NAZIM HİKMƏT HAQQINDA YENİ ROMAN-TƏDQİQAT

Bu yaxınlarda görkəmli yazıçı Anarın mənə avtoqrafla göndərdiyi məşhur türk şairi Nazım Hikmətin məşəqqətli ömür yolu və zəngin yaradıcılığına həsr olunmuş “Nazım Hikmet “Kerem gibi” adlı romanını, həm də əsərin Azərbaycan variantını maraqla oxudum.

XX əsr dünya poeziyasının ən qüdrətli nümayəndələrindən Nazim Hikmətin şeirləri bütün qabaqcıl ölkələrdə milyon tirajlarla çap olunub oxucuların dərin məhəbbətini qazanıb. Şairin faciəli həyatı və çoxşaxəli yaradıcılığı haqqında müxtəlif illərdə müxtəlif mövqedən çoxlu məqalə və kitab (təxminən 1000 məqalə, 100 kitab) yazılıb.

Şəxsi həyatı da, bütün yaradıcılığı da təkcə öz xalqının deyil, bütün bəşəriyyətin azadlığı, xoşbəxtliyi, firavanlığı uğrunda mübarizə eşqi ilə bağlı olan Nazım Hikmət haqqında roman yazmaq hər bir sənətkar üçün böyük şərəf işidir.

Anar bu möhtəşəm romanın yazılma səbəblərini şərh edərək yazır: “Bu romanı yazmağımın səbəbi yalnız böyük şairlə şəxsi görüşlərdən aldığım təəssüratları, onun yaddaşımda yaşayan sözlərini, təkrarolunmaz məlahətlə oxuduğu şeirlərin hələ də qulaqlarımda səslənən ahəngini canlandırmaq deyil. Nazım Hikmət mənimçün XX yüzilin və bəlkə də bütün gələcək dövrlərin ən böyük şairlərindən biri olmaqdan başqa, həm də keçən əsrin bir çox mühüm problemlərini öz yaradıcılığında və mübarizəsində, dünyagörüşündə və hərəkətlərində, tərəddüdlərində, inadında, səhvlərində, qüsurlarında, yenilməzliyində, əyilməzliyində, dönməzliyində, amma həm də nəyəsə göz yummağında, bir sözlə, mürəkkəb, ziddiyyətli, dramatik, bir çox məqamlarda faciəvi taleyində əks etdirmiş zəngin, dolğun şəxsiyyətdir.

Anar hələ gənc yaşlarından Nazımlə şəxsən görüşməmişdən çox- çox əvvəl onun yaradıcılığı ilə tanış olmuş, evlərində ata- anasının böyük şair haqqında söhbətlərini eşitmiş, N. Hikmət 1951- ci ildə SSRİ- yə gəldikdən sonra Bakıda və Moskvada dəfələrlə onunla görüşmüş, Nazım Bakıda onların ailə qonağı olduğu günlərdə onunla şeir, sənət, ədəbiyyat və s. mövzularda söhbətlər etmiş, bu sıx münasibətlər davam etmişdir.

Bu görüşlər, söhbətlər, müşahidələr, ata, anasının Nazım Hikmət haqqında dedikləri Anarın qüdrətli şairə həsr olunmuş roman yazmasına təkan verən başlıca amillər olub.

Anar Nazım Hikmət haqqında kitab yazmaq üçün böyük şair barədə müxtəlif dillərdə (əsasən rus, türk və Azərbaycan) yazılmış onlarla məqalə, xatirə, kitab və s. ilə tanış olub, onlardan bəhrələnib. Bu mənbələr arasında R. Rza, N. Rəfibəyli, Ə. Məmmədxanlı, Əkbər Babayev, Tofiq Məlikli, şairin arvadı Vera Tulyakova, tərcüməçisi Muza Pavlova, Türkiyə ədiblərindən Əziz Nesin, Vala Nurəddin, Zəkəriyyə Sərtəl və başqalarını qeyd etmək lazımdır.

Anar həmçinin öz fikirlərini əsaslandırmaq məqsədilə Nazım Hikmətin çoxcildli əsərlərindən nümunələr seçmək üçün onları yenidən oxumalı olub.

Anar bir məsələni də qeyd edir ki, Türkiyədə Nazım Hikmətə sol və sağ təmayüllü ziyalıların və oxucuların münasibəti fərqlidir. Lakin o, əsərində Nazım Hikməti qüdrətli milli şair kimi qiymətləndirir.

