Aydəmir: İki Azərbaycanda iki il

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Qırmızı ordunun Şəkiyə necə daxil olduğunu isə öz gözləri ilə görmüşdü. Bu, 1920-ci il aprelin 30-da olmuşdu. Aydəmir başları üzərində qızılı bayraqlar dalğalanan, əllərində siyirmə qılınc tutmuş kazak alaylarının dördnala çaparaq şəhərə girəcəklərini gözləyirdi. Gələnlər isə daha çox qaraçı köçünü xatırladırdı. “Arıq atların qoşulduğu sınıq-salxaq arabalara qarmaqarışıq şəkildə əşyalar, çadırlar, pulemyotlar yığılmışdı. Atlılarla piyadalar biri-birinə qarışmışdı. Kimin əsgər, kimin zabit, kimin komandan olduğunu təyin etmək mümkün deyildi”.

Nə qədər acınacaqlı da olsa, Azərbaycan Cümhuriyyətinin mövcudluğuna bu başıpozuq güruhun əli ilə son qoyulmuşdu.

İnqilabın yalnız ordusu deyil, özü də əcayib görünürdü. Əyalətlər bir yana qalsın, heç Bakıda da kütlələri coşduran, yerindən oynadan inqilab ab-havası hiss olunmurdu. “Əcəba, bu bir inqilab idimi? – deyə Aydəmir də sual edirdi. – Üsyana qalxan və inqilab edən kimlər idi? Bu inqilab idisə, inqilabçılar harada idilər? Əslinə baxanda Azərbaycanın heç bir yerində qarışıqlıq çıxmamışdı. Kimsə kiminləsə çarpışmamışdı. Heç yerdə üsyan bayrağı qaldırılmamışdı”.

Bunun sadəcə bir işğal olduğunu anlamaq üçün türk gəncinə uzun vaxt lazım gəlməmişdi. Azərbaycanın fəlakəti öz dövlətini qurub möhkəmləndirməyə zaman tapmamasında idi. Başqa fəlakət isə zəngin sərvətləri, ilk növbədə neft idi. Sovet Rusiyasının gələcəyi bu neftə bağlı ikən Azərbaycanın müstəqilliyi imkansızdı.

Hətta əhalinin yeni idarəçiliyə sözsüz tabe olduğu bir şəraitdə günahsız insanlara divan tutulması Aydəmiri sarsıtmışdı. Onun yazdığına görə Şəkidəki bütün cəza tədbirlərinə cəbhədə təsadüfən bolşeviklərə qoşulmuş köhnə Həştərxan balıqçısı rəhbərlik edirdi. Balıqçının sədrliyi altında hərbi tribunal “təmizləmə” əməliyyatı aparırdı. Müəllif iştirakçısı olduğu belə məhkəmə proseslərindən birini xatirələrində təsvir etmişdi. Evində öz halal pulu olan iyirmi ədəd qızıl onluq tapılan bir qadın tribunalın qərarı ilə var-yoxu əlindən alınmaqla gedər-gəlməzə göndərilmişdi. Şəki xanlarının sarayı da daxil olmaqla hər yer talanırdı. Aydəmir “tühaf inqilabın” Azərbaycana gətirdiyi fəlakətlərin canlı şahidi kimi yazırdı:

“Şəhərin irəli gələnləri deyiləcək kimsələr, hətta bəzilərinin qadınları çoxdan “təmizlənmişdi”. Sünnilərin imamı Mir Məhəmməd Əfəndi, şiələrin axundu Fərəculla həbsdə idilər. Ziyalılara hələ əl qoyulmamışdı. Amma o gün də uzaqda deyildi. Bakıda, Gəncədə artıq “böyük təmizlik” işləri tamamlanmışdı. Milliyyətçi liderlər aradan götürülmüşdü. Kəndlər talanırdı. Bütün bu işlər hər gün daha geniş miqyas almaqda idi”.

