“Nə zamansa bu nişanda bir atam vardı”
(Əvvəli ötən şənbə
sayımızda)
“Nə xoşbəxt imişəm
bir zaman Allah
Xəbərim olmayıb bu səadətdən”
Əli Kərim
“...Türkiyənin yeddi
yüz illik dövlətçilik təcrübəsi var.
İndi fikir ver. Son vaxtlara qədər yəni Türkiyənin
tam ayağa durub öz sözünü deyənə qədər
bütün xarici ölkələrdə çalışan ən
bacarıqlı, ən sanballı diplomatları elə
şairlər, yazıçılar olublar. Məgər sənin
bunlardan xəbərin yoxdur. Axı məncə sən türk
ədəbiyyatını pis bilmirsən. Əbdülhəqq
Hamid, Yəhya Kamal Bayatlı, Namiq Kamal, Rəşad Nuri
Güntəkin, Yaqub Qədri Qaraosman oğlu, Şövkət
Məmduh Əsəndal, Sübhi Tanrıver... Əşşi,
uzağa niyə gedirsən sənin o stolüstü
kitabının müəllifi, o səcdə etdiyin 1952-ci ildə
Türkiyənin NATO-ya üzv olmasına birbaşa imza atan
Türkiyənin Xarici İşlər naziri olmuş Mehmet Fuad
Köprülü, Yurdaqul, Tofiq Fikrət, Sevr müqaviləsinə
imza atan Rza Tofiq və s... hansı birini deyim. Axı
bütün bunlar vaxtilə Türkiyənin ən
bacarıqlı diplomatları olublar. Elə bunun nəticəsində
də Türkiyə diplomatiyası bu gün dünyaya meydan
oxumaq səviyyəsindədir. Dünya ədəbiyyatının
korifeylərini götürək. Fikir ver, indi adlarını
sayacaqlarım dünya diplomatiyasının ən
bacarıqlıları olublar. Fransız dramaturqu Bomarşedən
tutmuş italyan şairi Bokkaçaya qədər Servantes,
Alekyeri Dante, Petrark, Jan Jyuseran, məşhur Şamaxı rəqqasəsi
əsərinin müəllifi Qabino, Makiavelli, fransız
romantizminin banisi Stendal, Alfons Lamortin, Burbon Basset, Fransua Rene
Şatabrion elə Çörçelin özü və digərləri
və digərləri. Uzağa getməyək. Elə rus
diplomatiyasını götürək. Fikir versən
görürsən ki, rus diplomatiyasının ən məşhurları
elə yazıçılar, şairlər olublar. Puşkin,
Tyutçev, Fonvizin, Qriboyedov, A.Tolstoy, İ.M.Muravyov və
başqaları. Vaxtilə Rusiya Xarici İşlər naziri
olmuş Çiçerinin Motsart haqqında yazdığı
əsəri bu gün də elə sevilə-sevilə oxunur.
Adam heç inana bilmir ki, belə bir quru adam belə bir əsər
yazsın. Əşşi, belə saymaqla qurtaran deyil ki. Sən
təsəvvür elə ki, bu gün Rusiya Xarici İşlər
Nazirliyinin qırxdan artıq diplomatı Rusiya
Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Özü də
bu diplomatlar elə-belə adi boş diplomatlar deyillər.
Bacarıqlı, çevik diplomatlardır”.
Atam bu diplomatlardan onların
apardığı müşavirələrdən,
bağladığı müqavilələrdən,
gördükləri işlərdən elə maraqlı hadisələr
danışırdı ki...
Sonra atam mənə dedi ki,
ay oğul, bəlkə fikirləşəsən, bəlkə
bunlardan, şair-yazıçı diplomatlardan nəsə
yazasan. Axı bu çox maraqlı mövzudur. Hələ
işlənilməyib. Mən özüm də yazardım.
