Daş yağan gün

Roman

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Nəcəf Təzə Həsənliyə qayıdanda gecədən xeyli keçmişdi. Tək-tək evin pəncərəsindən işıq gəlirdi. Əmisi də çırağı keçirib arvad-uşağı ilə yatmışdı. Nəcəf qoyun arxacının bir kənarında düzəltdiyi “yumşaq” çarpayıda uzanıb bir təhər gecəni səhər elədi. Nəcəf əvvəlcə tövləyə girib alapaça madyanın boynunu qucaqladı. Ağzını atın qulağına tutub pıçıltı ilə: – Əlvida, dostum, əlvida, alapaça köhlənim,- dedi. Atın yonca ətirli nəfəsi Nəcəfin üz-gözünə toxundu. Nəcəf ona pənah gətirən alapaça madyandan ayrılanda, at sanki Nəciyə – yolun uğurlu olsun, sağ get, salamat gəl, – deyirmiş kimi fınxırıb kırıldadı.

...Nəcəf həyətə çıxıb Qönçə xalanın axşamdan hazırlayıb dəhlizin küncünə qoyduğu bağlamanın ipini çiyninə keçirdi. Əmisi uşaqları hələ yuxudan durmamışdı. Qönçə xalanın başı ev işlərinə qarışdığından Nəcəf onun yadına düşmürdü. Zəriş geyinib-kecinib həyət-bacanı sil-süpür etmək bəhanəsi ilə özünü Nəcəfə göstərmək istəyirdi. Əlindəki dəmir yabanın ucunu qoltuğuna keçirib kənarda çəpəki dayanmış Mikayıl kişi irəli yeriyib Nəcəflə könülsüz əl tutdu və qardaşı oğluna ağızucu:

– Get, yaxşı yol, – dedi. – Hərdən kağız yazarsan.

Nəcəf kənddən çıxanda əyilib ayağındakı yamaqlı çarığın bağını bərkitdi. Addımlarını yeyinlədib deyilən vaxt Sovetliyin yerləşdiyi kəndə çatdı. ldarənin qabağında dayanan iyirmi-otuz nəfər çağırışçı əllərində bağlama Nəcəfi gözləyirdi. Sovet sədri onu görəndə atın belinə qalxıb:

– Gedək, – dedi. – Vayenkomatdan zəng vurmuşdular. Tez getməliyik ki, qatar ayağına vaxtında çataq.

Kənd sovetinin sədri arxada, dalı şələli çağırışçılar isə qabaqda gedirdi. Hamı bir-biri ilə danışır, gülür, zarafatlaşır, söhbət edirdi. Nəcəfin isə eyni açılmırdı. İlk dəfə gördüyü çağırışçı yoldaşlarına yovuşa bilmirdi. Bəziləri ona söz atıb dilə gətirmək istəyirdi. Ancaq daşdan səs çıxırdı, Nəcəfdən yox. Bu dəfə kənd sovetinin sədri:

– Nəcəf, gözümə bir təhər dəyirsən, – dedi. – Bəlkə əsgərliyə getməkdən qorxursan?

Nəcəf:

– Xasiyyətim belədir, – dedi. – Bir də ki, müharibə yox, güllə qabağına getmirəm. Hər yerdə dinclikdir. Əsgərlikdən niyə qorxuram?

– Yəqin arxada gözaltısı var, xiffətini eləyir. – İrəlidə gedən zarafatcıl oğlan ona söz atdı.

Hamı gülüşdü. Nəcəf də bir balaca qımışdı və qəmli sifətini ani olaraq işıqlandıran təbəssüm tez də sönüb yox oldu.

lll

Hərbi komissarlıq... O qədər də rahatlığı olmayan və hara isə baş alıb gedən qatar... Nəcəfin ilk dəfə gördüyü müxtəlif boy-buxunlu, müxtəlif xasiyyətli, özü kimi cavan-cavan oğlanlar... Onları aparan xüsusi qatar neçə gün yol getdikdən sonra Ukrayna torpağına çatdı... Əsgərlər haylı-küylü stansiyada qatardan düşüb, kənarda dayanan maşınlara əyləşib, yaşayış yerlərindən xeyli aralıdakı hərbi düşərgəyə yollandılar.