“Böyük və əbədi Turanın” bir parçası hesab etdiyi torpaqda bütün bu həqarət və özbaşınalıqları görən Aydəmirin bolşeviklərə qarşı mübarizəyə qalxmasa da dönüb tarixi vətəninə getməsini, İstiqlal Savaşına qoşulmasını gözləmək daha təbii olardı. Lakin tamamilə paradoksal hadisə baş verirdi. O, öz-özünü aldadaraq gözü önündə cərəyan edənləri yeni dünyanın doğum ağrıları kimi dəyərləndirməyə başlamışdı. Heç bir inqilabın yeniliyi qansız-qadasız gətirməyəcəyi fikri ilə təsəlli tapmağa çalışmışdı. Şərqi, Asiyanı çoxəsrlik cəhalət yuxusundan ayıltmaq üçün Həştərxan balıqçısı kimi qaba, yonulmamış bolşevik “xadimlərin” qaçılmazlığına özünü inandırdı.

Rusiya inqilabının qüdrətli əli Şərqi silkələyəcəkdi. Zalımların taxtını başlarına uçuracaqdı. Öz müqəddəratı üçün çarpışan Anadolu türkünə yardıma qoşacaqdı. Hətta bəlkə Turan arzusu da yeni şəraitdə gerçəkləşəcəkdi! 1920-ci il sentyabrın 1-də Bakıda öz işinə başlayan Şərq xalqlarının I qurultayına nümayəndə seçilmiş Aydəmir Şəkidən Azərbaycan paytaxtına bu düşüncələrdə gedirdi.

Qurultay həmin düşüncələri daha da möhkəmləndirdi. Buxarin, Zinovyev, Radek, Pavloviç, Bela Kun kimi bolşevik liderlərinin alovlu çıxışları Aydəmirin fikirlərini yerindən oynatdı. O, hətta Turan ideyasının özünə də şübhə ilə yanaşmağa başladı. Çünki bolşevik natiqlər “düşüncə imperializmi” adlandırdıqları turançılıq nəzəriyyəsinin alman Baş Qərargahında hazırlandığını, onun mahiyyət etibarı ilə rus şovinizmi və böyükdövlətçilik siyasətindən fərqlənmədiyini iddia edirdilər. Çıxış yolu kimi sinfi mübarizəni şiddətləndirməyi, məzlum Şərq ölkələrində fəhlə və kəndlilərin diktaturasını qurmağı, inqilab bayrağı altında hər şeyi kökündən dəyişməyi məsləhət görürdülər. 23 yaşlı Aydəmirin baxışlarının dəyişməsi üçün bu bir neçə gün yetərli olmuşdu. İnqilab Şərqin yeniləşməsi, burada maarif və tərəqqinin yayılması uğrunda mübarizə apardığı bir təqdirdə o, kənarda qala bilərdimi? “Artıq hər şey anlaşıldı. Artıq həyatımı verəcəyim davanı tapdım” – Şərq Xalqlarının Bakı qurultayının Aydəmirdə yaratdığı əsas qənaət bu idi.

Qurultayda o, Moskvadan gəlmiş bolşevik ideoloqları ilə bir sırada Azərbaycan və Orta Asiya kommunist liderlərini – N.Nərimanovu, F. Xocayevi, A.İkmalovu görmüş, hətta onlarla ötəri tanışlıq imkanı tapmışdı. Türk gənci üçün qurultayın digər yaddaqalan hadisəsi bir zamanlar Osmanlı imperatorluğunun canlı əfsanəsinə çevrilən, indi isə keçmiş şöhrətini itirərək, özünün tənha, çəkingən halı ilə təəssüf və rəhm hissi doğuran Ənvər Paşaya təsadüf etməsi idi. Qurultayın davam etdiyi günlərdə o, Ənvər Paşanın silahdaşlarından olan və Kiçik Tələt kimi tanınan Tələt Muşkaranın Bakıdakı mənzilində keçmiş hərbi nazirlə görüşüb tanış ola bilmişdi. Bu görüşdən düz yarım əsr sonra isə artıq ünlü tarixçi kimi tanınan Şevket Sürəyya Aydəmir XX əsr Türkiyə tarixinin tragik və qanlı şəxsiyyətlərindən saydığı Ənvər Paşa haqqındakı monumental trilogiyasını yazmağa başlamışdı.