Anar Nazım Hikmətə həsr etdiyi əsəri “düşüncələr romanı” adlandırıb. Ona görə də romanı ənənəvi kompozisiya və süjet prinsiplərinin şərtləri ilə yazmaq mümkün olmazdı. Müəllif Nazım Hikmətin həyatı və yaradıcılığının bütün mərhələlərini, təfərrüatlarına qədər öyrənib, düşüncələrini, assoasiyalarını öz sənətkar təxəyyülü ilə ayrı- ayrı mövzular üzrə yazıb. Yəni romanda hadisələr xronoloji ardıcıllıqla verilməyib.

Anar ilk öncə şairin xarakterini aydınlaşdırıb, onun məğrur, əyilməz, ideallarına sadiq olduğuna nəzərə çatdırıb.

Anar romanda şairin azadlıq eşqini konkret nümunələrlə qələmə almış, onun üsyankar təbiətə malik olduğunu qabarıqlaşdırıb. “Nazım misilsiz fitri istedadıyla şair, çılğın, barışmaz təbiətiylə əyilməz üsyançı idi”. Şair olduğu üçün onun ilk üsyanı da təbii ki, ədəbi üsyan idi. “Lakin bu üsyan təkcə ədəbi bütləri yıxmaq deyil, yıxdığının yerində yenisini, daha ucasını, daha yüksəyini qurmaq idi”.

Dünyanın ən görkəmli sənətkarları Nazım Hikmət yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmişlər. Romanda bir neçə konkret nümunə ilə bu fakt oxuculara çatdırılır.

Ünlü fransız şairi Lui Araqon: “Nazım Hikmət XX əsrin görkəmli aydınlarından biridir: Eyzenşteyn, Brext və Pikasso ilə yan yanadır”- demişdir. Alman yazıçısı Alfred Kurela isə: “Nazım Hikmətə dünyanın ən böyük şairlərindən biri deyirlər. Xeyr, biri deyil, ən böyüyüdür”- deyib.

Məşhur Çili şairi Pablo Neruda deyib ki, Nazımin yanında biz heç şair sayıla bilmərik.

Türkiyədə Ziya Göyalp, Xalid Ziya Uşaqlıgil, Xalidə Ədib Adıvar, Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu, Mehmet Akif və başqa ünlü sənətkarlar Nazım yaradıcılığının dünya şöhrətini dəfələrlə qeyd ediblər. Hətta Nazım Hikmətin bir münasibətlə tənqid etdiyi qüdrətli türk ədibi Əbdülhəq Hamid də Nazım Hikmət yaradıcılığını bəyəndiyini deyib.

Türkiyənin görkəmli dövlət xadimləri- Camal paşa, İsmət İnönü, Alparslan Türkeş, Süleyman Dəmirəl də onu böyük şair kimi qiymətləndiriblər.

Tarixən olduğu kimi XX əsrdə də Türkiyə dünyaya bir çox dəyərli insanlar, siyasi xadimlər, hərbçilər, şairlər, yazıçılar, rəssamlar, sənət və elm adamları bəxş etmişdir. Amma XX yüzildə dünyada bu məmləkəti əsasən iki böyük şəxsiyyətlə tanıyırlar- Kamal Atatürklə və Nazım Hikmətlə.

“Atatürk Nazımın şeirlərini bilir və bəyənirmiş. Fatih Rıfqının dediyinə görə Kamal paşa Nazimin öz səsiylə “Bəhri Xəzər” və “Salxım söyüd” yazılmış plakı zaman- zaman dinlər və dalğınlaşarmış” .

Anar Nazım Hikmətin yaradıcılığını əsl milli- şeirin nümunəsi hesab edir.

Romanda Nazım Hikmətin şəxsi həyatına dair çoxlu məlumat da mühüm yer tutur. O, 1902- ci ildə Osmanlı imperiyasının Salonik şəhərində (indi Yunanıstan dövlətinin ərazisindədir) doğulub.

