Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904–1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

Şirməmməd HÜSEYNOV

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

İRANA DAİR

Tehran müxbiri-xüsusimiz şah həzrətlərinin ikinci dəstxətti-mübarikini idarəmizə göndərdi.

Bu dəstxətti-mübarək şah həzrətlərinin millətpərvər və islahat tərəfdarı olduğunu daha fəzlə olaraq təkid və təyid ediyor. Bu isə bizi o xüsusdan arxayın və o məsələni təmin edir ki, məclisi-məbusan tərəfindən islahat və nicati-məmləkət üçün vacib və əlzəm görülən tədbirlər icra üçün bilməmaniə təqdis və tənsibi-hümayunə layiq olacaqdır:

İştə dəstxətti- mübarək:

“Cənab əşrəfi- sədri əzəm!

Dər təkmil-e dəstxətt-e sabeğ-e xod-e man movərrex-e çahardəhom-e comadis-saniye-ye hezaro sisədo bisto çahar ke əmro ecaze-ye sərihe dər təsis-e məclis-e montəxəbin fərmude budim və mocəddədən bəraye in ke omum-e əhale və əfrade-millət əz to cəhat-e kamile-ye homayun-e ma vağif başəd, əmro mogərrər midarim ke məclese məzbur ra be şərhe dəstxətt-e sabeğ səhihən dair nəmude bəd əz entexabe əzay-e məcles fosulo şərayet-e nizamnameye məclese şuraye islami ra movafeğ-e təsvibo emzay-e montəxebin be-toyre ke mouceb-e eslahe təmam-e omure məmləkət və ecraye ğəvanin-e şəre moğəddəs başəd tərtib nəmayənd ke be şərəffərz və emzay-e humayuniy-e movəşşəh və motabeğ-e nizamnamey-e məzbure in məqsud-e moğəddəs surət və əncam pəzirəd.

Şahzdəhom-e cəmadissani yunt il”.

Tərcüməsi:

Cənab əşrəfi-sədri əzəm! 1324-nci sənə cəmadiyüssaninin 14-ndə yazılmış dəstxətt sabiqimiz ilə müntəxibin təsisi üçün əmr və icazeyi-sərihə buyurmuşduq. Tovcühati-kamiləyi hümayunumızı ümum əhali və əfradi-millətə bildirmək üçün haman dəstxəttin təkmilindən ötrü əmr və müqərrər ediyoruz ki, məzbur məclisi sabiq dəstxəttin şərhi üzrə qurub əzalar intixab ediləndən sonra onun fəsillərini və şərtlərini tərtib edəsiniz və bütün müntəxibinlər məmləkət işlərinin islahı və şəri-müqəddəs qəvaninin icrası mocibilə onu imza edərlər ki, sonra şərəffərz və imzai-hümayuni ilə möbəşşəh olub məqsudi-müqəddəsimiz bu nizamnaməyə mütəabiq olaraq əncampəzir olar.

16 cəmadiyüssani at ili.

Şah həzrətlərinin bu ikinci dəstxətti-mübarəki öylə vazeh və səmimidir ki, İranda doğrudan-doğruya hökuməti-məşrutə təsisinə dair heç bir kəsdə şəkk və şübhə qoymamağa səzadır. Şayani-ümidi-kamil və məsərrət burasıdır ki, gələcək məclisi-məbusanın nizamnaməsini tərtib etməkdə məclisin bütün əzaları iştirak edəcəkdirlər. Rusiyada böylə olmamış idi. Rusiyada Dövlət dumasının təsisinə dair nizamlar bürokratiyanın rəy və təsviri üzrə mürəttəb olunmuşdu. O idi ki, dumada dərmiyan edilən şədid mübahisələrin bir çoxu bu nizamnamənin təğyir və təbdilinə tuş idi ki, axırda dumanın buraxılmasına səbəb oldu.