Trilogiyada da qeyd olunduğu kimi, görüş zamanı Ənvər Paşa özü haqqında gələcək kitabın müəllifinə Azərbaycanın müstəqillik dönəmi və indiki vəziyyəti haqqında çoxsaylı suallar vermişdi. Eyni zamanda qardaşı Nuru Paşanın yeni, müstəqil türk cümhuriyyəti kimi tarix meydanına qədəm basmış Azərbaycanı Osmanlı imperiyasının əyalətlərindən birinə çevirməklə bağlı 1918-ci ilin iyununda Gəncədə ortaya atdığı və Azərbaycan siyasi elitasında haqlı etirazını doğuran və hökumət böhranı ilə nəticələnən təşəbbüsün zərəri haqqında Aydəmirin tənqidi qeydlərini səbrlə dinləmiş, onlarla razılaşdığını bildirmişdi.

Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi, Şərq Xalqlarının I qurultayının ardınca Türkiyə kommunistlərinin Bakıda keçirilən təsis qurultayına qatılsa da, Aydəmir Mustafa Sübhi və silahdaşları ilə birlikdə Anadoluya dönmək fikrinə düşməmişdi. Və bununla da labüd ölümdən qurtarmışdı. Həmvətənlərindən ayrılıb yenidən Şəkiyə, əvvəlki müəllimlik fəaliyyətinə qayıtmışdı.

Aydəmir Anadoluda, Qurtuluş Savaşı iştirakçılarının sırasında olmasa da, təbii ki, qəlbi öz tarixi vətəni ilə döyünürdü. Odur ki, hələ Şəki könüllülərinin Qarabağa yürüşü zamanı Ağdamda görüşdüyü Xəlil Paşanın Sovet Rusiyası ilə yeni Türkiyə arasında müştərək sərhədin zəruriliyi haqqındakı fikirlərini (Azərbaycanın sovetləşməsində mənhus rol oynayan Xəlil Paşa da öz növbəsində Qafqaz cəbhəsinin komandanı Kazım Qarabəkir Paşadan təlimat almışdı – V.Q.) tərəddüdsüz qəbul etmişdi. 1920-ci ilin aprel-noyabr aylarında Azərbaycan və Ermənistanda sovet hakimiyyətinin bərqərar edilməsi nəticəsində bu niyyət həyata keçirilmişdi. Şevket Sürəyya Aydəmirin bolşevik ideyalarına rəğbətinin səbəblərindən birini də Türkiyənin taleyi ilə bağlı olan bu məsələdə axtarmaq mümkündür.

Lakin hətta TKP-nin üzvü olmasına baxmayaraq bolşeviklərin hakimiyyətdə olduğu Azərbaycanda günləri o qədər də asan keçməmişdi. Əksinə, həyatına yaranan təhlükələr daha da artmışdı. Müəllif bu barədə yazırdı: “Şəhərdəki (Şəki nəzərdə tutulur –V.Q.) bir qisim ermənilər mənim əski Osmanlı zabiti olduğumu, milliyyətçi və turançı hərəkətlərimi, üstəlik də bir könüllü dəstənin başında Qarabağa gedib “erməni kəndli və zəhmətkeşlərinə qarşı silahlı təcavüzlərdə” iştirakımı unutmamışdılar. Bunu hər an yeni dostlarının yadına salırdılar. Bu dostların isə sağı, solu, sorğusu-sualı yoxdu. Hər şey gecə yarısından sonra, Şəki qalasındakı əsgər kazarmalarının arxasında həll olunurdu”.

Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökumətinin Bakı təmsilçisi olan Məmduh Şövkət TBMM sədrinin müavini Hüseyn Avni Ulaşın xahişi ilə 1921-ci ilin may ayında Aydəmirlə əlaqə yaratmış, istədiyi təqdirdə Anadoluya dönməsinə və hər hansı bir vəzifə almasına yardımçı ola biləcəyini demişdi. Aydəmir dostlarının təklifinə “Əgər Böyük Fransa inqilabı günlərində Parisdə olsaydınız, “Təhlükə var”-deyə Parisi tərk etmək istərdinizmi?”-sualı ilə cavab vermişdi. Başqa sözlə desək, hətta real təhlükələrin mövcudluğuna baxmayaraq Azərbaycanda qalıb başladığı işi davam etdirmək istəyirdi.