Nazım Hikmətin ana tərəfdən ulu babası Konstantin Borjenski polşalı qraf idi. Bəziləri onun polyak, bəziləri isə qaqauz türkü olduğunu yazır. O, 1848- ci ildə Türkiyəyə qaçıb, islam dinini qəbul etmiş, türkoloq alim olub. O, burada Mustafa Cəlaləddin paşa kimi tanınıb, Ömər paşanın qızı Səffət xanımla evlənib, Ənvər adlı oğlu olub. Borjenski- Mustafa Cəlaləddin paşa 1871- ci ildə Qaradağ döyüşlərində həlak olub. Ənvər paşa ilə rəssam Sara xanımın qızları Cəlilə xanım Nazım Hikmətin anası olub.

Nazım Hikmətin atası Hikmət Nazim bəy (1876- 1932) Cəlilə xanımdan ayrıldıqdan sonra Nazım və bacısı Samiyənin bütün qayğılarını Mehmet Nazım paşa çəkib.

Nazım Hikmət Anadolu kəndlilərinin acınacaqlı həyatını hələ gənc yaşlarından görmüş, sonra “Romantika” (“Yaşamaq gözəl şeydir, qardaşım”) romanında təsvir edib. Anar onu da əlavə etməyi lazım bilir ki, inqilabdan sonra Rusiya kəndlərinin vəziyyəti də bu halda idi. Nazım Hikmətin ilk sərbəst şeiri “Acların göz bəbəkləri” də bu təəssüratın poetik ifadəsi idi.

Anar romanda bir mühüm faktı da qeyd edir ki, Nazım Hikmət İstanbul ingilis və fransızlar tərəfindən işğal edildiyi vaxt “Səsini qeyb etmiş şəhər” və “Qırx həraminin əsiri” şeirlərini yazır. Çox sonralar isə Nazim Hikmət məhbəsdə Qurtuluş savaşına həsr olunmuş ən qüvvətli əsərini “Qüvveyi- milliyə”ni yazır. Anar Türkiyədə olarkən görkəmli ictimai xadim Alparslan Türkeşin Qurtuluş dastanından bir parçanı televiziyada həyəcanla əzbər dediyini xüsusi qeyd edir. Türkeş müxbirin sualına isə belə cavab verdi: Mənimçün Nazım bir kommunist olmadan öncə Qurtuluş savaşımızın dastanını yazmış qüdrətli milli şairdir.

Anar daha sonra onu da əlavə edir ki, 2000- ci ildə dünyanın böyük dövlət başçılarının iştirak etdiyi İstanbul sammitində Baş Bakan Süleyman Dəmirəl sammitin açılışında Mehmet Akifin, qapanışında Nazım Hikmətin şeirlərini əzbərdən oxudu.

Anarın ən böyük xidməti Nazım Hikmətdə kommunizm ideallarının saxta və yalan ideyalar üzərində qurulduğuna inamının tədricən yaranması və getdikcə dərinləşməsi prosesini konkret faktlarla əsaslandırması və bu nəzəriyyənin özünün köklü surətdə yanlış olduğunu izah etməsi və oxucuları buna inandırmasındadır.

Anar burada çox ciddi bir məsələyə toxunur. Belə aldanışlardan sonra “indi müstəqil dövlətlər olmuş bu respublikalarda- birində az, birində çox demokratik quruluşun rüşeymləri var. Birində az, birində çox, birində ifrat dərəcədə eybəcər totalitar sistemlər də hökm sürür. Bu cəhətdən bir- birindən fərqlənirlər, amma hamısında (yenə də birində “az”, birində “çox” tənasübünü nəzərə almaqla) əhalinin əksəriyyətinin ac- yalavac, dilənçi kökündə, səfalət içində yaşamasını, eyni zamanda kiçik varlılar zümrəsinin harınlığını, pula pul deməməsini gördükdə insanlarda belə bir fikir oyanır ki, keçmiş sovet quruluşu – o qədər də pis deyilmiş- heç olmasa pulsuz müalicə, təhsil, qocalıqda sosial təminat, təqaüd, sabitlik, işləmək imkanları baxımından... İnsanlarda o dövr üçün həsrət, qəribsəmə, nostalji hissləri də bu səbəbdən baş qaldırır. Daha təhlükəli məsələ odur ki, həyat səviyyəsi düşdükcə, varlılar- kasıblar arasında uçurum dərinləşdikcə, indiki quruluşun nöqsanları insanlarda əvvəlki quruluşun nöqsansızlığı təsəvvürü yaradacaq. “İndi nə qədər pisdirsə, o vaxt o qədər yaxşıydı” fikri fərdi və ictimai şüura hakim kəsiləcək. Bu cür ovqatdan isə “möhkəm əl həsrətinə” və “yeni Stalin” arzusuna bir addım qalır”.

