ORALARDA KİMLƏR VAR : MODİLYANİ-2

ÖMRÜN SON AKKORDLARI

Amedeo Modilyani kimdir : 1884-cü il iyulun 12-də İtaliyanın Livorna şəhərində gələcəkdə hamını heyrətə gətirəcək rəssam dünyaya gəlir. 1906-cı ildə Parisə köçən rəssam Pablo Pikasso ilə tanış olur, sonrakı yaradıcılığında bu dahi sənətkarın yaradıcılığından təsirlənir.Rəssam 1920-ci ildə, 36 yaşında Parisdə dünyasını dəyişir.Parisin ən yaraşıqlı,ən gözəl, ən poetik, ən ürəkağrıdan guşələrindən biri də Per-Laşez qəbiristanlığıdır.İllah da ki,yay aylarında...Yaşıllıqlar içindən keçirsən, darısqal cığırlar səni ardınca çəkir, körpə budaqların məzarlar arasına düşən kölgəsiylə addımlayırsan, hansısa başdaşının,büstün qarşısında bu isti yay günündə üşüyürsən, üşüyürsən. Bu soyuqluq məzarlarda yatan neçə-neçə insanın xatirəsinin soyuqluğudur.Ötən əsrlərin klassizmindən, romantizmindən nə qədər qiymətli əl yazıları,işləmələr,fiqurlar var burda. Bu məzar daşlarında həkk olunmuş dahi yazıçıların, filosofların, artistlərin, rəssamların, alimlərin adları önündə baş əyirsən.

Canlanır hər şey: xətlər,cizgilər. Burada diqqəti çəkən yeni,orijinal,gözlənilməz simvolik memarlıq detalları dipdiridir elə bil. Fransanın şöhrəti, Fransız dahiləri...uyuyur burada...Və bu dahilərin ömür salnaməsi ...Mərmər və qranit daşlar üzərində.

Bu illərin məktublarından

“Əzizim ana! Məlhəm sözlərin üçün minnətdaram. Körpə sağlamdır. Mən heç də təəccüblənmirəm ki, şəxsən sənin kimi bir ana rəsmi kağız olmasada,özünü nənə adlandırır.Foto göndərirəm. Ünvan dəyişib: Nitsa, ryü de Frans 13-ə yazmaq lazımdır”.

“Hörmətlə Zbom! Lap zəncilər kimi işləyirəm... Qızım da əla hiss eləyir özünü. O,yaman tez boy atır. O mənim təsəllimdir, o məni işə həvəsləndirir. Gələcəyi daha yaxşı işləyəcəyəm...”

“Mən sahibkar da deyiləm, fəhlə də deyiləm. Heç azad da deyiləm. Mən İtaliyadan ötrü ölürəm, orada yaşamaq istəyirəm. Olsun lap Florensiya,olsun Livorno-mənim doğma şəhərim.Ancaq rəssamlığım istəyimi üstələyir. O mənə deyir ki, Parisdə qal. Parisin mühiti mənə ilham verir. Mən Parisdə bədbəxtəm, ancaq neynəyim ki,yalnız burda işləyə bilərəm”.

“Sərxoşluq bizi bu dünyadan ayırır, içimizə çəkilirik, içimizi duyuruq və bura ətraf dünyamızın duyumlarını əlavə edirik”.

“Əgər mənim başqaları kimi emalatxanam olsaydı ... Ancaq bu sərgərdan həyatın da öz üstünlükləri var”.

“Heykəltaraşlıq çətin sənətdi. Rəssamlığa başlamaq lazımdır”.

“Mənim İtaliyam! Livornoya qayıtmaq istəyirəm. Mənən yenidən doğulmağa! Evimizi istəyirəm... Anamı istəyirəm...Mən əqrəb nişanı altında doğulmuşam. Mən öz içimi yeyirəm. İçən kimi bu fikir məni dəli eləyir. İçimi ovur”.

