Bu dünya sevgidir

“Yuxarıda mavi göy, aşağıda qonur yer yaradılan zaman, ikisinin arasında insan oğlu yaradılmışdır.”

Əski türk daş bitiyindən

Gənc nasir Cavid Zeynallının ilk hekayələrinin dərcindən vur-tut bir neçə il keçib. Odur ki, iki ay öncə “Günəşi gözləyənlər” romanının əlyazmasını mənə verib fikrimi öyrənmək istədiyini deyəndə narahatlığa bənzər bir hiss keçirdim. Düzdür, onun hekayələrində də gələcək nasir qələminin işartıları görünürdü: canlı dil, axıcı təhkiyə, realist müşahidə qabiliyyəti, süjet qurmaq, hansısa məsələ qoyub onun bədii həllini vermək çabası... Və bunu görənlərin biri, bəlkə də birincisi elə mən özümüydüm. Buna baxmayaraq, mənə elə gəlirdi ki, onun kiçik hekayələrdən birdən-birə romana keçməsi hələ tezdi. Hələ illər keçməli, o, nasir üçün çox önəmli olan həyat təcrübəsi qazanmalı, savadını artırmalı, qələmini püxtələşdirməli, bu müddətdə hekayələr, povestlər yazmalı və yalnız bundan sonra gəlib romana çıxmalıydı. Bunu çoxsaylı təcrübələrlə təsdiqlənən məntiq deyirdi. “Görəsən, Cavidin ilk roman çabası son illər ədəbi mühiti bürümüş psevdoroman hay-küyünün daha bir nümunəsi deyil ki?”, – deyə düşünürdüm. Fərqli bəhanələrlə bu-gün sabaha salıb əlyazmanı oxumağı xeyli ləngitdim. Nə gizlədim, məyus olacağımdan ehtiyatlanırdım.

Amma sən saydığını say, gör Cavid nə sayır. “Günəşi gözləyənlər”i oxuyub təəccüblənməli oldum. Özü-özünü ötüb keçən müəllifin istər mənəvi, istərsə də yazı texnologiyası baxımından sıçrayışı göz qabağındaydı. Bəli, düz oxudunuz, sadəcə irəliləyiş yox, məhz sıçrayışı. Cavid uğursuz eksperiment aparmayıb, fiasko ilə sonuclanan roman məşqi eləməyib, öz yaşı, təcrübəsi, savadının konturları çərçivəsində uğurlu bir çabada bulunub. Yaşıdlarının əksəriyyətindən fərqli olaraq o, gücü çatan yükün altına girib və onu qaldırmağı bacarıb. “Günəşi gözləyənlər” oxunur, düşündürür və yadda qalır. Cavid öz həssas barmaqları ilə oxucu qəlbinin sarı simlərinə toxunub bəzən onu gözləri yaşarıncaya qədər kövrəltməyi də bacarır. Və bütün bunlar gənc müəllifin nasir stixiyasıdan xəbər verir. Ən əsası da, məncə, elə budur.

Etik-mənəvi problematikaya həsr olunan, mövzusu çağdaş gənclərin həyatından götürülən, sadə, birxətli süjet üstündə qurulan “Günəşi gözləyənlər”i ən müxtəlif yönlərdən təhlilə çəkmək olar: kişi-qadın, varlı-kasıb, insan-heyvan, it-pişik əkslikləri. Amma romanın oxu prosesində mənim üçün ən önəmlisi bütün bu binar qarşıdurmalarda mediator rolu oynayan və finalda qalib çıxan insan ürəyi oldu. İstər qatı naturalist, istərsə də zərif impressionist təsvirlərin ardından müəllifin ürək döyüntüləri eşidilir: in!san! ol!maq! la!zım!dır!