Etirafına görə, sovet rejimi şəraitində əhalinin təhsilə cəlb olunması daha geniş vüsət almışdı: “Şəkidə günlərim dolğun keçirdi. Kurslardan, toplantılardan başım açılmırdı. Rejim dəyişikliyinin bir nəticəsi də onda idi ki, həmin vaxta qədər səhnəyə çıxmayan qadınlar, kənd adamları və s. sosial təbəqələrin təmsilçiləri də artıq savad kurslarının məşğələlərinə gəlirdilər”. Ən maraqlısı isə savad kurslarına gələnlər Dağıstandan gətirilən ləzgilər və digər yerli millətlərin nümayəndələri idilər. Aydəmirin xatırladığına görə, əksəriyyəti ailə-uşaq sahibi olan bu adamlar adətləri üzrə dərsə papaqlı, patavalı gəlir, qəmə və xəncərlərini heç vaxt bellərindən açmırdılar.

Bu arada şəhər səhiyyə şöbəsinə rəhbərlik edən azərbaycanlı bir həkim Şevket Sürəyyaya tezliklə həbs ediləcəyi xəbərini gətirmişdi. Mümkün olsa, gizlicə qonşu Gürcüstana keçməsini məsləhət görmüşdü. Aydəmir məsləhətə əməl edib qaçmaq istəsə də, Şəkinin bütün çıxışlarının mühafizə altında olduğunu gördüyündən fikrindən daşınmışdı. Sadəcə oturub qədərin hökmünü gözləməyə başlamışdı.

Bir neçə ay ərzində “Həştərxan balıqçısı” kimi təsadüfi adamların idarəçiliyi altında olan Şəkiyə nəhayət Azərbaycan hökumətinin nümayəndələri də ayaq açmışdılar. Amma mahiyyət etibarı ilə onlar da balıqçıdan çox fərqlənmirdilər: “İlk olaraq Əzimzadə soyadlı biri gəlmişdi. O, nataraz görkəmli, kobud və qaba bir neft fəhləsi idi. Hər toplantıda səhnəyə atılır, həmişə də eyni sözlər deyirdi. Moskvadakı qızıl bayraqlardan, Avropanın bu bayraqlara ağzının suyunu axıdaraq baxmasından, Bakının bütün məzlum millətlərin xilas yeri olmasından danışırdı”.

Amma Əzimzadə deyilən bu şəxs vaxtını sadəcə öz anladığı şəkildə inqilabi təbliğatla keçirmirdi. Şəkiyə gələndən sonra ilk işi Reyhanə adlı 14 yaşlı gözəl bir qızla evlənmək olmuşdu. Az sonra Əzimzadəni geri çağırmışdılar. “Amma qızcığaz da çox yaşamadı. Bir sürü qəribə xəstəliklərdən qısa zaman içərisində ölüb getdi ”- deyə Aydəmir Şəkiyə gəlmiş ilk partiya nümayəndəsinin özü ilə gətirdiyi fəlakətə yanıqlı bir dillə yekun vururdu.

Gələcəyin məşhur türk tarixçisi Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanovu da ilk dəfə Şəkidə görmüşdü. Bölgələrə səfərə çıxan hökumət başçısı Şəki məscidində yerli əhali qarşısında nitq söyləmiş, yeni hakimiyyətin məqsəd və vəzifələrini sadə bir dillə anlatmağa çalışmışdı.

Aydəmir şahidi olduğu həmin səfərdən bəhs edərək yazırdı: “Əzimzadəni bir tərəfə buraxsaq, Bakıdan Şəkiyə gələn ilk maraq doğuran şəxsiyyət doktor Nəriman Nərimanov idi.

Doktor Nəriman Azərbaycanın az saylı ziyalılarından idi. Ciddi, insanda inam doğuran siması vardı. İnqilab, yaxud işğal onu Azərbaycan rəhbərliyinə gətirmişdi. Əskidən bir sosialist və kommunist olduğunu deyirdilər. Azərbaycanın nə üçün sovetləşdirildiyini də ilk dəfə onun dilindən eşitdik”.