Yenidən Parisdə

31 may 1919-cu ildə Modilyani Parisə qayıdır. Jozef Bar küçəsində Zborovskigildə yaşayır. Bu vaxtlar Janna qızı ilə hələ də Nitsadadır, gözləyir ki,əri ev tapacaq.

Üç həftədən sonra Jannadan teleqram alır: “Gəlməyə pulum yoxdur. 170 frank yol üçün, 30 frank dayəyə vermək üçün teleqrafla pul göndər. Şənbə günü gəlirəm”.

Janna gələnəcən heç bir otaq zad tapılmır. İkinci uşağa hamilə olan Janna və Modilyani lya Qrand Şomyer küçəsindəki köhnə emalatxanaya yığışmalı olurlar. İlk çağlarda balaca Jannanı saxlamaq üçün Zborovskinin ailəsi əl tutur. Bu ailənin dostu Lyuniya Çekovska uşağa baxmalı olur. Emalatxanada qalmaq heç cürə mümkün deyil.

Modilyani qızını görmək üçün tez-tez ora gəlir. Çox vaxt da sərxoş.Gecədən keçmiş. Onu içəri buraxmırlar.O inad eləyir, bəzən səhərə qədər pilləkanda gecələyir. Yalvarır, ona öz uşağını göstərmirlər.

Həmin o Lyuniya Çekovska öz xatirələrində yazır: “Parisə gələndə o dəli kimi işləyirdi”.

Yeddisi iyulda Amedeo anasına yazırdı: “Əzizim, ana! Fotomuzu göndərirəm. Təəssüf eləyirəm ki,qızımın şəkli yoxdur.O, kənddə, dayənin yanındadır. Fikirləşirəm ki,bəlkə payızda İtaliyaya gəldim. Mən orda bütöv “bir dövr” yaşamaq istəyirəm. Ancaq hardandı məndə o bəxt?”

İyulun on ikisində onun 35 yaşı tamam olur.

Bir yandan da qış gəlir. Onun xəstəliyi daha da güclənir. Və müalicə olunmaqdan tamamilə imtina eləyir. Daha çox içməyə başlayır. Lap başını itirənə qədər. Onun başqa yolu yox idi, ona görə ki, artıq işləyə də bilmirdi. Yanına heç kəsi buraxmır, tək-tənha çıxır gəzməyə və deyir ki, məni elə bu hava sağaldacaq.

Noyabrın birindən dekabrın on ikisinə kimi “Payız salonu”nda sərgidə Modilyaninin dörd işini göstərirlər, onlardan birini də alan olmur və mətbuatda heç adını da çəkmirlər.

Xəstəlik günbəgün, saatbasaat onu üstələyir. O indi özünü apara bilmir, əsəbləşir,qışqırır və hətta Jannanın özünü belə incidir.

O dövrün yazıçılarından biri olan Salmon deyir ki, bir dəfə Modilyani Lüksemburq bağında Jannanın üstünə vəhşi kimi cumub onu döyməyə başladı.

Başqaları isə deyir ki,Modilyani ilə Jannanı bir skamyada mehriban oturmuş görürlər. Modilyani heç nə demədən gözlərini harasa uzaqlara dikib səssiz-səmirsiz baxırmış, Janna da kədər dolu gözlərini ona zilləyib heç nə demədən, hətta ona kömək eləməyi belə artıq bilən bir adam kimi yazıq-yazıq ona baxırdı.

Buna adamın daha çox inanmağı gəlir.

Ən dəhşətlisi bu idi, o balaca qızcığaz, heç kəslə bir kəlmə də danışmayan Janna gecənin bir aləmində “Rotonda”nın, “Klozri”nin qapılarında fırlanır, gəlib keçəndən yazıq-yazıq soruşurdu: “Modilyanini görməmisiniz ki...?”