Görünür ki, İran məclisi-məbusanı ilə Rusiya dumasının arasında böyük fərq olacaqdır. İranda Rusiyada olan kimi məxasimə olmayacaqdır. Yəni bir-birilə düşmənçilik edən iki firqə olmuyub ümumi bir cəmiyyət olacaqdır ki, orada vəzirlər əhalinin bütün sinif və təbəqələri nümayəndələri ilə bahəm məmləkətin islahatı və dövlətin şövkət və əzəməti üçün müşavirə və müzakirələrdə bulunub tədabiri-lazıməyi ittixaz və icra edəcəkdirlər. Söz yoxdur ki, məclisi-məbusanın əzaları müxtəlif əqidə sahibləri olduğundan məclisdə dəxi müxtəlif firqələr zühur edəcəkdir. Lakin bu adi bir ittifaqdır ki, hər bir məclislərdə və parlamentlərdə olur. Təsəllimiz oradadır ki, bu firqələrin cümləsinin fikri və zikri məmləkətin islahatına aid olacaqdır. Yəni bütün məclis müxtəlif təriqlər ilə bir ümumi mənzilgaha rəvan olacaqdırlar. Bu saət ki, hələ məclis əzalığına kim seçiləcəyi məlum degildir. İran əhalisinin arasında məmləkətin islahat və tənzimatına dair müxtəlif firqəli adamlar vardır. Bu adamlar ki, öz əqidələrini bu islahat işində doğru və səhih bilirlər, indidən səy etməlidirlər ki, məclisi-məbusanda haman əqidə sahibləri nüfuzca çox olsun ki, məsələlər əksəriyyət ara ilə həll edildikdə onların əqidələrinə müvafiq olaraq həll edilsin.

Bundan sonra İranın təcəddüd və əhyasi yalnız bir İran cəmaətinin öz əlindədir. Biz əminiz ki, İran, karkən və sahibi-bəsirət mücahidlərdən heç məhrum degildir. Bu adamlar kəmali-rəşadət və sədaqət ilə işə cumulub islahat və nicati-məmləkət kimi böylə bir müqəddəs əmri-əzimi layiqincə icra edərlər. Və tarix dəxi onları İranı abad edən zəvati-giram cərgəsində səbt edər. Böylə bir güc ilə, ağır-ağır istibdaddan məşrutiyyətə münqəlb olmaqda tərəddüd edən Rusiya, İran mücahidlərinin gözünün önündə onlar Rusiyadan bir çox lazımlı pürqiymət istifadələr əxz edə bilərlər və inşaallah edəcəklər də!

Üzeyir

“İrşad”, 6 avqust 1906, № 184

dəstxətt-fərman

təyid-təsdiq etmə

təqdis-müqəddəs sayma

tənsib-uyğun hesab etmə

məzbur-adı çəkilən

müqərrər-qərarlaşdırılmış

mövəşşəh-imza edilmiş

əhya-yeniləşmə

Ordan-burdan

Vladiqafqazda sakin olan Qarabağ və Dağıstan müsəlmanlarının Şuşa havadisatinə görə canişini-Qafqaza göndərdikləri şiddətli teleqram erməni kirvələrimizin xoşuna gəlmiyibdir. Çünki, bilirsiniz, müsəlmanların dil açıb öz dərdindən şiddətli surətdə şikayət etməsi, sözün doğrusu ermənilərin xainliyini tutdurur və həsədlərini artırır. Onu da deyim ki, burada erməniləri qınamaq olmaz, çünki, o “kişilər” heç bir vəqt görmiyibdirlər ki, müsəlmanın başına qapaz vurulanda durub protest etsin. Ona görə qəsdləri bu idi ki, müsəlmanın bu ətalət və kəsalətilə nəfbərdar olub bu gün Qoloşçapovu, sabah Qapustovu müsəlmanların üstünə töküb qırsınlar. Amma indi görürlər ki, xeyir, iş özgə cürə olub: müsəlmanlar bağıra-bağıra protest eliyorlar. Odur ki, eynən acıqları tutub öz qəzetələrində diyorlar ki: müsəlmanlar xuliqandırlar, çünki, canişini-Qafqaza xüluskarlıq izhar edibdirlər...!