Yetim Nəcəfin həyatında hər gün yeni bir səhifə açılırdı... Və Nəcəfin sıxıntılı günləri getdikcə arxada qalırdı. Gözünü açandan çobanlıq etsə də, əsgərlik həyatına şəhərdə böyümüş, təhsil görmüş həmkarlarından tez alışmışdı. Təlim vaxtı çevik hərəkətləri ilə hamıdan fərqlənirdi. Silahları söküb yığmaqda, atəş vaxtı hədəfi dəqiq nişan almaqda yoldaşları ona qibtə edirdi. İdman yarışlarında, hündürlüyə tullanmaqda, qaçmaqda, güləşdə hamını üstələyirdi. Əslən erməni olan Arsen adlı gənc komandir əsgərləri cərgəyə düzəndə Nəcəfi bir neçə addım qabağa çıxarıb hərbi qayda-qanunlara əməl etməkdə onu nümunə göstərirdi. Arsen Manukyan onu nə qədər tərifləsə də, erməni olduğundan Nəcəfin ondan gözü su içmirdi. Hər dəfə Arsen Manukyanın adı çəkiləndə Köhnə Həsənlinin xarabalıqları, ata-anası, dünyadan nakam gedən bacı-qardaşları gəlib dururdu gözünün qabağında. Amma nə sirrdisə, komandirdə özünə qarşı çətin izah olunan bir mərhəmlik hiss edirdi. Nəcəf intizamlı əsgər kimi neçə dəfə təşəkkür almışdı. Rus dilini bilmədiyi üçün ilk günlər bəzən komandirini əsəbləşdirirdi. Nəcəf vəziyyətdən çıxmaq üçün canına cəfa basıb az vaxt ərzində hərbidə işlənən sözlərin çoxunu öyrənmişdi. Rus dilində səlis danışa bilməsə də, deyilənləri az-çox başa düşürdü və fikrini çatdıra bilirdi.

Nəcəf asudə vaxtlarını hərbi hissənin klubunda, kitabxanasında, müxtəlif qəzet-jurnallar olan qırmızı guşələrdə keçirirdi. O, artıq hamı ilə doğmalaşmışdı. Sadə qəlbli insan, intizamlı əsgər, həm də komandirin tərif etdiyi hərbiçi kimi əsgər yoldaşları onu sayıb, hörmətini saxlayırdılar. Ancaq ən çox mesxeti türklərindən olan Rövzətə ürək qızdırıb etibar eləyirdi. Rövzət yeganə adam idi ki, Nəcəf onunla açıq-saçıq danışırdı. Onların bir-birindən gizli sirri yox idi. Hər dəfə qırmızı guşəyə və ya kitabxanaya yığışanda əsgərlər vaxtaşırı qələm-kağızlarını götürüb evlərinə məktub yazırdılar. Bircə Nəcəf, nə evlərinə məktub yazırdı, nə də ki, poçtdan ona paket gəlirdi. Bir gün qırmızı guşədə oturub söhbət edəndə Rövzət təəccüblə soruşdu:

– Nəcəf, fikir verirəm, gələndən bəri nə evə məktub yazırsan, nə də məktub alırsan. Tənbəllik eləyirsən, yoxsa evdəkilərdən bezmisən?! Xatirinə dəyməsin, qəlbi soyuq adama oxşayırsan.

Rövzətin belə bir sualı Nəcəfi daxilən sarsıtdı. Onun gözlərinin altı kölgələndi. Kədərli bir ah çəkdi və:

– Haqlı sual verirsən, Rövzət. Ancaq birini bilirsən, birini yox. Hara məktub yazım?! Kimə məktub yazım?! – deyib susdu.