Amma Nərimanovun verdiyi izahatlar da məsələ ilə əlaqədar Aydəmirin bildiklərinin üzərinə yeni, mühüm faktlar əlavə edə bilməmişdi. Çünki o da yalnız deyilməsi mümkün olanları dilə gətirirdi... O da çarizmin xalqlar həbsxanası olmasından, sovet Rusiyasının məzlum millətlərin haqqını qorumasından, partiyanın rəhbərliyi, Lenin və Trotskinin iradəsi ilə qızıl bayrağın Qərbin bütün paytaxtları üzərində dalğalanacağından danışırdı.

Eyni zamanda Nərimanov hələlik taleyini məcburən Sovet Rusiyasına bağlamış Azərbaycanın istiqlalından da tam ümidsiz görünmürdü. Hətta sovet şəraitində də ölkənin öz simasını qoruyub saxlayacağını, xalqın taleyi ilə bağlı məsələlərdə güzəştə getməyəcəyini düşünürdü. Yaxud insanları tamam ruhdan salmamaq üçün mübariz əhvali- ruhiyyəyə üstünlük verirdi. Yenə Aydəmirin xatirələrinə üz tutaq: “Nərimanov toplantılarda başqa şəkildə danışırdı. “Moskvadan gələn bir yoldaş,-deyirdi,-bizi başa düşmək istəməsə, çiyinlərindən basıb yerində oturdarıq. Yaxud çənəsinin altından belə vurarıq. (Bu sözləri söylərkən doktor Nəriman Moskvadan gələn yoldaşın çənəsinin altından necə vuracaqlarını da əli ilə göstərirdi)”

Təbii ki, bu sözlərin deyilib-deyilmədiyi bizə bəlli deyil. Hətta Nərimanov belə deyirdisə də, bu niyyətlərinin mümkünlüyünə inanmaqdan daha çox aldadılmış xalqa təsəlli vermək məqsədi güdürdü. Çünki vəziyyətin faciəviliyini hamıdan yaxşı o bilirdi, Orconikidze, Mikoyan, Pankratov, Serebrovski, Sərkis kimi “bolşevik rəhbərlərinin” həqiqi simasını hamıdan yaxşı o görürdü. Bəlkə də elə həmin günlərdə Leninə və Stalinə ünvanlanan, inqilaba rəhbərlik səviyyəsində ilk etirazlardan biri olan “Partiyanın milli ucqarlarda siyasətinə dair” məktubu üzərində işləyirdi.

“Doktor Nəriman həqiqətən dediklərini edə bilərdimi? Yoxsa öz-özünü aldadırdı? “– deyə Aydəmir də sual edirdi. Sonra isə sözünə davam edərək yazırdı: “Bunları bilmirəm. Amma doktor Nəriman bütün nitqlərində bir neçə cümlədən bir Leninlə olan şəxsi dostluğundan, çətinə düşəndə ona müraciət etdiyindən danışır və Leninə sadəcə ata adı ilə İliç deyirdi”.

Azərbaycanın gələcək taleyi isə, Aydəmirin dəqiq müşahidəsinə görə, yerin altındakı neft çamurunun bu ölkəyə yazdığı alın yazısı, doktor Nərimanın Leninlə şəxsi dostluğu və Moskvadan gəlmiş yoldaşın çiyinlərindən basıb yerində oturtmaq işlərinin bir arada həyata keçirilməsindən asılı idi. Əgər bu üç amil biri-birini tamamlasa bəlkə də müstəqilliyin müəyyən hissəsini saxlamaq mümkün olacaqdı.

Aydəmir “işin belə yürüdülməsinin asan görünmədiyini” təsdiq etməklə yanaşı bir qədər sadəlövhlüyə vararaq Leninlə Nərimanovun “ard arda ölmələrinin” də Azərbaycanın müstəqil mövcudluğuna ciddi zərbə olduğunu yazırdı.