Amma mən bu sahənin ancaq özümə aid olan hissəsini
bilirəm. Həm də yaşım o yaş deyil. Amma sən...
həm diplomatsan, həm də ara-sıra nəsə
yazırsan. Bu barədə düşün.
O zaman atamın bütün
bu dediklərini adi söhbətlər kimi qəbul edirdim.
İndi isə... Ay aman mənim atam bütün bunları
hardan bilirmiş? Hə... sən demə xarici ölkələrdə
çalışdığım bütün bu illər uzunu
etdiyim çıxışlar, apardığım
danışıqlar, əldə etdiyim məlumatlar,
uğursuzluqlarım hamısı elə atamınkı
imiş.
Ay Allah bu illər uzunu mən
elə atamı təkrarlamışam ki...
Müxtəlif ali məktəblərdə
diplomatiya haqqında oxuduğum mühazirələr
hamısı elə atamın sözləri imiş ki... Əgər
indiki zamanda tələbələrimə az-çox vətənpərvərliyi,
millətsevərliyi aşılaya bilmişəmsə demək
onlara özüm də bilmədən atamın fikirlərini
çatdırmışam. Özümdən heç nə
deməmişəm ki...
İndi düşünürəm
ki, fərqi yoxdur hansı sahəni seçməyindən
asılı olmayaraq əgər diplomat yox lap belə həkim
də olsaydım, mühəndis də olsaydım,
özümdən asılı olmayaraq özüm nə hiss
etmədən elə atamı təkrarlayacaqdım.
Hə... Əgər
dünyasını dəyişməsəydi, indi bu ad günündə
yenə də həmişəki kimi qürbət ölkələrin
birindən ona təbrik üçün zəng edəcəkdim.
Özü də səhər erkən, lap hamıdan əvvəl.
Çünki əgər günortaya qalsaydı səbrsiz
olacaqdı, hövsələsi daralacaqdı. Telefon zənglərinə
cavab verib təbriklər eşitməkdən səbri tükənəcəkdi.
Günorta zəng edib təbrik
etsəydim mənə qədər çox adam artıq zəng
edib onu təbrik etmiş olacaqdı. Günortaya qədər təbriklər
eşitməkdən isə bezəcəkdi.
Bir tərəfdən də
ki mən... ev adamı olsam da zəng edib uzaqdan-uzağa ona
olan təbriklərimlə, öpüşlərimlə izhari
məhəbbətimlə onu bezdirəcəkdim. O da hamıya əlacsız
qalıb mehribanlıq göstərib birtəhər telefonda
gülümsəyib təbriklərə təşəkkür
etsə də mənə çatanda ərklik göstərib
hövsələsiz halda “yaxşı da ay oğul bəsdi...
hə, hə... di yaxşı-yaxşı sən Allah ətimi
tökmə” deyib sözümü ağzımda
yarımçıq kəsib tələsik dəstəyi yerinə
qoyacaqdı. Sonra isə üzünü yanındakılara
tutub özünə bəraət üçün – Vallah
bezdim bu zənglərdən, Allahu Əkbər... nə qədər
zəng olar, adama nə qədər zəng edərlər – deyəcəkdi.
Bir müddətdən sonra isə özünə
acığı tutub hirslənib – axı mən bu uşaqla
niyə belə kobud danışdım, axı niyə onu pərt
elədim, sözünü ağzında yarımçıq
kəsdim. Düz iş görmədim. Mənə nə
deyirdi ki... Uşaq məni təbrik eləmək istədi (yenə
də uşaq) mən də ki... Axı o qürbətdədir,
təkdir, qəribdir. Özünə hirslənib sonra isə
hirsini kiminsə üstünə töküb mənim
üçün kövrəlib özü mənə zəng
edəcəkdi. Gün ərzində bəlkə də azı
beş-on dəfə mənə zəng edib – ay oğul, ay sənin
başına dönüm sən Allah məni
bağışla deyəcəkdi. Səninlə bir az kobud
danışdım. Ə... vallah bilmirəm bu zənglərin əlindən
hara qaçım, canımı hara qoyum-deyəcəkdi.