Əsər başdan-sonacan həyata sevgiylə, gələcəyə inamla baxan gənc müəllifin ürəyinin işığına bələnib. Lakin qəhrəman və onun ardınca da müəllifin kəskin ironiya, hətta avtoironiyasından görünür ki, bu, həyatdan xəbərsiz sadəlövh bir gəncin romantik xülyaları deyil. Cavid gerçəkliyi bəzən utanc doğuran mikroskopik təfərrüatlarınacan görür və göstərməyi bacarır, amma bütün bunlar onun xeyrə, işığa, gözəlliyə olan inamını qıra bilmir. Romanın ən güclü tərəflərindən biri onun bu pozitiv çağırış semantikasındadır. Yəqin buna görə istər romanın adındakı ikibaşlı işarəyə, istərsə də qəhrəmanların acınacaqlı durumuna baxmayaraq, “Günəşi gözləyənlər” insan qəlbi haqqında optimist poema kimi oxunur. Əsas qəhrəmanlar – gənc Üzeyir və doğulduğu bürcə görə zarafatla Əqrəb adı verdiyi sevgilisinin aqibəti də ən ümumi ideya məntiqindən doğan bu insanpərvərliklə səsləşir – oğlan heyvani qatdan yuxarı qalxır, qız ilahi qatdan aşağı enir və istəklilər insani qatda qovuşurlar.

Çağdaş Azərbaycan gənci istər maddi, istərsə də mənəvi yöndən niyə bu durumdadır? Romanda bu suala verilən cavab özəl şərh istəyir. Problemə ənənəvi sosial-siyasi diaqnoz qoymaq gənc nasiri o qədər də ilgiləndirmir və uzaqbaşı ən ümumi fon səviyyəsində əksini tapır. Asosiallıq özgürlük dönəmi gənclərinin bədii düşüncəsində sosrealizm ədəbiyyatı trafaretlərinə bəzən şüurlu, bəzən isə şüuraltı etiraz kimi meydana çıxır. Məsələnin kökünün tale qatında axtarılması və həlli isə, məncə, sovet dönəmi materializmindən usanmış çağdaş oxucu zövqünə hesablanan metafizik ekzotikadır. Problemin çözümünün əsl generatoru nə toplum, nə də tale yox, insan ürəyidir. Ardıcıl daxili-mənəvi inkişaf keçirən, həyatın dibindən çıxaraq pillə-pillə öz adamlığına qovuşan alatavalı kirayənişin Üzeyir xilas etdiyi anasız it küçükləri, nəvaziş göstərdiyi dilənçi qızcığazdan tutmuş şaman qadına qədər hər şey və hər kəsdən öz xeyirxahlığının qarşılığı kimi kömək görür. Və sonucda göylər də ona öz xeyir-duasını verir. Günahkar bir qadının ruhunu daşıyan “göylər qızı” Əqrəb problemin çözülməsiylə ulduzların təsirindən qurtulub yerə enir, özünün əsl insani adını qazanır!

Yer, göy və insan! Romanın strukturoloji altyapısında bu tirada durur. Amma müəllif diqqətinin fokusu yerlə göyün qarşılıqlı dialektik münasibətlərinin tənzimlənməsində həlledici rol oynayan insanın üstünə daha çox yönəlir – bütün sualların cavabı, sorunların çözümü sən özünsən! Nə yuxarı, nə aşağını, nə tale, nə də toplumu gözləmədən birinci addımı sən özün atmalısan! Bu addımın adı sevgi və mərhəmətdir! Çünki, “bu dünya sevgidir, qalan oyuncaq.” Müəllifin məntiqi vurğusu ilk cümlədən sonuncuya qədər bu fikrin üzərinə düşür.