1921-ci ilin may ayında sovet hakimiyyəti qurulmasının birinci ildönümü münasibəti ilə Bakıda yığıncaq və şənliklər keçirilmişdi. Şevket Sürəyya Aydəmir də həmin tədbirlərdə Şəkidən, Müəllimlər İttifaqının təmsilçisi kimi iştirak etmişdi. Bu səfər tərəddüdlər içərisində olan türk gəncinə artıq mövcudluğunun birinci ilini arxada buraxmış inqilab və onun rəhbərləri haqqında daha dolğun qənaət formalaşdırmağa imkan yaratmışdı. Mənzərənin qarışıqlığını görmüş, “ölkə idarəçiliyinin Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə komitəsi, Qırmızı ordu, Çeka və Fəhlə birlikləri arasında sərhədləri bilinməyən şəkildə bölüşdürüldüyünə” şahid olmuşdu.

Bakıda qaldığı iki həftə ərzində o, Azərbaycana rəhbərlik edən müxtəlif siyasətçilərin çıxışlarını dinləmiş, yaxud ictimai fikrin onlar barəsindəki fikirlərini eşitmişdi. N.Nərimanov və Q. Musabəyov istisna olunmaqla digər yerli xadimlər haqqında Aydəmirin mülahizə və qənaətləri ümumən mənfi idi. Və tarixin sonrakı gedişi onun öz fikirlərində əsasən haqlı olduğunu göstərdi.

“Doktor Nəriman komissarlar heyətinin başçısı kimi görünürdü, –deyə Aydəmir yazırdı. –Lakin bir inqilabçıdan daha çox sol bir sosialist, ziyalı bir siyasətçi təsiri bağışlayırdı. Sifətində vəzifəsindən bezmiş, ipləri öz əlində toplaya bilməmiş kimi görünən bir ifadə vardı. Başladığı bu işdə qüvvət aldığı yeganə şey bəlkə də istiqballa bağlı ümidlər idi”.

Q.Musabəyov (1888-1938) haqqında isə xatirələrdə bu sətirləri oxuyuruq: “Maliyyə komissarı Musabəyov təmiz, ağlı başında olan bir adam idi”.

Azərbaycan hökumətinin bir sıra üzvlərinə verilən səciyyələr isə kifayət qədər sərtdir. Burada, çox ehtimal ki, şəxsi müşahidələrlə bütünlükdə inqilaba münasibət biri-birini tamamlamışdır. Türk müəllifinin fikirlərindəki bəzi məqamlarla mübahisə etmək mümkündür. Lakin həqiqətdən o qədər də uzaq olmayan həmi mülahizələri heç bir şərhsiz nəzərdən keçirməyin özü də maraqlıdır.

“Xalq maarif komissarı Bünyadzadə kobud, oxuyub-yazma bacarığı şübhə doğuran biri idi. Kobud küçə dili danışır və özünün bu halı ilə öyünürmüş kimi görünürdü”. Bu sətirlər sonralar Azərbaycan SSR Xalq Komissarlar Sovetinin sədri vəzifəsinə yüksələn Dadaş Bünyadzadə (1888-1938) haqqındadır.

“Formal olaraq bir milli müdafiə komissarlığı vardı. Amma başında Qarayev adlı tipik bir avantürist, xalis bir küçə uşağı dayanırdı”. Burada isə Nərimanovun əsas opponentlərindən olan Əliheydər Qarayev (1894-1938) haqda söhbət gedir.

“Müavini hamıya heybətli görünsün deyə özünə həm Çingiz, həm də İldırım adını götürmüşdü. Başına dəyirmi bir papaq qoyur, belinə iri xəncər bağlayırdı. Balaca boyu, bayağı sifəti ilə nümayəndələr arasında bir cambazxana güləşçisi, yaxud operetta artisti təsiri bağışlayırdı”. Vaxtı ilə ən qorxmaz və alovlu inqilabçılardan biri kimi təqdim olunan həmin Çingiz İldırım (1890-1938) bolşeviklərin ultimatumunu Azərbaycan Parlamentinə təqdim etmişdi.

“Sonralar Sovetlər Birliyinin öncül şəxsiyyətlərindən birinə çevrilən və bu gün (1958-ci il nəzərdə tutulur-V.Q.) həmin dövlətin başqanı olan Mikoyanın inqilabdan öncə soyuqdan donmamaq üçün papağının, yaxasını qaldırdığı pencəyinin və yırtıq ayaqqabılarının içinə qəzet parçaları dolduraraq gəzdiyi deyilirdi”. Bu da Vladimir İliç zamanından Leonid İliç dövrünə kimi hakimiyyətin ali kürsülərində öz yerini qoruyub saxlayan Anastas Mikoyanın (1895-1978) halıdır.