Rövzət:

– Atana-anana, – dedi. – Axı, onlar səndən nigarandılar. Hər gün övladlarından məktub gözləyirlər.

Nəcəf qəhərlənən kimi oldu və boğuq bir səslə:

– Mənim ata-anam yoxdur, – dedi.

– Rəhmətə gediblər?

– Xeyr. Ata-anamın üzünü görməmişəm. Mən bələkdə olanda ermənilər onları öldürüb. Özüm də yetim böyümüşəm.

– Bəs bacı-qardaşın yoxdur?!

– Yeddi bacı-qardaş olmuşuq. Ermənilər onları da qırıb. Elə ata-anamla bir yerdə. Ailəmizdə məndən başqa, salamat adam qalmayıb.

Onların hər ikisi sükuta daldı. Rövzət verdiyi suala peşman oldu. Aldığı cavablar onun qəlbindən ağır bir daş kimi asılıb dözülməz əzaba çevrildi. Nəcəf sükutu pozaraq:

– Bizim Həsənli adlı böyük kəndimiz olub, – izah etdi. – Ermənilər qəflətən hücum çəkib evləri başdan-ayağa yandırıb, adamları arvad-uşaqlı hamısını işgəncə ilə məhv ediblər. Anam məni bələyib evimizin qabağındakı bağda düzəltdiyi yüyrükdə yatızdırıbmış. Ona görə Allah üzümə baxıb ermənilərin əlinə keçməmişəm. Əmim Mikayılin evi kəndin qurtaracağında olub. Ona görə girəvə tapıb arvad-uşaqlı qaça biliblər. Top-tüfəng səsindən hıçqırıb-ağladığımı eşidən əmim, məni yüyrükdən götürüb, bələk qarışıq çuxasının altında gizlədib və sonra da birtəhər aradan çıxardıb. Məni, südəmər uşağı ermənilər tərəfindən öldürülən yad bir qadın əmizdirib. Ayağım yer tutan gündən əmimə çobanlıq etmişəm. Günüm çöllərdə keçib. Əmim, oğlanlarını məktəbə qoyub, mənə yazıb-oxumağı məktəb yaşına çatmayan balaca bir dostum öyrədib. Onu da hələ məktəbə getməmişdən qabaq yazıb-oxumağa, kolxozda hesabdar işləyən dayısı məcbur eləyib. Həmin balaca dostum yaxşı şer oxuyurdu, hekayə danışırdı. Tapdığı kitablardan mənə də verirdi. Onnan çoxdan əlaqəm kəsilib. Anası bizim Həsənlidəndir. Atası qonşu kənddəndir. Bizim kənddə məktəb olmadığından ata kəndinə gedib. Oradakı məktəbdə oxuyur. Ona da necə məktub yazım, nə yazım? Kənddə çoban olanda tez-tez görüşürdük. Çaldığım tütəyə həvəslə qulaq asırdı. Sağıb bulağın gözündə soyutduğum qoyun südündən xoşu gəlirdi. Uşaq olsa da, qəribə xasiyyəti vardı. Yerimi bilsə, bəlkə də məni itirib-axtarar. Ancaq belə yaxşıdır. Onun uşaq qəlbi dərdimin ağırlığına tab gətirməz. Ona görə əlaqəmi üzmüşəm. Qoy olub-keçənləri unutsun. Keçirdiyim məşəqqətli günlərimi yadından çıxartsın. Öz dərslərinə fikir versin. Bəlkə oralara qayıdanda axtarıb-tapdım. O da ya qismət. Bu gündən sabaha etibar yoxdur. Bax, belə. Bu da indiyə qədər açıb-danışmadığım tale yazım.