İndi bütün bunlar
olmasın nə atam hirslənib sonra kövrəlsin, nə də
ki, mən pərt olum deyə özüm səhər tezdən
zəng edəcəkdim. (Onsuz da belə pərtlikləri mən
çox görmüşəm, hamısına da
alışmışam).
– Ay ata, səni təbrik edirəm.
Sənə uzun ömür arzulayıram. Sənə qurban
olum, ay ata. Nə yaxşı ki, sən varsan yoxsan mən nə
edərdim. Allah mənim ömrümdən kəsib sənin
ömrünə calasın, yaman qəribsəmişəm, sənin
üçün ay ata deyəcəkdim. Özümdən
asılı olmayaraq kövrələcəkdim.
O da həmişəki kimi:
– Ə... sən yenə də
başladın. Nə ağzına gələni
danışırsan, bəsdir də... niyə mənə
qarğış edirsən? Ata üçün bu dünyada ən
böyük şərəf oğlunun çiyinləri üzərində
bu dünyadan köçməkdir. Bir də ki, atası
üçün qəribsəyib, darıxan köpəkoğlu
gəlib atasını görər. Daha uzaqdan-uzağa zəng
edib onu təbrik eləməz. (Eh... ay ata, nə deyim sənə
birini bilirsən birini yox. Axı mən... nə isə... ) Mən
artıq öz yaşadığımı
yaşamışam. Allaha min şükür! Bundan
artığını istəmirəm. Mən sənə uzun
ömür arzulayıram. Xoşbəxt olasan. Daha sonra atam
bütün bu qarşılıqlı izhari məhəbbətdən
bezib, xasiyyətinə tam uyğun olaraq
“Övladına bircə kəlmə
can söyləməkdən
Övlad üçün can
verməyi
asandı ona”
Ə.Kərim
sözlərinə əlavə
edib:
– Bura bax, hə
yaxşı... dayan görüm yaxşı yadıma
düşdü. Birdən yanında pulun-zadın olmaz ha... Dədən
ölməyib ki... dünən görüm puldan-zaddan
korluğun yoxdur ki...
– Yox, yox, ay ata nə
danışırsan? Varımdır. Heç nə göndərib
eləmə. Narahat olma. Vallah varımdır.
– Ə... yaxşı görək...
varımdır. Guya ki, mən bilmirəm indi sənin nəyin
var, nəyin yoxdur. Onsuz da sabah səhər sənə pul
göndərəcəkdim. Mənə qulaq as. Ata verən pul
bərəkətli olur, şirin olur. Eh... təki mənim atam
sağ olaydı, o da mənə pul verəydi. Vallah ay oğul
alıcı quş kimi əlindən alardım. Bir də ki,
bu pulu mən sənə göndərmirəm ki, nəvəmə
göndərirəm, gəlinimə göndərirəm,
ürəyi nə istəyir qoy gedib alsın.
– Ay ata sən Allah bəsdir
də... dedim axı varımdır.
– Uzatma dedim. Ə... sən yenə
də başladın? Yaxşı sonra qazanıb qaytararsan.
İndi isə borc verirəm.
(Eh ay ata... nə vaxt
qazanacağam və nə vaxt qaytaracağam?)
Həmişə də
söhbətimizin bu yerində vaxtilə Milli Hökumətin
başçısı olmuş Nəsib bəy Yusifbəylinin
atasına ünvanladığı məktubları yadıma
düşür.
Nəsib bəyin atası
müəyyən qədər imkanı olan torpaq sahibi,
mülkədar idi. Ortabab mülkədarlardan idi. Nəsib bəy
Yusifbəylinin harada olmasından, harada yaşamasından, nəçi
işləməsindən, kim olmasından, asılı
olmayaraq atası Yusif bəyin bir əli həmişə
oğlunun üstündə olub. Onu pul cəhətdən
korluq çəkməyə qoymayıb.