O dövrdə Azərbaycanın siyasi tarixində hələ önəmli yeri olmayan Mir Cəfər Bağırov (1895-1956) da türk müəllifin diqqətindən yayınmamışdı. “Bağırov zahiri görünüşündən müəllimi andıran, lakin üzünün ifadəsi heç bir şey bəlli etməyən birisi idi. Nazik, uzun boyu, ucları vurulmuş bığları vardı. Yaxadan düyməli və beli kəmərli Qafqaz köynəyi, qalife şalvar və uzunboğaz çəkmə geyir, daima son dərəcə vacib, tələsik işi olan adam kimi gəzib-dolanırdı”. Azərbaycan kommunistlərinin liderinin sonrakı taleyi də Aydəmirin diqqətindən yayınmamışdı. O, ilk nəşri Bağırovun gurultulu mühakimə prosesindən dörd il sonra çıxan kitabında yazırdı: “Bağırov gözlənilməyən bir xarakter nümayiş etdirdi. Əvvəla, Azərbaycan Çekasında başladığı qan tökmə fəaliyyətinə ömrünün sonuna qədər davam etdi. Azərbaycanı münəvvər və milliyyətçilərdən bir-bir təmizlədi. Xalqı kütləvi sürgünlərə göndərdi. İqtidarı Stalin dövrü boyunca sürdü və Malenkovun gəlməsi ilə Beriya ilə birlikdə öldürüldü”.

“Ən cana yaxın insan torpaq işləri komissarı idi, – deyə Aydəmir Azərbaycan hökumətinin növbəti üzvünü təqdim edərək yazırdı. –Ağamalıoğlu yaşlı bir adamdı. Qulluq görməyən, fəqət sevimli bir üzü vardı. Dəyirmi siması kiçik, qumral bir saqqalla cevrəli idi. Təvazökar, mehriban, hər zaman üzü gülən insandı. Bəlkə də ziyalı deyildi, amma görünüş etibarı ilə əski rus münəvvərləri içərisində çox rastlanan tam bir sosialist tipini andırırdı”.

Həqiqətən də köhnə sosialist olan və Azərbaycan Parlamentində həmin fraksiyanın fəal üzvlərindən biri kimi tanınan Səmədağa Ağamalıoğlunun (1867-1930) təkcə zahiri görkəmi deyil, fikirləri ilə də digər bolşevik həmkarlarından fərqlənirdi. Təkcə elə aşağıdakı sətirlər torpaq komissarının sovet partiya və dövlət xadimi üçün qeyri-standart düşüncəsini açıqlamağa kifayətdir: “Ağamalıoğlu “Azərbaycanın alın yazısını torpağın üstü deyil, altı təyin edir. – deyirdi. – Bu neft burada qaynadıqca biz ona deyil, o bizə ağalıq edəcək. Çıxan neftdən bizim payımız bir idarə lampasını dolduracaq qədərdir. Amma bütün Rusiyada həyat bu neftə görə tənzimlənib. Nə çarə ki, iki məmləkətin taleyini bu qara çamur bir-birinə yapışdırmışdır! Ona görə də bizim üçün torpaq məsələsi yoxdur, neft məsələsi var”.

Başında belə adamların dayandığı bir quruluşla əməkdaşlıq etməyə dəyərdimi? Azərbaycanın sovetləşməsinin birinci ildönümü ilə bağlı təntənələrdən sonra yenidən Şəkiyə qayıdan Aydəmir ən çox bu sual üzərində düşünürdü.

Digər bir sual isə gələcəyi ilə bağlı idi. Müəllim kurslarını istisna etmək şərti ilə heç bir əsaslı təhsil almamışdı. Əcnəbi dil bilmirdi. Hətta Turan sevdasından da öncə biliklərin, mədəniyyətlərin, fikirlərin dünyasına yol tapmaq lazım idi. Rama Krişnanın, krişnaitlərin təlimində deyildiyi kimi, daha dərinlərə varmaq, bulağın gözünə, təşnəliyi söndürən suya çatmaq lazım idi.

lll

Və bir də “şerşe lya fam” – qadın faktoru vardı. Şevket Sürəyya Aydəmirin xatirələrindən də göründüyü kimi o, Azərbaycanda təkcə siyasi təcrübə məktəbi keçməmiş, həm də həyatının ilk və unudulmaz sevgisini yaşamışdı.