Nəcəf bir qədər fikrə getdi, gözləri doluxsundu. Sonra titrək bir səslə əlavə etdi:

– Düzdür, məni ermənilərin əlindən xilas eləyən əmim olub. Bu barədə onun haqqını yerə vura bilmərəm. Lakin indi ona qardaş oğlu kimi yox, gecə-gündüz istidə-soyuqda, dağlarda-daşlarda qoyun-quzu otaran, çarıq-patavalı çoban kimi lazımam. Bəli, evsiz-eşiksiz çoban!! İndi səbrsizliklə yolumu gözləyir ki, Zəriş adlı qarıyıb-qartayan, adına yüz söz çıxan bir qızı mənə sırısın. Əmimin iki nökəri olsun. Ona görə əsgərlik müddətim qurtaranda geri dönmək fikrim yoxdur. Bir də ki, ata-anamın, bacı-qardaşlarımın ruhundan başqa məni oralara üz döndərməyə heç nə vadar etmir. Ermənilər şəhər boyda bir kəndi yandırıb kül eləyiblər. Qaçıb qurtaran on bir ailə, iki dağın arasında təzə yurd salıb. Cəmisi on bir ev!! İndi ora təzə Həsənli adlanır. Köhnə Həsənlidə isə bayquşlar ulayır. Bütün kürreyi-ərzdə erməni qəddarlarını alqışlayıb, mədh edən yeganə bir canlı varsa, o da xarabalıqlar aşiqi bayquşlardır. Erməni vəhşiliyi olmasa, bayquşlar yurdsuz-yuvasız qalar. Düşünürəm ki, Tanrı bəlkə də erməni qaniçənlərini ona görə peyda eləyib ki, bayquşlar sığınmağa xarabalıqlar tapa bilsin. Ata-baba yurdum Köhnə Həsənlinin xarabalıqları, ermənilərin bayquşlara səxavətlə bəxş etdiyi böyük bir ərməğandır. Əsgərliyə gəldiyim günün axşamı Köhnə Həsənliyə baş çəkdim. Kəndin ibadətgahında bayquşlar səs-səsə vermişdi. Mənə elə gəlirdi ki, o quşlar, abadlığı xarabalığa çevirən erməniləri mədh edirdilər.

Rövzət özünü saxlaya bilmədi:

– Nəcəf, daha bəsdir! Sən Allah bəsdir! O barədə danışma! Kaş səndən bu sözləri eşitməyəydim, – dedi. – Ermənilərə lənət de, çıxart başından o iblisləri. Qəza insan başına gələr. Olacağa çarə yoxdur. Səbr etmək lazımdır. Səbr Allahın adıdır.

Nəcəf daha da həyəcanlandı:

– Məktub məsələsində haqlısan. O barədə səhvimi düzəldərəm, – deyib kağız-qələm tapıb qoydu qarşısına. Qəddini əyib yazdı: “Əziz atam Cəbrayıl, anam Mehriban, Ukraynada hərbi hissədə xidmət edirəm. Yola düşməzdən əvvəl sizinlə xudahafizləşməyə gəlmişdim. Həmin gecə özümə gələ bilmədim. Sübhə qədər ağladım. Şükürlər olsun ki, indi sağ-salamatam. Ancaq mənə məktub yazmadığınıza görə sizdən incimişəm. Poçtalyon gələn kimi əsgər yoldaşlarım sevinib onu dövrəyə alırlar. Poçtalyon çantasını açıb, kimə atasından, kimə anasından, kimə bacı-qardaşından, kimə sevgilisindən gətirdiyi məktubu bir-bir sahiblərinə paylayır. Mənsə, kənarda məlul-müşkül dayanıb baxa-baxa qalıram. Ürəyimin başı göynəyir. Kor-peşman geri dönürəm. Əsgər yoldaşlarım aldıqları məktubu sevinə-sevinə oxuyur. Mənsə dalda bir yerə çəkilib göz yaşı axıdıram. Kədərli anlar keçirirəm...”