Nəsib bəy də
atasından gələn bu maddi köməyi böyük məmnuniyyətlə
qəbul edirdi. Ata oğlunun dəlisi idi. Oğlu onun bu
dünyada ən böyük və yeganə iftixar mənbəyi
idi. Ata oğlunun bir sözünü iki eləməzdi.
Biçarə Nəsib bəyin
isə ömrü boyu pula ehtiyacı olub. Sıxıntı
içində dolanıb, maarif nazirinin müavini, nazir, Azərbaycan
Demokratik Respublikasının hökumət sədri kimi
mühüm dövlət vəzifələrində işləməsinə
baxmayaraq, həmişə atası Yusif bəy tərəfindən
maliyyə yardımı alıb.
Bir dəfə yenə də
atasına məktub yazıb nə iləsə bağlı pul
istəyəndə bu dəfə daha atası dözməyib
ona belə bir məktub yazır ki...
“Sözüm yox ay oğul sənə
yenə də pul göndərərəm. Amma indi səndə
də bir az təpər olsun da... Axı mənim də
artıq o yaşım yoxdur. Bu gün varam, sabah yox. Bəs sən
mənsiz nə edərsən? Səndən çox nigaranam,
ay oğul. Vaxtilə sən tələbə idin, təhsil
alırdın sənə yardım edirdim. Çünki
işləmirdin. Bu mənim atalıq borcum idi. Sənə
kömək etməliydim. Təhsil aldın, qurtardın yenə
də maddi vəziyyətin düzəlmədi. Evləndin. Ailə
sahibi oldun yenə də maddi vəziyyətin düzəlmədiki,
düzəlmədi. Yenə də sənə
bacardığım köməkliyi edirdim.
Amma indi ay oğul
pis-yaxşı özün qurduğun hökumətdir. Mənim
hökumətimi bəyənmədin, yenisini özün qurdun.
Başa düşə bilmirəm. Bəs sənin qurduğun
hökumət sənə niyə yardım etmir?...
Yaxşı ay oğul, qurban olaram sənə. Köməklik
deyirsən, köməklik edərəm. Nəfəsim
ağzımdan çıxana qədər sənə köməklik
edəcəyəm. Arxayın ol... Amma yenə də vallah heç
nə başa düşmürəm”.
Yox, yox, vallah yox, qətiyyən
yox. Məni düzgün başa düşün. Mən nə
özümü Nəsib bəylə müqayisə edib bir
tuturam, nə də ki, atası Yusif bəyi atam Bəxtiyarla.
Yox, bir də yox. Sadəcə olaraq hadisələr arasında
bir az yaxınlıq, müəyyən qədər
oxşarlıq görürəm. Həm də mənim atam
ömrü boyu maaşla, qonorarla, gecədən səhərə
kimi stol arxasında oturub şam kimi əriyə-əriyə
ailəsini saxlayıb, nə torpaq sahibi mülkədar olub, nə
də ki...
Amma mənə isə... Mənə
çatanda isə... kövrəlirəm. Ardını yaza bilmirəm,
gözlərim dolur.
SƏFİRLİK HƏYATIMIN GÜNDƏLİYİNDƏN
Elə bu günlərdə
Hindistan öz nüvə silahlarını sınaqdan
keçirdi. Pakistan Hindistana cavab olsun deyə o da öz
silahlarını sınaqdan keçirməyə
başladı. Onsuz da gərgin olan siyasi vəziyyət bir az
da tarıma çəkildi. Ölkə müharibənin bir
addımlığında idi. Saatlarla elektrik enerjisini kəsirdilər,
vermirdilər. Kondinsionersiz heç beş dəqiqə belə
qalmaq olmurdu. İstidən nəfəsimiz kəsilirdi, ölkədə
elə bil ki, hava adında heç nə yox idi. Elektrik
enerjisini kəsən kimi qaçıb gedib maşında
kondisioneri yandırıb elə oradaca gecələyirdik.