Janna öz xatirələrində yazır: “Modilyani öz ölümünü hiss eləyirdi.Bir dəfə o Monmartrda Syüzanna Valadon adlı bir qadının yanına qalxdı, sanki ondan öz anasının qoxusunu alırmış kimi başını sinəsinə qoyub,nə isə içmək üçün bir şey istəyir və yenə də görənlərin dediyinə görə yəhudicə nəsə oxumağa başlayır və ağlayır. Mənə elə gəlir ki, bu ancaq “Kadiş” mahnısı idi, dua kimi bir mahnıdır, dinə inanmayan Modilyaninin ailəsində bircə bunu bilirdilər”.

Artıq yeni il yaxınlaşırdı. 27-si dekabrda Modilyani Florensiyadan belə bir otkrıtka alır: “Çox ümid eləyirəm ki, mənim Dedom, yeni ilin lap səhərisi sən qoca ananın öpüşünü əvəz eləyən bu teleqramı alacaqsan və əgər telepatiya deyilən bir şey varsa inanacaqsan ki, mən sənə öz ən böyük arzularımı və dualarımı göndərirəm, inanacaqsan ki, mən səninləyəm, sənin körpən və sənin qadınınlayam. Min dəfələrlə səni öpürəm.

Anan”

Bu otkrıtka da əvvəllər göndərilən iki otkrıtka kimi cavabsız qalır.

Modilyaninin bacısının dediyinə görə, rəssam həmişə hiss eləyib ki,ailə ona pul göndərməklə çətinlik qarşısında qalırdı və buna görə də son dəfə göndərilən pulu qəpiyinə qədər geri qaytarır.

Sona doğru.

Bu gözəl rəssamın və gözəl insanın Paris küçələrində, Parisdə son gecəsi ağır-ağır yaxınlaşırdı. Bu barədə Laskano Teqinin xatirələrinə istinad eləyək: “O gecə Modilyani həddindən artıq səs-küy qoparmışdı və ümumiyyətlə, çox qorxulu idi. O, öz ətrafında olan rəssam dostlarına tüpürürdü və onlara deyirdi ki, rədd olun. Modilyani artıq onlar üçün yük idi. Buna baxmayaraq onlar Modilyanini dilə tuturdular ki, getsin yatsın.Ancaq o heç nəyə məhəl qoymadan, bu adamların heç birini saya salmadan onların ardınca gedirdi, onlardan bir-iki addım geri qalsa da, qışqırırdı, ancaq yenə də onların ardınca gedirdi. Hava dəhşətli soyuq idi.Tufan vardı havada. Soyuq külək onun əynindəki göy kurtkanı az qalırdı çiynindən alsın, o paltosunu arxasında tutub yeriyirdi. Qarşıdan gələnlər ondan qorxurdular, qorxurdular ona görə ki, o qarşıdan gələnin düz üstünə yeriyir və onları yolundan eləyirdi.

...Modilyani ilə birlikdə gələnlər istəyirdilər ki, rəssam Benitonun yanına onsuz getsinlər. Modilyani isə onlardan əl çəkmirdi. Ta ki qapıyadək onlarla birgə gəldi və bu inadı görəndən sonra onlar qərara gəldilər ki, Modilyanini də özləri ilə aparsınlar. O, birdən etiraz etdi və yolun qırağında gözləməyə başladı. O yenə də qışqırırdı. Hay-küyü eşidən polislər yaxınlaşıb onu aparmaq istəyəndə, yoldaşları gəlib polisləri dilə tutdular ki, heç nə olmaz, sakitləşib gedəcək. Polislər onu tutub məntəqəyə aparmaq istəyirdilər. Dostlarının köməyinə qəti etiraz eləyən Modilyani tələb eləyirdi ki, onlar da onunla birlikdə skamyada otursunlar. Ona elə gəlirdi ki, bura dünyanın ən isti yeridir. Dözə bilməyən yoldaşları onu tək-tənha qoyub uzaqlaşdılar. Bu vaxt Modilyani iztirablı bir səslə onların ardınca qışqırdı: “Yoxdu mənim dostlarım! Yoxdu mənim dostlarım!”