Yaşadıqları və gördüklərini yazdığı hiss olunan Cavidin, oxuduqlarından da təsirləndiyi nəzərdən qaçmır. Lakin yaşıdlarının bir qismindən fərqli olaraq epiqonçuluq, ikinci qismindən fərqli olaraq radikal inkarçılıq ona yabançıdır. Bu məsələdə ən çətin mövqedə – qızıl ortada duran Cavidin sələflərə yanaşması ədəbi nəsillər arasında münasibətlərin ən ağıllı, ən ədalətli, nəticə etibarilə ən optimal forması sayıla biləcək bərabərhüquqlu dialoq müstəvisindədir. Bütün roman boyu gənc yazıçının özünəməxsus tembri aydın seçilsə də, arada tanış boğazlar elədiyi, məşhur xallara, məlum simlərə vurduğu da nəzərdən qaçmır. Amma o, Norveç yazıçısı K.Hamsunun “Aclıq” romanından tutmuş Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanına qədər təsirləndiyi mənbələrdən gələnləri fərdi modulyasiyadan keçirir, özününküləşdirir və yalnız bundan sonra ortalığa çıxarır. Və bu olur yaradıcı bəhrələnmə.

Norveç yazıçısının romanıyla Cavidin romanı arasında ən müxtəlif yönlərdən paralellər aparmaq olar: hər iki romanda hadisələrin birinci şəxsin dilindən nəql olunması, əsas qəhrəmanların çətin maddi durumda yaşaması, kirayənişin qaldıqları evin sahibələri ilə münasibətləri, birincidə İloyali, ikincidə Nərmin adlı qızlarla olan macəraları, polis və uşaq obrazları. Daha ciddisi, qəhrəmanların bir yandan ağır maddi durumları, digər yandan isə qürur göstərmək cəhdləri arasındakı kontrast və bundan doğan avtoironiyadır! Ən vacibi isə bütün çətinliklərə baxmayaraq, hər iki qəhrəmanın törətdikləri əməllərə görə vicdanları qarşısında vaxtaşırı hesabat vermələri, düşdükləri ən ağır durumlarda belə ehtiyacı olanlara əl tutmaq, öz adamlıqlarını var qüvvələriylə qoruyub saxlamaq cəhdləridir!

Bununla belə, Cavid təqlidçilik yolu tutmur, Norveç kronunu sadəcə Azərbaycan manatına dəyişməklə kifayətlənmir. Daha çox psixologizmə köklənən “Aclıq”dan fərqli olaraq, Cavidin romanı süjetin rəngarəngliyi baxımından da diqqəti çəkir. Onun qəhrəman və personajları xarakterik milli xüsusiyyətləri ilə seçilirlər. Hamsunun qəhrəmanından fərqli olaraq Üzeyirin özünəinam və özünəironiyası daha qabarıq nəzərə çarpır. Norveç yazıçısının finalda öz İloyalisini tərk edən qəhrəmanından fərqli olaraq, Üzeyir qarşısına sevgilisi Nərmini xilas etmək məqsədi qoyur və buna nail olur, birinci roman sevgililərin ayrılığı, ikinci isə qovuşması ilə bitir. Bu, Cavidin romanına daha nikbin ruh aşılayır.

Eyni səciyyəli paralelləri Anarın romanıyla da aparmaq olar. Hər iki romanda kişi qadını fahişəyə, yoxsa mələyə çevirmək sorunu ilə üz-üzə qalır. Anarın Zauru bu dilemmanın istəməyərəkdən birinci, Cavidin Üzeyiri isə bilərəkdən ikinci tərəfini seçir. Çünki birinci dışa – topluma, ictimai rəyə, ikinci isə içə – öz qəlbinə, vicdanına hesablanmış düşüncəylə yaşayır. Zaur toplumla mübarizədən məğlub, Üzeyir isə özüylə mücadilədən qalib çıxır. Anarın qayəsi bu məğlubiyyəti, Cavidin məqsədi isə bu qələbəni göstərməkdir. “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” müəllifinə xas olan ekzistensial çıxılmazlıq duyumu öz romanını nikbin finalla bitirən Cavid üçün səciyyəvi deyil. Yəqin həm də bu üzdən “altıncı qata” çıxa bilməyən Zaurdan fərqli olaraq, Üzeyir tale qatına yol tapır və istəklisini xilas edə bilir.