Atam bundan xəbər tutanda
çox pis oldu.
Az bir vaxtdan sonra atam hardansa əsl
həqiqəti öyrəndi. Bildi ki, generator-filan alıb eləməmişəm,
yalan deyirəm, onu sakitləşdirmək üçün belə
deyirəm ki, mənə görə narahat olmasın. Amma bunu
hardan öyrəndiyini, kimdən soruşduğunu, necə
bildiyini indiyə kimi də bilmirəm. Ömrü boyu
heç kimin işinə müdaxilə etməyən,
heç kimin işinə qarışmayan atam, tək bircə
mənim hər bir işimdən dərhal hali olurdu, hər bir
addımımdan xəbərdar olurdu. Sanki mənim hər bir
addımımı izləyirdi. Mən bunu ona irad tutanda, daha
doğrusu belə işlərinə görə ona
etirazımı bildirib “Ay ata bəsdir də, axı mən
uşaq deyiləm bu nə vaxta kimi belə davam edəcək
deyəndə” dillənirdi:
– Səndən çox
nigaranam ay oğul. Səndən çox narahatam, ay oğul. Məni
də başa düş. Məndən incimə.
Çünki təbiət cəhətdən biz ikimiz də
elə eyni adamlarıq. Eyni cürük. Xasiyyətcə
eyniyik. Mən harda nə səhv edirəmsə, dərhal bilirəm
ki, nə zamansa o səhvi sən də edəcəksən.
Harda nə qəbahət bir işim olursa bilirəm ki, o qəbahəti
sən də edəcəksən. Ona görə də səndən
arxayın deyiləm. Ömrümün sonuna qədər də
səndən arxayın ola bilməyəcəyəm. Sən mənim
təkrarımsan oğul. Sən mən olmaq istəməyən
mənsən.
(Axı mən necə sən
ola bilərəm ay ata. Vaxtilə dediyim kimi mən bundan sonra
lap belə iki yüz il də yaşasam yenə də sənin
heç topuğuna da çata bilmərəm. Çünki sən
elə sən idin.)
Atamın belə işlərindən
vaxtilə heç xoşlanmazdım, acığım
tutardı. Onun mənə qarşı olan belə hədsiz və
sonu görülməyən qayğılarından bəzən
bezərdim də... Onun bu işlərindən inciyərdim də.
Ah... Amma indi isə...
“Ata silləsinə
ehtiyacım var”.
Adını unutduğum
şairdən.
Özü də çox böyük
ehtiyacım var.
Hə... yayın o qızmar
günlərindən birində, Bakıdan İslamabada
diplomatik kuryer xidmətinin iki əməkdaşı gəlir.
Səfirlikdə görüşdüyümüz zaman onlardan
biri mənə bir zərf verib deyir ki, bəs bunu Bəxtiyar
müəllim sizə göndərib. Təəccüb etdim. Qəribədir.
Axı dünən telefonla danışmışdıq.
Heç nə başa düşməyərək zərfi
alıb açdım. Zərfin içində bir məktub,
bir də...
Aman Allah... Atam mənə
generator almaq üçün pul göndərmişdi.
Özümə yer tapa bilmədim. Məktubu axıra qədər
oxuya bilmədim. Gözlərim doldu. Təkcə bu kəlmələri
oxuya bildim.
– Oğul mən burada
kondinsionerin altında otura bilmirəm ki, mənim oğlum o
istidə qovrula-qovrula qalsın mən isə burda sərinlənim.
Ay oğul, Şəkiyə getməliyəm. Amma bunu
özümə haram bilirəm ki, mən gedim sərində
istirahət edim balam isə istidə qalsın. Vallah yediyimi,
içdiyimi özümə haram bilirəm. Səni and verirəm
atanın canına, (atam bilirdi ki, bu dünyada ən əziz
adamım əstəğürullah Allahım o özü idi.