İştə bir sual: əcəba, canişini-Qafqaza xüluskarlıq göstərən adam xuliqan olduqda bəs canişinin nökərinin, nökərinin, nökərinin, nökərinin nökəri olan kazaklara (Gəncə şəhərində) xüluskarlıq edən və çaxır verib üzündən öpən və xeyir və dua verən və yalandan ayrılıq dərdindən ağlayan ermənilərə nə ad qoymalıdır? Bunu ermənilər yadlarından çıxartdılarmı??

.... Əşi, ermənilərə nə var, onların politikası bax böylədir:

Bu gün lap insaniyyətdən dəm vuran “sosialistdir”, sabah millətini mühafizə edən “nasyonalist”dir, birisi gün lap alçaq və dəni xuliqandır, o biri gün şeytan kimi provakatordur. Qərəz bu taifənin işi böylədir ki, bu saət heç özləri də-özlərindən baş açmıyorlar. Lakin əməllərinin hamısında ittifaqları vardır!

lll

Amma biz müsəlmanlar özümüzdən yaxşıca “baş açırıq”, bizim politikamız hamımıza məlum və müəyyəndir. Məsəla, biz diyəndə bir taifəyik ki, bu gün durub dinməz- söyləməz bir-birimizi öldürürük, bir-birimizin ayağından çəkiriz, bir-birimizin dalında min cürə nalayiq sözlər və cürbəcür iftira və böhtanlar danışıb heç utanıb- qızarmırıq. Yalandan da adımızı elmli və qanacaqlı qoymuşuq. Qəlbimizdə bir-birimizə qarşı olan kin, küdurət və ədavətin hədd və hesabını tək bir Allah bilir. Yeri düşəndə bütün millətin nəfini öz cibimizin nəfinə satırıq. Qərəz bu cürə və buna oxşuyan politika ilə dolanırıq. Görək axırımız nə cürə olacaqdır....

lll

Axırımız belə olacaqdır ki, axırda diyəcəyiz ki, gəlin filana xoş gəlmək üçün filan yerdən filan adamları çıxardaq. Məsəla, ermənilərə xoş gəlmək üçün Nuxa şəhərindən Qarabağ müsəlmanlarını çıxardaq. Hökumətə xoş gəlmək üçün Bakıdan müsəlman sosyalistlərini çıxardaq. Nə bilim bu cürə alçaq hərəkətlər büruzə verib, sonra da kor və peşiman olub acıqmızdan başımızı qaşıyacıyıq.

Xülasə ... daha nə diyim?!...

lll

Qoy bari iri şeylərdən danışım: hə Peterburqda çıxan “Novoye vremya” qəzetəsi cənab canişini-Qafqazın üstünə yaman düşübdür! Əzoncümlə “Novoye vremya” yazır ki:

“Qafqazda hər bir şey narahatdır. Yalqız bir namestnik rahatdır. Orada nə olduğunu parə-parə qəzetə teleqramlarından anlamaq namümkündür. Namestnikdən də görünür ki, rəsmi xəbər gözləmək nahaqdır. Çünki, belə məlum olur ki, heç namestnikin özü bilmiyor ki, Qafqazda nələr vaqe olur. Gəncədən çəkilmiş axırıncı teleqram diyor ki: “rus qoşunu ilə müsəlmanlar arasında atışma vaqe olubdur. Bizdən (o ha!) altı soldat yaralanıbdır”.

