşündü: – Tələsmə, Nəcəf, tələsmə! Mikayıl əmin həmişə deyir ki, tələsən təndirə düşər. Hövsələn olsun. İndi Andranik Poqosyana bir balaca əl qaldırsan, uduzarsan. Tək Andranikin öhdəsindən gəlmək asandır. Ancaq bərk ayaqda erməni erməninin tərəfini verməz. Akopla Armenak sənnən nə qədər dost, yaxın olsalar da, Andranikə qahmar durarlar. Əmin Mikayil demişkən, qoyun quzusunun ayağını basmaz. Unutma ki, Andranik Poqosyanla əlbəyaxa olsan, dost bildiyin Akopla Armenak onun tərəfinə keçəcək. Ona görə də ağlın olsun, Nəcəf, xam iş tutma. Qoy Andranik zoğal arağından vurub istədiyi qədər çərənləsin. Hövsələni bas, gözlə, haçan məqamı gəlsə, türk qanına susayan bu cəlladla hesabı çürüdərsən. Ovu bərəsində vurarlar. İndi Andranikə baş qoşub, onunla kəllə-kəlləyə gəlsən, uduzarsan, təklənib güdaza gedərsən. Hirsin, hikkən öz başlnda çatlayar.

Kənarda hörüklənmiş alapaça madyan öz aləmindəydi. Çiçəkli otlardan qırpa-qırpa, uzun quyruğu ilə yançaqlarını döyəcləyib sağrısına, paçasının arasına, yal-birçəyinə daraşan milçəkləri qovurdu. Andranik Poqosyandan Hasan kəlməsini eşidəndə at devikib boynunu şax tutdu, qulaqlarını şəklədi, səkil ayağındakı hörüyü dartıb qırmaq istədi. Uzaqlara baxıb kişnədi. Bu dilsiz-ağızsız heyvan sanki dağbəyinin dediklərini şüurlu məxluq kimi anlayıb başa düşürdü və əlacı olsaydı, ayağındakı hörüyü qırıb dördnala doğma Həsənliyə, elinə-obasına döğru çapardı, ilxıısına qovuşardı. Alapaça madyanın gözlənilməz şıltaqlığı Andranik Poqosyanı təəccübləndirdi və üzünü Armenaka tutaraq:

– Ara, mənim bu atımın yenə dəliliyi tutub,- dedi. – Onun hörüyünü dəyişin, yavaşımasa, bir-iki şallaq çəkin, ağlı gəlsin başına. Yəqin mozalan-zad sancdı. Yoxsa bu cür şıltaqlıq eləyən deyil.

Armenak yerindən tərpənincə Nəcəf cəld ayağa qalxıb alapaça madyanın noxtasından yapışdı. Atın yal-birçəyinə nəvazişlə əl gəzdirdi. Nəmlənmiş gözlərinin pılçığını təmizlədi. Alapaça madyan doğma sahibini tapıbmış kimi, Nəcəfin boyun-boğazını qoxladı. Alapaça madyanın kövşən ətirli nəfəsi Nəcəfin sifətinə dəyəndə Köhnə Həsənlinin xarabalıqları, on bir evli Təzə Həsənlinin bir-birindən aralı olan komaları gəlib durdu gözünün qabağında. Onu boğan qəhəri dağıtmaq üçün alabəzək tütəyinə əl atmaq istədi. Ancaq gördü ki, yeri deyil, fikrindən daşındı. Həsənli atlarının cinsindən olan alapaça madyanla, yetim Nəcəf sanki bir-birini elə indicə tapmışdı. Yetim Nəcəf yazıq-yazıq atın qulağına pıçıldadı:

– Ey Allahın dilsiz-ağızsız heyvanı, ikimiz də bir dərddəyik, – dedi. – Sən ilxından didərgin düşmüsən, mən Köhnə Həsənlinin xarabalıqlarında uyuyan qəbirsiz ata-anamı, bacı-qardaşlarımı itirmişəm. İkimiz də həm xoşbəxtik, həm də bədbəxt. Xoşbəxtik, ona görə ki, kürreyi-ərzin səfalı guşəsində ömür sürürük, bədbəxtik, ona görə ki, Andraniklərlə qonşu olmuşuq. Nələr çəkdiyini bilirəm. Bizim el-obada heç vaxt atı üzü yoxuşa çapmazlar. İndi isə bu min bir sifətin sahibi olan Andranikin səni, ağzını yoxuşa salıb, insafsızcasına şallaqlaya-şallaqlaya çapdığını görəndə qəlbim qan ağlayır. Biləndə ki, Həsənli cinsindənsən, dırnağımdan tutmuş, başımın tüklərinə qədər bədənim əsdi.

Yetim Nəci alapaça madyanın qulağına çox şey pıçıldayardı. Ancaq imkan yox idi. Yetim Nəcəfi başa düşürmüş kimi, atın gözündə bir neçə damcı yaş gilələndi. Nəcəf köynəyinin qolu ilə alapaça madyanın göz yaşlarını sildi.

Yetim Nəcəflə alapaçanın görüşdüyü anlarda Daş dəvə də tilsimdən xilas olub dilə gəlmək istədi. Onları əhatə edən bakirə dağlar, doğmaların görüşündən mütəəssir olubmuş kimi, niskilli insanla ata, Daş dəvəyə, gözü yaşlı çeşməyə kədərlə baxırdılar. Yan-yörədə sürünən duman-çən də bu mənhus mənzərəyə tab gətirmirmiş kimi uzaqlara, lap uzaqlara çəkilirdi.

– Ara, türk balası! Atı burax, gəl! Araq içməsən də, söhbətimizə qulaq as.- Andranik Poqosyanın sərxoş səsi Nəcəfi daxili sarsıntılardan ayırdı. Nəcəf axırıncı dəfə alapaça madyanın yal-birçəyinə sığal çəkib, geri döndü. Aradan on illər keçsə də, yəqin ki, alapaça madyanın qanı çəkirdi. Həmkəndlisini qoxlayanda, Nəcəfin canına, qanına hopmuş Həsənli torpağının rayihəsini duyurdu.

Andranik Poqosyan təəccüblə:

– Ara, Armenak, – dedi,- baxırsız da, mənim atım bu türk dığasını görəndə quzuya dönür.

Akop:

– Andranik əmi, Nəcəf atın dilini bilir. Ona görə də alapaça madyan onu yaxına buraxır, sözünə baxır - cavab verdi.

Andranik:

– Ara, siz hələ cahılsınız. Mal-heyvandan başqa heç nədən başınız çıxmır, – dedi. – Çox şey var ki, siz onu bilmirsiniz. Üçtəpə, Qanlıca, Tağ yurd... görürsünüz, hamısı azərbaycanlı adlarıdır. Bunlar dünənəcən azərbaycanlıların olub. İndi bizim əlimizdədir. Kimin hesabına?! Andranikin! Ona görə də hamımız Andranik Ozanyana, ondan dərs alan ermənilərə borcluyuq. Onların sayəsində təkcə bu dağlar yox, gördüyünüz bütün Sisyan el-obası ermənilərin ixtiyarına keçib. Gərək Andranikin qədrini bilək. Uşaqlarımızı da bələkdə başa salaq ki, Andranik Ozanyan kimdir? Əgər onun şərəfinə bir stəkan içməsək, Andranikin ruhu bizdən inciyər.

Armenakla Akop başlarının hərəkəti ilə dağbəyinin dediklərini təsdiqləyib, stəkanlarını onun stəkanına vurdular.

Andranik çal düşmüş bığlarının ucunu eşə-eşə Nəcəfə tərəf çöndü və bu dəfə Azərbaycan dilində:

– Ara, Nacap!

– Bəli.