Rövzətin mütəəssir baxışları onun yazdığı məktubun sətirlərində donub qalmışdı. Nəcəf məktubu tamamladıqdan sonra xırda-xırda cırıb, paketə qoydu. Və paketin üstünə əmisi Mikayılın ünvanını yazdı.

– Yəqin Nəcəfin başına hava gəlib. Yoxsa yazdığı məktubu cırıb, sonra da paketə qoymazdı. Yalnız ağlı başında olmayan dəli, sərsəri adamlar bu cür hərəkət edə bilər. Burda bəlkə də mənə məlum olmayan başqa bir sirr var. – Rövzət öz-özünə düşündü. Sonra əlini yanaşı oturduğu dostunun çiyninə qoyub:

– Nəcəf, bu nə oyundu çıxarırsan?- soruşdu. – Həm deyirsən ata-anam yoxdur, həm də məktub yazırsan?! Bir də ki, de görüm, bəs yazdığını nə üçün cırıb, sonra da paketə qoyursan?! Düzü, sənin bu cür əcaib hərəkətlərindən baş aça bilmirəm.

– Mən bu məktubu atamın və anamın ruhuna göndərirəm. – Nəcəf cavab verdi.- Əmim və onun arvadı, oğlanları paketi alanda içərisindəki cırıq kağızları görüb, yəqin ki, hirslənəcək, məni söyəcəklər. Və ya düşünəcəklər ki, Nəcəf belə bir iş tutmaz. Yəqin yolda əli dinc durmayanların biri paketi açıb, oxuyub və nə səbəbə isə cırıblar. Beləliklə, onsuz da heç kəsə lazım olmayan məktubumun cırıqlarını havaya sovuracaqlar və yaxud zibilliyə atacaqlar. Hər qarışında izim olan dağlarımızın küləyi məktubumun qırıntılarını kəpənək kimi uçurdub, Köhnə Həsənlinin xarabalıqlarına səpələyəcək. Onda valideynlərimin ruhu, Ukrayna torpağında əsgərlik çəkən övladlarının yazdığı məktubun lal harayından agah olub rahatlıq tapacaq.

Nəcəf bunları danışdıqca Rövzətin qaşları düyünlənir, sifəti avazıyır, qəlbi kövrəlir, başını qaldırıb dostunun kədərli sifətinə baxmağa cürət etmirdi. Onların hər ikisi sükuta daldı. Sanki nitqləri qurumuşdu. Danışmağa söz tapmırdılar. Birdən Rövzətlə Nəcəfin əyləşdiyi stulun arxa tərəfində tappıltı eşidildi. Hər ikisi diksinib geriyə baxdı. Komandirləri stuldan aşıb yerə yıxılmışdı. Əsgərlər onun qolundan tutub qaldırırdılar. Komandir huşunu itiribmiş kimi dikəlib stulda əyləşdi, halsız vəziyyətdə kürəyini arxaya söykədi. Onun baxışları məchul bir nöqtədə donub qaldı. Sonra dilxor halda ayağa qalxıb yan-yörəsinə baxmadan otağı tərk etdi.

Sən demə, Arsen Manukyan bayaqdan bəri Nəcəflə Rövzət arasında gedən söz-söhbətə diqqətlə qulaq asırmış. Nəcəf pərt oldu. – Qanımız getdi. Həmişə mənə xoş üz göstərən komandir, ermənilər barədə işlətdiyim sözləri eşidəndən sonra münasibətimiz korlanacaq. – Daxilən düşündü. – Ola bilməz. O, Azərbaycan dilini hardan bilir?! Danışıqlarımı başa düşməz. – Özü-özünə təsəlli verdi. – Bu çağacan azərbaycanca bir kəlmə işlətməyib. Yoox, yəqin azərbaycanca bilir ki, ermənilərin vəhşiliyindən danışdığım ona acıq gəldi. Və ona görə əsəbləşib, hirsindən döşəməyə yıxıldı.

(Ardı var)

Əli İLDIRIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 26 may.- S.6.