Anar romanda bir mühüm məsələ barədə də ətraflı danışır. Azərbaycan poeziyasında da 20- ci illərdə sərbəst şeir nümunələri yazıldığını, bu sahədə Mikayıl Rəfili, Süleyman Rüstəm, daha sonra S. Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Rəsul Rzanın adlarını çəkir və şeirlərindən nümunələr verir.

Bu məqamda müəllif Nazım Hikmətin poeziyasında Mayakovskinin təsirini görənlərin yanıldıqlarını deyir. Nazım Hikmət özü də bu təsiri qəbul etmirdi.

Romanda Nazım Hikmətin Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli ilə yaradıcılıq əlaqələrinə də geniş yer verilib. R.Rza Nazım haqqında bir neçə məqalə yazıb, onun yaradıcılığını yüksək qiymətləndirib.

Nazım Hikmət “İzvestiya” və “Literaturnaya qazeta”da Rəsul Rza haqqında 3 məqalə çap etdirib, “Rənglər” silsiləsini Azərbaycan poeziyasında yeni səhifə adlandırıb, “Aydındır şeirin dili” məqaləsində Rəsul Rzanın yeni çapdan çıxmış “Qəlbimdə bahar” kitabından söz açıb.

Anar yazır ki, Nazım Hikmətlə Rəsul Rzanı yaxınlaşdıran yalnız ədəbi və estetik mövqelərinin uyğunluğu deyildi, həm də şəxsiyyət kimi bir- birlərinə etibarları, inamları idi. Atam Nazımın Sovet ölkəsində ən məhrəm dostlarından və ürəyi qızdığı iki- üç nəfərdən biri idi. Bəlkə də heç kəslə bölüşmədiyi nisgilini atamla bölüşmüşdü: “Kardeşim, buranın hürriyətindənsə, Türkiyənin məhbusxanalarında yenə on beş il yatmağa hazıram”.

Anar Nazım Hikmətin Rumıniyadan təyyarə ilə Moskvaya gəlməsi, təntənə ilə qarşılanması, sonrakı həyatı haqqında geniş bəhs edir. Nazımə dərhal mənzil verirlər, maşın təhkim edirlər, şəxsi həkimi Qalina Kolesnikova onun səhhəti ilə ciddi maraqlanır.

Nazım Moskvaya gəlişinin ilk günlərindən 20- ci illər Moskvası ilə indiki- 50- ci illər Moskvası arasında ciddi fərqlər olduğunu görür. əvvəlki “utopik bərabərlik” xəyalları yox olur.

Nazım xüsusən XX qurultaydan sonra (1956) SSRİ- dəki eybəcərlikləri, Stalinin amansız hərəkətlərini, milyonlarla günahsız insanın öldürülməsindəki cinayətlərini oxuyur, eşidir, görür. Onun SSRİ- yə və Stalinə münasibəti dəyişilir.

Anar 1920- ci illərdə Nazım Hikmət Moskvada Şərq əməkçilərinin Kommunist universitetində oxuduğu vaxt Stalinin və Trotskinin mühazirələrini dinlədiklərinə diqqəti çəkir və yazır ki, Nazım Stalin tərəfdarı olsa da, Trotskini daha üstün natiq hesab edirmiş, onu XX əsrin ən böyük natiqi sayırmış. Nazım şeirlərinin birində “Trotski atəşdən yaranmış, Stalin torpaqdan” yazdığına görə hətta Türkiyə kommunist partiyası onu trofskiçilikdə günahlandırıb töhmət verib.

Şübhəsiz ki, Nazımın Stalinə münasibətindəki dəyişikliyi yuxarılara çatdırırmışlar. Ona görə də Stalin özü Nazımı qəbul etmir, Malenkovu görüşə göndərir.

XX qurultaydan sonra Nazımın Stalinə münasibəti böyük nifrətə çevrilir.

Anar burada sovet həbsxanaları ilə Türkiyə həbsxanaları arasında fərqləri də Nazımın dililə göstərir. Türkiyədə Nazim həbsxanada tez- tez qohumları ilə görüşür, qəzet oxuyur, şeir yazır. Hətta bir rejissor həbsdəykən kino da çəkib.