– Ara, sən ki, belə görürəm, çoban olsan da, ağlına var, – dedi. – Erməni qızını almaq fikrinə düşməkdə fərəsətlisən. Bizim qızların yerini verən olmaz. Bizə ki, yeznə olubsan, bir söz deyacağam. Karapet adlı bir qonşum var. Özü də çox yeyib-içən, kepkom adamdır. O gün olmaz ki, araqdan-çaxırdan içməsin. İçməyəndə naxoşluq tutur. Elə ki, xəstə oldu, dərman-zad kar eləmir. Yüzcə qram vursun, sağalıb duracaq ayağa. Karapet çox zarapatlar eləyir. Məzəli bir sözü yadımdan çıxmır. Burda deyim, siz də həm eşidin, həm də gülün.

Alasan rus qızını

Üst-başını çist eləyə.

Alasan gürcü qızın

Qohum-qardaşı dost eləyə.

Alasan erməni qızın

Həmişə səni məst eləyə.

Alasan müsəlman qızın

Şirin canına qəsd eləyə.

Haa!.. Ha!.. – Andranik bu sözləri deyib şit-şit şaqqanaq çəkdi.

Armenakla Akop da ona baxıb güldülər. – Ədəbsizin biri ədəbsiz! Saqqalı ağarsa da, ağlı ağarmayıb. Bizim Həsənli kəndində bu cür nalayiq danışan olsa, hamı üzünə tüpürər.- Nəcəfin dodaqları pıçıldadı.

– Ara, bu Nəcəp ki, özünü pağır göstərir, ona inanmayın. Bizə ki, yeznə olur, çox bic oğlandır. Bilir ki, erməni qızı alsa, xoşbəxt olacaq. – Dağbəyi bu sözləri deyib, stəkanları doldurdu. – Bunu da bizim təzə yeznənin sağlığına...

Nəcəfin nifrət ifadə edən baxışları, dağbəyinin yaşına, vəzifəsinə yaraşmayan şit hərəkətlərində, sırtıq sifətində donub qalmışdı.

Andranik zoğal arağından o ki, var, dümlüyüb hallanmışdı.

O, göy otun üstündə o tərəf-bu tərəfə çevrilib arxası qatda uzandı. Daş dəvənin qarnının altına baxaraq:

– E-e-e!... Armenakcan! Akopcan! Astos! Qədrimi bilmirsiniz, – dedi. – Erməni xalqının qarşısındakı xidmətlərimi saymaqla qurtarmaz (Nəcəf onun sözlərini başa düşməsin deyə Andranik ermənicə danışırdı). Türklər orada ermənilərə neynəmişdilərsə, biz burda azərbaycanlılardan on əvəzini çıxdıq. Dobut, Eyvazlı, Qədili, Hovlu, Əliqulu, Hasan, Xıdır, Abdallı... hələ çoxunun da adı yadımdan çıxıb, deyə bilmədim. Hamısını yandırıb dağıtdıq. Adamlarının birini də salamat buraxmadıq. Tək-tük müsəlman əlimizdən qaçıb qurtardı. Müsəlman kəndlərini yerlə-yeksan elədik, bizim ordumuz, top-tüfəngimiz vardı. Müsəlman kəndlərində də dörd-beş adamın tüfəngi ola-olmaya. Qabağımızda duruş gətirmirdilər. Ha!.. ha!... – O, fəxrlə gülüb əlini tük basmış sinəsində gəzdirdi.

Armenakla Akop altdan-altdan Nəcəfə göz vurub, işarə edirdilər ki, keflidir, nə danışdığını bilmir. Onun zəvzəməsinə bənd olma. Nəcəf isə onsuz da sakitcə dayanıb içəridən qovrulurdu. –Eybi yoxdur Andranik, nə qırıldadırsan qırıldat. Sən bu dağların bəyi ol, mən də çobanı. Haçansa, haradasa qabaqlaşarıq. Allah ya sənə verər, ya mənə. Onda bilərsən ki, qan tökməyin, ev yıxmağın, Nəcəfi yetim qoymağın axır aqibəti necə olur. –Öz-özünə düşündü.

(Ardı var)

Roman

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Əli İLDIRIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 12 may.- S.7.