Onlar yenə də Modilyanini dilə tutmağa başladılar ki, bu buz bağlamış skamyada oturmaq olmaz. O yenə də inad elədi. Və onlar Modilyanini həmin buzlu skamyada tənha qoyub uzaqlaşdılar.

Bura Monruj kilsəsinin qabağı idi.

Səhərisi o özünü dəhşətli pis hiss eləyir və yatağa düşür.

Yanvarın 22-də onu “kasıblar və evsizlər” xəstəxanası olan “Şarite”yə gətirirlər.

Xəstəxana acısı...

O artıq heç nəyi hiss eləmirdi. Deyirlər ki, o xəstəxanada gözlərini açanda əvvəlcə qorxub ki, burada nə çox xəstə var. Sonra başlayıb sakitcə-sakitcə sayıqlamağa; deyirlər, guya şeir oxuyurmuş. Ancaq bütün bu danışdıqlarından aşağıdakı sözlər aydın eşidilirmiş: “Əziz İtaliya...! Əziz, əziz İtaliya!”

Yanvar ayının iyirmi dördündə saat 8.50 dəqiqədə o keçinir.

Sonra nələr olur...

Bu vaxt Janna Ebyutern Zborovskinin himayəsində yaşayırdı. Yanvarın 24-dən 25-nə keçən gecə Zborovskilər onu tək buraxmamaq üçün tanışları Poletta Jurdenə tapşırırlar. Onun dediyinə görə səhər tezdən otağı təmizləyən xidmətçi Jannanın balışının altından kiçik xəncər tapır.

Janna xəstəxanaya atası ilə birgə gedir. Bir kəlmə də olsun danışmır : nə atasıyla, nə də onlarla birgə gedən dost-tanışla.

Orda onları Kislinq qarşılayır. Amedeonun cənazəsinə Janna tək yanaşır və ona uzun-uzadı baxır...baxır... baxır...Dostlarının tələsik açdıqları qapıdan çıxır.

Xəstəxanadan o Zborovskigilə getməyi qərara alır. Atası inad eləyir evə getsin.

Poletta Jurdenin dediyinə görə o atasının əllərini əlinə alıb sakitcə deyib: “Məni tək qoyma”.-deyir

Atasının sözünə baxır, evə gəlir, evdə ağlamır və dinməz-söyləməz oturur.

Və sonra daha dəhşətli şey olur...

Axşam düşür, adamlar dağılışır. Sübh çağı, o, heç kəsin xəbəri olmadan özünü altıncı mərtəbədən atır.

Ola bilər gözləyirdilər bu hadisəni, ola bilər yox, ancaq bu böyük həqiqətdir ki, Jannanın qardaşları (özü də onu çox istəyirdilər) dəfələrlə onun otağına daxil olur, onu hər dəfə pəncərənin önündə görəndə həyəcanlanırlar.

Hələ Jannanın başındakı faciədən xəbərsiz olan Kislinq və Salmon, rəssamın yoldaşları, ədəbiyyatçılar və ümumiyyətlə, sənətə dəxli olmayan dəstə-dəstə adamlar Modilyanini Per-Laşez məzarlığına yola salırdılar.

Həmin günün səhərisi başqa bir məzarlıqda, atası, anası, qardaşları Jannanı torpağa tapşırırdılar. Onların xahişinə görə mərasim qeyri-adi bir vaxta – səhər saat səkkizə təyin olunmuşdu. Jannanın tabutunun arxasınca iki taksi gedirdi: birində Ebyüternlər ailəsi və Jannanın iki rəfiqəsi, o birində Amedeonun dostları. Amedeonun dostlarını məzarlığa buraxmadılar.

Amedeo ilə Jannanın məzarları, bir il sonra Modilyaninin ailəsinin təkidiylə birləşdirilir.

Tofiq ABDİN

525-ci qəzet.- 2010.- 14 noyabr.- S.27.