Namestnik ilə “Novoye vremya” özləri bilərlər. Ancaq təvəqqe eliyorum ki, bu axırki mətləbin mənasına dürüst diqqət edəsiniz: “bizdən altı soldat yaralanıbdır!”. “Rus qoşunu ilə müsəlmanlar arasında atışma olubdur”! Hə anliyoram, anliyoram! Yəni “Novoye vremya” böylə diyor: Ay namestnik, sən nə tovr namestniksən ki, müsəlmanlar biz rusların soldatlarını yaraliyorlar, amma sən rahət oturub müsəlmanları qırdırmiyorsan!

Ay “rus” ürəkli “Novoye vremya”, pəs “rus” Qoloşçapov “rus qoşunu ilə” Şuşa müsəlmanlarını qırmadılarmı, bu sənə kifayət degilmi? Yox, əgər siz “ruslar” istiyorsunuz ki, Qafqazda bir müsəlman qalmasın və hamısını “rus qoşunu” qırsın? Onda yavaşca yeyin boğazınızda qalar!!

Filankəs

“İrşad” qəzeti, 8 avqust 1906, № 186

xülus-səmimi

VACİBDİR

İnsaf və həqiqət nöqteyi-nəzərindən baxarsaq, bu doğrunu gizləyə bilməz ki, bizim ümumiyyət etibarı ilə bielm adlandırdığımız cəmaətimiz bu saət millətimizə, milliyyətimizə artıq etina ediyor, artıq nəzəri-əhəmiyyət ilə baxır, nəinki, bizim ürəfamız. Millətimizin bir hissəsinə ariz olan bəla elmsiz cəmaətimizə artıq əsər ediyor, nəinki elmli ürafamıza. Hətta elmsiz cəmaətimiz millət xüsusunda elmli ürəfamızdan çox iş görür desəm xəta etməzəm-zənnindəyəm. Cəmaətimizin millət mənfəətinə dair gördügü işlər və bulunduğu fikirlər, ürəfamıza ola bilir ki, cüzi və naqis görünür. Lakin bu təbiidir. Zira elmsiz cəmaətimizin nəzəri dar olduğundan qövlü və feli dəxi nöqsanatlı olur. Amma iş buradadır ki, millət yolunda elmsiz cəmaətimizin iş görməgə artıq meyl və arzusu vardır, nəinki ürəfamızın. Söz yoxdur ki, ürəfamızın nəzəri açıq və gendir. İşin həqiqət halı, dərdlərin davası, ehtiyacatın əlac və əncamı ürəfamıza yaxşı məlumdur, nəinki, elmsiz cəmaətimizə. Binaənileyh ürəfamızın millət haqqında gördükləri işlər artıq məhsuldar və qəribməram ola bilər, nəinki, cəmaətimizin. Fəqət dərd burasıdır ki, ürəfamız millət və milliyyətimizə diqqət yetirmiyor, əhəmiyyət etina nəzərilə millətimizin istiqbalına baxmıyor, heç bir vəqt ciddiyyətlə millətimiz xüsusunda fikir etmiyor. O səbəbdəndir ki, millətimizin hüququnu vüqayə, özünü mühafizə etmək təşəbbüsü indiyə qədər ürəfamız tərəfindən sadir olmuyubdur. Bu nədəndir?