Onun üçün də həmişə məni öz
canına and içdirərdi. O mənim yeganə and yerim idi.
Yadıma gəlir ki, uşaq vaxtı nəyəsə and
içəndə, kimisə nəyəsə
inandırmağa çalışanda deyərdim ki, atamın
canı, Allahın canı filan işi mən etməmişəm.
O zaman atam mənim bu sözlərimə gülərdi. Deyərdi:
– Ə... bəsdi məni bu qədər ilahiləşdirmə)
tərslik eləmə bu pula generator al!
Bilmirəm bunu haradasa ya
oxumuşam, ya da ki, haradansa eşitmişəm. Deyir: – “Xatirələrdə
doluxsunurmuş, qəhərlənirmiş, xatirələrdə
kövrəlirmiş, bulud kimi dolurmuş, bir himə bənd
olur ki, leysan kimi göz yaşlarını töksün”.
Ax...
“Nə xoşbəxt imişəm
bir zaman Allah
Xəbərim olmayıb
bu səadətdən”.
Ə.Kərim
Belə və ya buna bənzər
hadisələr. Mən İsveçrədə BMT-nin Avropa
bölməsində daimi nümayəndə, səfir işlədiyim
vaxtlarda da çox olmuşdu. Dünyanın ən bahalı
ölkəsi, Avropanın mərkəzi, ən yüksək
ali təhsilin, ən elitar bir cəmiyyətin
formalaşdığı belə bir yerdə uşaq oxutdurmaq ən
ağlagəlməz bir təsəvvür idi. Bu mənim
üçün bir xəyal idi. Qızım Cenevrənin ən
seçilən ən bahalı bir təhsil ocağında
“Kembric” kurslarında təhsil alırdı. Belə bir təhsil
ocağında sözsüz ki, mən təkbaşına
qızımı oxutdura bilməzdim. Maddi vəziyyətim buna
imkan verməzdi. Mənim bir aylıq məvacibim
qızımın aylıq təhsil puluna ancaq çatardı.
Qızımın bütün təhsil xərcini isə atam
özü çəkərdi. Nə qədər çətin
də olsa, nə qədər baha da olsa atam belə bir təhsil
üçün qətiyyən heyfislənmirdi. Hər ay
vaxtlı-vaxtında təhsil pulunu göndərərdi.
Hamıya da fərəhlə deyərdi ki, mənim nəvəm
İsveçrədə təhsil alır.
Sonralar qızım Bakıda
atamın yaxın dostu dünyaşöhrətli məşhur
cərrah, Cənubi Azərbaycanda nəşr olunan “Varlıq”
dərgisinin redaktoru Cavad Heyətlə fransız və ingilis
dillərində danışanda atam sevincindən heyrətini
gizlədə bilməmişdi. Sevincindən gözləri
parıldayırdı. Tez-tez deyərdi:
– A kişi, sən bir işə
bax l... mənim nəvəm ingilis-fransız dillərində
belə sərbəst, belə rəvan danışır.
Şekspiri, Hüqonu öz dilimdə oxuyur. Onların dilində
danışır.
Amma atam heç bir vaxt mənim
uğurlarımla belə fərəhləndiyini bildirməzdi,
üzə vurmazdı. Nə mənim farsca belə səlist və
rəvan danışığımdan, nə çox erkən
yaşlarımdan elmlər doktoru, professor olmağımdan, nə
də ki, fövqəladə və səlahiyyətli səfir
rütbəmdən bir elə fərəhlənməzdi. Bilmirəm,
bəlkə də fərəhlənərdi, sevinərdi, amma
ki, bildirməzdi, qətiyyən, üzə vurmazdı.
Bircə kəlmə söz
açmazdı
qəlbindəkindən
Bildirməzdi övlad
üçün
çox
yandığını.