Lakin olayların diametral əks sonuclanmasına baxmayaraq, müəlliflər ən ümumi ideya planında birləşirlər – bu dünyada yalnız bir həqiqət var, qəlbin həqiqəti. Sadəcə, Anar qəlbin səsinə qulaq asmamağın faciəsini, Cavid isə onu dinləməyin gətirdiyi uğuru göstərir. Bu romanların əsas qəhrəmanlarının adları (Zaur – Üzeyir, Təhminə – Nərmin) arasında qulaq qafiyəsi üstündə qurulan fonetik səsləşmə də, olsun ki, təsadüfi olmayıb gənc nasirin ustad sənətkarla dialoq çabasının ifadəsi kimi meydana çıxır. Bütün bu sadalananlar sadəcə iki əsər və iki müəllif yox, yarım əsrin ayırdığı iki zaman və iki nəslin həm oxşar, həm də fərqli cəhətləri kimi qavranılır.

Gənc nasirin poetexnoloji bacarığı da razılıq doğurur. Cavid cəddinə güvənən seyid kimi ancaq stixiya ilə, kor-koranə yazmır, hələ romanı başlayanda onun necə qurtaracağını görür, konfliktin çözümüylə bağlı oxucunu intizarda saxlamağı, sonucda əsəri oxutmağı bacarır. O, olayları demək yox, çağdaş nəsr üçün önəmli sayılan göstərmək yoluyla gedir, lüzumsuz müəllif izahatları ilə oxucunun başına ağıl qoymur, obrazların təqdimində birmənalı ağ-qara trafaretlərindən qaçır, eyni vaxtda həm müsbət, həm də mənfi keyfiyytələri özündə daşıyan Üzeyir, Nərmin, Yasəmən, Qaragöz və s. kimi canlı insan xarakterləri yaratmağa çalışır.

Xəsis boyalarla yaradılan təravətli metaforalar, rəvan təhkiyə, canlı dialoqlar, daxili monoloqlar, realist müşahidədən doğan detalçılıq, yığcam, bitkin kompozisiya, gözlənilməz və həm də məntiqi razvyazka, düşündürücü final... Bütün bunlar Cavidin həvəskar qələm məşqlərindən peşakar nəsrə keçid dönəminə çatması və gələcək nasir imkanlarının kifayət qədər ciddiliyindən xəbər verir.

Biz nəyisə qarşısıalınmaz bir istəklə, hava kimi, su kimi arzulayanda, bu yolda bütün çətinliklərə sinə gərəndə tale özü köməyimizə gəlir. İlk romanından da göründüyü kimi, Cavid bunun fərqindədir və bu, təsadüfi deyil. Axı o, Azərbaycanın bölgələri arasında öz mübarizlik ruhu, kreativ mentaliteti ilə seçilən və bu cəhətdən Fransanın Qaskoniyasını xatırladan Cəlilabadda dünyaya göz açıb. Məncə, bu ruhun formalaşmasında ta qədimdən inqilabi mübarizə ənənələrinin beşiyi olan Güney Azərbaycanı ilə coğrafi yaxınlıq və genetik bağlılığın özəl payı var. “Günəşi gözləyənlər” müəllifinin istər özü, istərsə də qəhrəmanında müşahidə olunan qələbə inadkarlığı, yəqin ki, həm də burdan qaynaqlanır. Amma Cavid də öz Cəlilabadına borclu qalmır. Cəlilabadın indiyəcən taxılı, üzümü və Salamı varıydı. Bundan sonra isə yəqin ki, onun Cavidindən də danışmaq mümkün olacaq.

Gənc dostumu roman sahəsindəki uğurlu debütü münasibətilə təbrik edir, gələcək işlərində onun daha böyük uğurlara imza atacağına inanıram.

Dərin sayqılarla

Əsəd Cahangir

525-ci qəzet.- 2010.- 6 noyabr.- S.28.