Rusiyanın bürokratiyaya mənsub rejimi, yəni o tərzi-idarəsi ki, birini qul və birini ağa mənziləsində qoyur, bizim ürəfamıza öylə bir keyfləndirici əsər edibdir ki, indiyə qədər ürəfamız bu məstlikdən ayılmıyıb, hələ indi də ki, hər yerdə müsavat sədası bülənd olub mənəm-mənəmlik durumu davam etməkdədir, şan və heysiyyət qazanmaq fikri hələ də zail olmuyubdur. Bu yolda icra olunan rəqabət yenə də öz qaidəsilə getməkdədir. Əgər bu mənəm-mənəmlik, şan və heysiyyət və rəqabət millətin hüququnu müdafiə və mühafizə etmək yolunda qazanıla idi, biz xoşbəxt olardıq. Lakin məəttəssüb bədbəxtik, çünki, bunun hamısı mənfəəti-şəxsiyyə uğrunda işlənib də bu saət ürəfamız içindən böylələri vardır ki, mənfəəti-şəxsiyyə üçün şan və heysiyyət qazanmaqda dürlü-dürlü hiylələr, xəyanətkəranə əməllər icrasından heç çəkinmiyorlar. Ürəfamız içində hökm və əmrlərini icra etməgə məcbur olduğu naçalnik, pristav yanında qul, lakin özündən “aşağı” saydığı adamlar üstündə ağa olanlarımız vardır ki, ümumi millətin mənafeini öz şəxsi nəfinə satmağa indi də hazırdırlar. Bunun da hamısı yüz illərcə davam edən Rusiya bürokratiyalar tərzi-idarəsi bərəkətindən olubdur!

Əgər bütün cəmaətimizdə qanacaq və dərrakə olsa idi, söz yoxdur ki, millət üçün böylə müzürr olan adamlara təhəmmül edə bilməzdi və öz içini bu kibi parazit və mikroplardan təmizlərdi, afiyət tapıb tərəqqi meydanında nəşvü-nümaya başlardı. Fəqət nə etməli ki, cəmaətimiz dəxi qul olmaqdan hələ usanmıyıbdır, igrənmiyibdir. Cəmaətimiz bu tərpəniş ilə dərrakə məqamına yetişincə iş-işdən keçər, hüquq və ixtiyaratımız paymal olub gedər və heç bir şeyi geri qaytarmağa iqtidarımız olmaz.

Odur ki, biz millətin zillət və rəzaləti ürəfamızın əlində olan kimi, bu hində nicat və xilasımız dəxi onların əlindədir. Əgər ürəfamız istəsə, millət üçün bu halda böyük-böyük xidmətlər edər. Millətin qolundan yapışıb istiqamət üzrə saxlar, yıxılıb təpik altında qalmağa qoymaz. Nədir ki, uzun-uzun addım ilə irəliləməginə səbəb olar. Çün ki, əvvəla ürəfamız az-çox elm və maarif kəsb edibdir, hər bir işdən xəbərdarlığı vardır. Və saniyən cəmaət arasında böyük nüfuza malikdir.

İmdi Rusiyanın bürokratiya tərzi-idarəsi puç olmuyubdursa da, kökündən titrəyibdir, bu gün-sabah yığılıb yox olacağı qəriyyən möhtəməldir. Binaənileyh ürəfamız dəxi vəqtdir ki, ağalıq, qulluq havasını başlarından çıxardıb öz səy və zəhmətlərini millət nəfinə münhəsir etsinlər. Yoxsa bir qədər keçməz ki, Rusiyada milli idarə olduqda, cərəyani-vəqayi özü bürokratizmdən əl çəkməgə hamını məcbur edər.

Axırki peşimançılığın zəhərli səmərəsini yeməmək üçün indidən doğruluq ilə işə girib hadi millət olmaq yaxşıdır. Qoy ürəfamız bari bir müddət şəxsiyyət pərdəsini gözlərindən götürüb ətraf və əknafə, vaqeələr cərəyanına bəsirət nəzəri atsınlar. Rusiyada olan bütün millətlər qabaqda ən mühüm bir hadisə istiqbalına hazırlaşırlar. Zahirən böylə görünür ki, hər yerdə sükunətdir, aramlıqdır. Lakin batində böylə degil: bu gün Rusiya, tufandan sonra görünən dəryaya bənziyor, o dəryaya ki, baxırsan, buzu aram və sükunət içindədir. Amma içərisindən gurultu və nərilti sədası gəlir. Bir gün olar ki, bu gurultu və nərilti bütün qüvvəsilə zahirə çıxıb bürokratimizin, titrəmiş istibidadın bayquş səsini batırar və bizi, yəni heç bir şeyə hazırlanmamış müsəlmanları da öz vəlvələsi içində məhv və nabud edər...