Anar Nazımın ictimai fəaliyyətində olduğu kimi, məhəbbətində də, sevgisində də, nifrətində də səmimi olduğunu faktlarla təsdiq edir. Nazım Tiflisdə olarkən onun şərəfinə verilən ziyafətdə Stalinin sağlığına badə qaldırıldıqda o qədəhinə əl vurmur. Məşhur gürcü aktrisası Medeya Çaparidzenin “o axşam biz sizdən çox incidik” sözlərinə Nazım belə cavab verir: Başqa cür davranamazdım. Bağışlayın, elə işlər var ki, onları görə bilmərəm.

Adətən Nazım haqqında kitablarda onun yaradıcılığı diqqət mərkəzində olurdu.

Anar da Nazım Hikmətin ədəbiyyata, sənətə, poeziyaya vurğunluğunu, məftunluğunu, məcnunluğunu əsər boyu konkret faktlarla oxucuya çatdırır.

Anar yazır: “Məncə, Nazımın şair və insan kimi bütün əzəmətini duymaq və qavramaq üçün onu yalnız müəyyən ideolojinin çəpərləri içində görmək olmaz. Nazım Hikmətin inqilabçıdan daha artıq üsyançı olması haqqında əvvəllərdə yazmışam. İndi isə Nazımın həyatını və ondan da mühüm yaradıcılığını dərk etmək üçün başqa bir mövzunu da araşdırmaq istəyirəm: Nazımın eşqlərini, ömrünün müxtəlif illərində müxtəlif qadınlarla münasibətini. Şairin həyatında eşqlərinin, sevdiyi qadınların önəmli yeri olduğu məlumdur. Türkiyədə hətta Emin Qaracanın “Nazım Hikmətin eşqləri” adlı kitabı da nəşr olunub ki, bu nəşrdəki müəyyən faktiki materialdan mən də yazımda istifadə edirəm”.

Nazım həyatının son gününədək sevmiş, sevilmiş və sevgi şeirləri yazmışdır.

Bunlara baxmayaraq Anar romanda Nazımın 20- ci illərdə Moskvada olarkən sevgi şeirləri yazmağın əleyhinə olduğunu da xatırladır.

Anar yazır: “...məndə bəzən belə təəssürat oyanırdı ki, Nazımın həyatının bütün olayları, sərgüzəştləri, vaxtaşırı özünün qurduğu və yaratdığı problemləri, acıları və kədərləri ancaq və ancaq gözəl şeirlər yazmaq üçün səbəb və bəhanəymiş”.

Anar yazır ki, Nazım Hikmət italiyalı zəngin qadın Coys Lüssi ilə Romada təsadüfən tanış olur, vəziyyətini ona danışır. Qadın Nazımdan soruşur ki, siz istəyirsiniz, Münəvvəri sizinlə görüşdürüm. Nazım Vera ilə evli olmasına baxmayaraq “bəli istəyirəm”- deyir.

Coys Lüssi Nazımı Homerin qəhrəmanı Odisseyə, Münəvvəri isə illər boyu onun yolunu gözləyən arvadı Penelopaya bənzədir.

Qadın varlı bir həmyerlisi vasitəsilə İspaniyadan sürətli motorlu qayıq alır. İstanbula gəlib Münəvvəri tapır. O da razılıq verir. Münəvvər və iki balası motorlu qayıqla xanımla birlikdə İstanbuldan Afinaya gəlirlər. Oradan Moskvaya, Nazımın evinə zəng vururlar. Telefon cavab vermi (Nazım bu vaxt Havanada imiş).

Nazımın Münnəvərlə görüşü baş tutmur. Bunun bir səbəbi də Nazımın artıq Vera ilə evli olması idi. Məhəbbət üçbucağı burada da özünü göstərir. Anar bütün bu hadisələri nağıl və ya Hollivud filmləri ilə müqayisə edir və yazır: “Bu nağıl süjetində nə Nazımı, nə onun aşiq olduğu və ona aşiq olan qadınları qınamaq niyyətində deyiləm. Dəfə-dəfə dediyimi bir də təkrar eim: Həyat həmişə bütün nağıllardan, dastanlardan daha təzadlı, daha gözlənilməz və daha faciəvidir”...