Sitarə Cənubi Azərbaycandan gəlib Şəkiyə yerləşmiş bir ailənin qızı idi. Anası ilə birlikdə yaşayırdı. Aralarındakı tanışlıq özləri də hiss etmədən sevgiyə çevrilmişdi: “Sitarə bir sultandı. Könlümün sultanı. İllərcə yuxuma girən, taleyimin aradığı dilbər hər halda o idi... Bəlkə əzəldən bir-birimizə nəsib olmaq üçün yaranmışdıq. Bəlkə də nağıllardakı kimi bir dərviş xəbərimiz olmadan eşq badəsini ikimizə də içirmişdi. Bəlkə dağları, dənizləri qismətimə qovuşmaq üçün aşmışdım?” –üstündən otuz il keçəndən sonra dəruni bir duyğu ilə yazılan bu sətirlər Aydəmirin o zamankı hisslərinin ani, ötəri olmadığını bir daha sübuta yetirir.

Amma ana ilə balanın adı qarışdığı hansısa mülk davasından, yaxud borcdan xilas olmaq naminə Sitarəni qətiyyən istəmədiyi və eyni laqeydlik gördüyü bir adama nişanlamışdılar. İki yol ayrıcında qalan, həm gələcəyinə pərvazlanan, həm də sevdiyi qızdan ayrılmaq istəməyən gənc Aydəmirin əvəzinə həlledici qərarı azərbaycanlı qız qəbul etmişdi: “Sitarə “Mən bir zamanlar özümü göydə yanan ulduz sanmışdım,-dedi. –Halbuki torpağa bağlı bir köləyəm. Ayaqlarım zəncirdədir. Əllərindən yapışsam, səni də bu zəncirə bağlamış olacağam”.

Hər ikisi üçün xilas yolu əbədi ayrılıqda, hər şeyi unutmaqda idi.

“Bizim eşq hekayəmiz nağıllardakı kimi başlamışdı. Amma sonu elə olmadı. Nağıllarda Kəloğlanlar sevgililərini divlər padşahının əlindən qurtarmaq üçün dağlar yarırlar. Tilsimləri qırıb yerin təkindəki mağaraların qapılarını açırlar. Nağılların sonu daim quşun qəfəsdən qurtarması və qırx gün qırx gecə sürən toyla bitir”.

Aydəmir isə dağlar yara bilmədi. Sadəcə dağların arxasına çəkildi. Acı etiraflarından da göründüyü kimi, “məsum bir qızın özünü fəda etməsini olmalı hadisə kimi” qarşıladı. Şəkidən Tiflisə, oradan da Batuma getdi. Sanki hər şeyi unutmaq üçün burada tələsik ailə qurdu. Sonra isə Nazim Hikmət və Vala Nurəddinlə birlikdə Moskvaya, Kommunist Universitetinə təhsil almağa yollandı.

Bundan sonrakı ömür yolunu əvvəldə qısa şəkildə anlatmışdım.

Hər halda bu ömür əvvəldən sonadək Türkiyəyə və türklüyə həsr olunmuşdu.

Soruşula bilər – bəs böyük və əbədi Turan?

Həyat yoluna iddialarla qədəm qoyan insanlar çox vaxt gənclik xəyallarını deyil, dövrün və zamanın macəralarını yaşamalı olduqlarından Şevket Sürəyya Aydəmir də sonda öndərini tapa bilməyən Turan davasının daha çox bir özləm, xəyal və həyəcan qaynağı olduğu qərarına gəlmişdi. Böyük və əbədi Turanın bir parçası kimi ömrünün iki ilini keçirdiyi, müstəqilliyi, tərəqqisi naminə bacardığını etdiyi iki fərqli Azərbaycanı isə heç zaman unutmamışdı.

Oktyabr, 2010-cu il.

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2010.- 14 noyabr.- S.24-25.