Politikaları büsbütün bizim ziddimizə olan ermənilər “Eçmiyadzində deleğati-ictimai” namilə katalikos yanında böyük bir ümumerməni ictimaiə hazırlaşırdılar. Bu ictima bir neçə gündən sonra, yəni avqust ayının onbeşində vaqe olacaqdır. Diyorlar ki, burada ruhani məsələlər həll olunacaqdır. Lakin erməni mətbuatında bu son günlərdə çıxan açıq-örtülü və müəmmalı məqalələrə diqqət yetirilsə cürət ilə demək olur ki, bu ictimada ermənilər öz politikalarının təbdil və təğyiri xüsusunda müzakirə və müşavirədə bulunacaqdırlar ki, bu politika üstündə bu saət ermənilər içində partiyabazlıq da əmələ gəlibdir. Onu da bilirsinizmi ki, ermənilərin və sair millətlərin dəxi neçə-neçə bu cürə məxfi və aşkara ictimailəri olubdur!

Biz, Qafqaz müsəlmanları üçün ümumi bir ictima, yəni yığıncaq qurmaq lüzumuni keçən dəfə yazmışdıq. Genə də diyoruz ki, bu ictima vacibdir, hər gün, hər saət, hər dəqiqə lap açıqca diyor ki, bu ictima vacibdir və buna şüru etmək həngami yetişibdir. Biri-birindən əhəm məsələlər büruz edib həlli müzakirəsiz qalır. Qalıb da ağırlığını cəmaətin üstünə salır. Görüyorsunizmi bu siyasi məsələ bizi bütün aləmi-mütəməddinin gözü qabağında necə müttəhim ediyor. Görürsünüzmi bu erməni-müsəlman məsələsi başımıza nə müsibətlər gətirir. Görürsünüzmi bu maarif məsələsinin acı nəticələrini, görürsünüzmi bu ədavət üstündə nahaq yerə tələf olub gedən cavanları. Görürsünüzmi bu (bütün aləmi-islam o yanda dursun) Rusiya müsəlmanları arasında olan nifaq və ədəmi-ittifaqı. Görürsünüzmi bu cəhaləti, bu rəzaləti, bu qəbahəti. Görürsünüzmi? Görürsünüz isə bəs neçün durub baxırsınız? Neçün bir əlac axtarmıyorsunuz? Şəxsiyyət, mənəm-mənəmlik sizi ciddi iş görməgə qoymuyor, degilmi?...

Lakin bəsdir! Bürokrattizm sərxoşluğundan ayılınız, yoxsa bu gün-sabah zəmanə sizi ayılmağa məcbur edər! Bəsdir! Şəxsi mənfəəti-maddiyəniz üçün qazanmaq istədiginiz, şan və heysiyyəti kənarda qoyub millət yolunda mənfəəti-mənəviyyə üçün şan və heysiyyət əxzinə çalışınız, atınız özünüzü cəmaət arasına, yığınız cəmaət dərdi bilənlərini başınıza, deyiniz, danışınız, tədbirlər, çarələr axtarınız, tapınız. Onda sizlər həqiqi ad qazanarsınız, onda bilərlər ki, siz də dünyada var imişsiniz, əbəs yerə ömür çürutmiyormuşsınız!... Pəs biliniz ki, bu saət biz Qafqaz müsəlmanlarına ümumi bir ictma vacibdir!

Üzeyir

“İrşad” qəzeti, 9 avqust 1906, № 187

hiyn-vaxt, zaman, çağ

hadi-doğru yol göstərən

lüğat-lüğətlər, sözlər, dillər

(Ardı var)

Üzeyir HACIBƏYLİ

Hüseynov Şirməmməd

525-ci qəzet.- 2010.- 28 may.- S.18-19.