Nazımın ölümündən sonra Vera onun kiçik çantasından çap olunmamış, güman ki, heç kəsə oxunmamış bir şeir tapıb. Bu şeir sonralar Nazımın bütün kitablarına daxil edilib. Anar yazır ki, bu onun nəzmlə yazdığı “Avtobioqrafi”sinin son akkordu, ömrünün yekunu kimi səslənir. Ömrünün son illərində İstanbulda yaşayan görkəmli bəstəkar Emin Sabitoğlu bu şeirə gözəl musiqi bəstələmişdi. Bu şeir bir az da onun öz taleyinin ifadəsidir.

Gəlsənə dedi mənə,

Qalsana dedi mənə,

Gülsənə dedi mənə,

Ölsənə dedi mənə,

Gəldim,

Qaldım.

Güldüm.

Öldüm.

Anar yazır ki, Nazım Hikmət bu sözlərin hamısına əməl etdi. Min əngəli dəf edib, dalğaların ölüm təhlükəsini adlayıb Gəldi.

“Məni burada qoymayın, bir yerlərə aparın, ölmək istəmirəm” desə də, Qaldı.

Çox vaxt gördüklərindən, duyduqlarından, keçirdiklərindən ağlamaq istəsə də, Güldü.

“Yaşamaq gözəl şeydir”- desə də, ölmək istəməsə də, heç istəməsə də, heç, heç istəməsə də, Öldü.

“Sevdalı bulud”da- “yaxşı insanlar, yaxşı buludlar qeyb olmur”- deyilir. Bir də “sevən- ölməz” deyilir. Sözün düzü də elə budur.

Anar rus şairi Lev Oşaninin Türkiyədən Nazım Hikmətin məzarına qoymaq üçün torpaq gətirdiyini də qeyd etməyi lazım bilmiş və əlavə etmişdir ki, biz ürəyə bənzər bir qab düzəldib, torpağı həmin qabda Nazımın məzarının sinəsində basdırdıq.

Romanda Nazım Hikmətin şəxsiyyətinin əzəməti, həyatının bütün anları, sevincli və kədərli xatirələri, ən kiçik təfərrüatlarına işıq salmış, yaradıcılığının incəlikləri, onu əhatə edən insanların münasibəti, taleyi, mövzu ilə bağlı dünya, türk və Azərbaycan ədəbiyyatının, xüsusən poeziyasının mühüm uğurları, problemləri ustad yazıçı və müdrik alim dililə qələmə alınıb.

Anarın ciddi tədqiqat nəticəsində ərsəyə gətirdiyi bu roman Nazım Hikmətə dərin məhəbbət, sayğı ilə yazılıb.

Anarın “Kerem gibi” kitabı 2009- cu ildə Türkiyədə nəşr olunduqdan sonra noyabrın 2- də Ankarada Anarın iştirakı ilə təqdimatı keçirilib, geniş əks- səda doğurub. Türkiyə mətbuatında çoxlu müsbət yazılar çap olunub. Müəllifin uğuru yüksək qiymətləndirilib. Həmçinin Nazım Hikmətlə bağlı Anarla müsahibə aparılıb.

Əli Akbaş: İştə ideoloji, siyasi qovğalar insanların gözünü kor edir. Sağımız Nazım Hikməti, solumuz da Nəcib Fazili görməmək durumuna düşür.

Anar: Türk ədəbiyyatının içərisində önəmli bir yerə sahib olan və özündən sonra gələn şairlərə təsir edən bu adamları ədəbiyyatdan çıxarmaq mümkünmü? Nazımın ideoloji şeirləri onun bütün irsinin yüzdə yeddisi, səkkizi, ən çoxu yüzdə onudur. Qalan şeirləri məmləkət, həsrət, eşq, dünya haqqında şeirlərdir.

2010- cu il fevralın 10- da Amsterdam şəhərində kitabın təqdimatı olub. Hollandiya, Almaniya mətbuatında da bu tədbir işıqlandırılmışdır.

Anarın bu əsəri təkcə maraqlı roman deyil, həm də mükəmməl tədqiqatdır.

Bütövlükdə bu roman- tədqiqat müəllifin oxuculara ən qiymətli töhfəsi, zəmanəmizin qüdrətli şairi, azadlıq mübarizi Nazım Hikmətin xatirəsinə ən dəyərli abidədir.

Yavuz AXUNDLU

525-ci qəzet.- 2010.- 6 noyabr.- S.18-19.