Əli kərim
Amma nəvəsinin əvvəllər
İsveçrədə oxuyub sonra isə Fransada təhsilini
davam etdirməyindən sonsuz dərəcədə sevinərdi,
fərəhlənərdi.
lll
Atam sırf müsəlman təbiətli,
hər bir məsələdə qayda-qanun güdən milli adət-ənənəyə
son dərəcə riayət edən bir adam idi. Xeyir köhnə
fikirli deyildi, konservator deyildi. Qətiyyən yox. Nədənsə
biz həmişə kiminsə haqqında filankəs müsəlman
təbiətli, milli adamdır deyəndə dərhal fikirləşirik
ki, həmin adam köhnə fikirlidir, geridə
qalmışdır. Xeyr atam müasir, açıq fikirli, hər
bir yerdə yenilikçi demokratik bir adam idi.
Deyirdi ki, hər bir
xalqın, hər bir millətin yaratdığı öz
demokratiyası özünəməxsus olmalı, onun öz adət
və ənənəsinin milli dəyərlərinin üzərində
qurulmalıdır.
Amerikanın öz adətlərinə
uyğun olan öz demokratiyası var. Avropanın öz
demokratiyası, Rusiyanın öz demokratiyası var mənim də
özümün başa düşdüyüm öz
azadlığım, öz demokratiyam olmalıdır. Vəssalam.
Amerikanın azadlığı, Avropanın sərbəstliyi mənə
örnək ola bilməz. Bu mənə yaddır. Mənim sərbəstliyim,
mənim azadlığım onların gördüyü,
onların bildiyi əməl etdiyi demokratiyadan fərqlənməlidir.
Mən demirəm ki, mənim qanunlarım, demokratiya bildiyim zat
onlarınkından yaxşıdır və yaxud da onlarınkı
bizimkindən pisdir. Xeyr. Mən nə Amerikanın
demokratiyasını qəbul edə bilərəm, nə də
ki, Avropanınkını. Doğrudur, Amerika azadlıq ölkəsidir.
Buna heç kim heç nə deyə bilməz. Amma ki, bərabərlik
ölkəsi deyildir. Mənim demokratiyam, mənim
azadlığım, sərbəstliyim öz köküm,
öz milli dəyərlərim, yazılmamış amma əməl
olunan dədə-bala qanunlarım üzərində
qurulmalıdır. Yoxsa ara qarışar, məzhəb itər.
Böyük-kiçik hörməti aradan götürülər.
Əlbəttə, Avropada hər nə yaxşı varsa mən
onu inkar etməməliyəm. Əksinə onu götürməliyəm,
özümünküləşdirməliyəm, öyrənməliyəm.
Bu vacibdir, bu dünyanın qanunudur. Amma öz
yaxşılarımı da unutmamalıyam. Onların adətlərini
öz adətlərim üzərində qurmamalıyam. Onlar mənim
yaxşılarımı, yaxşı adətlərimi
götürmürlərsə özləri bilərlər, bu
onların öz işləridir. Halbuki mənim
yaxşılarım onlarınkından qat-qat çoxdur, daha
gözəldir. Amma mənim adət-ənənəmə də
hörmət etməlidirlər, ona hörmətlə
yanaşmalıdırlar, onu pisləməməlidirlər.
Yoxsa arada yaxınlıq, qarşılıqlı hörmət
itib-batar, bir-birimizə hörmətsizlik yaranar”.
Atam deyərdi: – “Əgər
bu dünyada yəhudilik, buddizm, xristianlıq və islam dini
kimi dörd ideologiya mövcuddursa və bu ideologiyanın
dördü də Asiyada yaranıb sonradan bütün Asiyaya,
ağız büzən Avropa ölkələrinə, Amerikaya
yayılıbsa onda demək Asiya daha mədəniyyətli və
elmi cəhətdən daha irəlidədir. Avropanın icad
etdikləri ixtiralar, kəşflər isə hələ məlum
deyil ki, bəşəriyyəti inkişafa doğru aparır,
yoxsa ki, geriyə sürükləyir. Bunu gələcək
göstərəcək. Dünya təkcə biznesdən,
alqı-satqıdan, iqtisadiyyatdan ibarət deyil. Bütün
bunlar insanı insan sifətindən çıxardır.
İqtisadiyyat da, alqı-satqı da ilk növbədə
ideologiyanın üzərində qurulmalı, ideologiyaya xidmət
etməlidir. Yoxsa bəşəriyyətdə vəhşiləşmə
gedər. Əgər biz də həm ideoloji cəhətdən
həm də ideologiyadan doğan mədəniyyət və
elmi cəhətdən daha irəlidəyiksə, onda mən nəyə
görə Avropaya inteqrasiya olunmalıyam. Və bunu da
özümə bir şüar kimi qəbul etməliyəm.
Heç gör Avropa Asiyanın yaxşılarını
görüb Asiyaya inteqrasiya deyirmi? Əlbəttə yox. Deməz
də, çünki öz milli dəyərlərini qoruyub
saxlayır. Enşteyn deyirdi ki, texniki inkişafın
müqabilində insanlıq çox ləng inkişaf edir.
Texniki tərəqqi Avropada, insani tərəqqi isə Asiyada
irəliləyir”.
Qloballaşma bütün
millətlərin, bütün sivlizasiyaların bir-birinə
qarışması deməkdir. Millətlərin bir-birinə
qarışması isə bəşəriyyətin ən
böyük faciəsidir. Orta əsrlərdə dünyada cəmisi
altı-yeddi dövlət mövcud idi. Bu isə elə əsl
qloballaşma olub, qloballaşma dövrü olub. Bəs onda bu
niyə indiyədə kimi davam etmədi, parçalandı?
Özünü doğrultmadı. Doğrulda da bilməzdi. Əvvəllər
internasionalizm deyib bar-bar bağırırdıq. Dilimizin əzbəri
elə bu zəhləm getmiş internasionalizm kəlməsi
olub. Sonradan məlum oldu ki, internasionalizm SSR-i tərkibində
yaşayan ancaq və ancaq Orta Asiya xalqlarına və bir də
bizə şamil olunub. (Yəni türk xalqlarına) Nə
gürcülər buna əməl etmədi, nə ermənilər,
nə baltik ölkələri buna getdi, nə də ki, digərləri.
Yaponları götürək.
Ağlı-zəkası ilə iyirmi beşinci əsrdə
yaşayırlar, öz milli dəyərlərinə, öz adət-ənənələrinə
görə isə on beşinci əsrdən kənar
çıxmayıblar. Bütün dünyaya da meydan oxuyurlar.
Avropaya inteqrasiya kəlməsinə də gülürlər.
Çünki görürlər ki, bütün Avropa
xalqları elə gizlində Yaponiyaya inteqrasiya edirlər. Yapon
mədəniyyətini, əxlaqını öyrənirlər.
Bütün dünya İsrail dövlətinə hörmətlə
yanaşır. Çünki İsrail ilk növbədə
özü-özünə hörmət edir. Hər bir
keçmiş adətinə hörmətlə yanaşır.
Heç bir dəfə görmürsənmi desin ki, gəlin
Avropaya inteqrasiya edək. Deməz də. Çünki
pis-yaxşı özünün kökdən gələn dədə-babadan
qalan öz adəti, ənənəsi var”.
Mən də atamın öz
atasından, o da öz babasından götürdüyü,
heç bir yerdə demədiyi, heç bir kitabda
yazmadığı, amma riayət elədiyi, adət-ənənəyə
kökdən gələn demokratiya üzərində köklənmiş
bir adamam. Avropanın ağız büzdüyü,
anlamadığı adət-ənənəyə
üstünlük verən bir adamam. Baxmayaraq ki, uzun müddət
Avropada yaşamışam, bütün Avropanı da
qarış-qarış gəzmişəm.
(Ardı var)
İsfəndiyar VAHABZADƏ
525-ci qəzet.- 2010.- 22 may.- S.22-23.