Kitabdan açılan yollar

Dostluğumuz tələbəlikdən başlamış Kamal Abdullanın Dekabrın 4-də 60 yaşı tamam olur. Bu yubileyə həm dostluq borcum kimi, ən əsası isə mədəniyyətimiz və ədəbiyyatımız qarşısında borcum kimi yazı hazırlamalıydım. Təsadüfən arxivimdən rastıma 20 il qabaq Kamalın qəribə adlı “Əvvəl-axır yazılanlar” kitabı haqqında məqaləm çıxdı. Düşündüm ki, dostumun bütün romanları, bəzi hekayələri, bəzi elmi araşdırmaları ilə bağlı yazaraq onun yaradıcılığında mənə təsir edən ideyaları, görkləri (obrazları), tapıntıları bir-bir izləmişəm. Bəlkə “ən yaxşı yenilik unudulmuş köhnədir” prinsipi ilə yubiley ixtirası edim? Arxivimdən tapdığım yazını yeni gözlə oxudum və o mənə yenilənə bilən köhnəlik kimi göründü. Həm də ilginc idi, axı, 20 il öncə Kamalın düşüncə dünyası mənə hansı özəllikdə açılmışdı? 20 il öncə biz dəyərli saydığımız tekstlərdən necə yazırdıq?

Məncə, Kamal özü də bu yazını unudub. Əgər oxumuşdusa da. Bax, bu arqumentlərlə yazıya yenidən qayıtdım.

1990-cı ildə “Yazıçı” nəşriyyatı Kamal Abdullanın “Əvvəl-axır yazılanlar” ədəbi-badii esselərini çapdan çıxardı. Söz dünyamız – Qərbdə deyərdilər Loqosferamnz bir az aforizmə oxşayan, bir az mistik olan cümlə qazandı: “Əvvəl-axır yazılanlar”... Əgər bu yazılanlar bənzərsiz “Mən”in içindən doğulursa, həmin “Mən” yazmasaydı, yazılmazdı da. Əgər bu yazılanlar əvvəl-axır yazılandısa, deməli, Sən yazmasan da Mən (və ya O, Onlar) yazacaq. İstəmədim, düşünüm ki, yazar gözəl ad vermək ədasına məntiqi qurban verib. Ancaq məntiqimiz elə qurban veriləsidir...

70 illik bir dövrdə “ən elmi” fəlsəfənin vuran və sığallayan əli ilə elmi şəkildə idarə olunan Qut dünyamız, mənəvi həyatımız ayrıca bir məntiqlə sümüklənib-damarlanmışdı. Bu məntiqin “olar-olmazları” vardı. “Olmazları” deyirdi, çox kədərlənmək olmaz, öz içində az əlləş, başqa mədəniyyətlərə, başqa şüurlara, başqa ölkələrə az səyahət et, etsən də geri qayıdanda az dəyişib qayıt. Bu məntiqin “olarları” deyirdi, özümüzü, öz iqtisadi, siyasi, düşünüş sistemimizi, yetənəklərimizi sonsuzluğacan öymək olar, tənhalığa qarşı, mistikaya qarşı, Allah qarşı nəyi deyə bilsən, deyəndə (hansı əxlaqi-mədəni oyun qaydalarını pozsan) halaldır.

Ancaq bu məntiq elə qurban veriləsi məntiq idi. Bu məntiq övrədirdi ki, ideologiyaya qulluq edən kitablarımızdan görünən Sovet adamı, Sovet Azarbaycanının adamı ekzistensiyasız bir adam kimi görünür.

Tarixda isə ekzistensiyasız adam bəlkə insan sürüsündə olub.

Ekzistensiyasız adamın içindən (özü-özündən) qorxusu yoxdur, ekzistensiyasız adamın içindəki qaranlıqlara bürünmüş dərinliklərdən, sonsuzluqlardan da xəbəri yoxdur, ona elə gəlir ki, içi dışarısındakı toplumdan düşən işıqda gün kimi aydındır.

Ancaq Sovet Azərbaycanında, əslində, belə adamlar azdı. Kitab, məqalə yazanda, camaat qarşısında çıxış edəndə isə özünü ekzistensiyasız varlıq kimi göstərənlər çoxdu.

“Əvvəl-axır yazılanlar”, məncə, Anarın “Sizsiz”indən sonra ilk ekzistensial yazıdır. “Sizsiz” də ekzistensiyadan təcəlli edir, ancaq “Əvvəl-axır yazılanlar”ı ekzistensiyanın başqa təcəllisi kimi, sözdə və sözsüzlükdə, səssizlikdə bilinməsi kimi yaşadım. Niyəsi sonra açılacaq...

Ekzistensiya insanın başqalarından xəlvət, başqalarının yaxşı anlamadığı iç yaşamıdır, axıb-gedir. Ölüm haqqında düşüncə və duyğular ki, kimlərisə Allaha, kimlərisə allahsızlığa aparıb çıxarır, kimlər üçünsə yaşamağı mənasızlaşdırır, kimlər üçünsə yaşamağı ruhun sınağı edib mənalandırır, ekzistensiyalaşdırma işini görən problemlərdən biri olur. Kədər, təklik, iç dünyamızın səssizliyində dünyadan aldıqlarımıza qulaq tutmaq, iç dünyamızın dərinliklərinə gedib buradan başqalarının dərinliklərini duymaq bacarığına çıxmaq hamısı ekzistensiallaşdırma axımını yaradır. Ekzistensiya duyğulardan çıxan düşüncə ilə toqquşmaqdır, düşüncədən gurlaşan, burulğanlaşan duyğulara batmaqdır. “Əvvəl-axır yazılanlar” bu ekzitensiyanın axımına bizi alıb aparır. Əvvəl-axır yazılanlar o demək deyil ki, Kamalın yazdığını kimsə əvvəl-axır yazacaqdır. O deməkdir ki, Azərbaycanda da kimsə əvvəl-axır ekzistenesiyasını kitabında səyahət yoluna çevirəcəkdir.

Bu kitab bütün səmtlərə səyahətdir. Azərbaycanlı, müsəlman qutuna çox doğma olan “ordan-burdan” söhbətdir. Ordan-burdan söhbət etmək ora-bura yola çıxıb qayıtmaqdır. Bu mənada esse bizə doğmadır. Ancaq yazıqlar olsun ki, esse yazılar Azərbaycanda – bu doğma yerində hələ yaxşıca məskən salmayıb. Azərbaycanlı ruhu, psixeyası, mentaliteti əvvəl-axır esselərdə çoxaçımlı bilintisini almalıdır. Deyirlər ki, Yusif Samədoğlu bir dəfə yana-yana söyləmişdi: — “Azərbaycanlı beynində esse qırışı yoxdur”. Söz dünyasında alimə, publisistə və nəhayət kişiyə ekzistensiya yasaq ediləndə esse qırışı necə olsun? Ona görə də ekzistensiyamızın şeirlərdən, nəsrdən bilinməyə əlacı qalmışdı.

70 illik ideoloji nəzarət loqosfer üçün dəmir məntiq qurmuşdu. Bu dəmir məntiq təkcə yazanları dar bir cığıra itələməyib. Oxuyanlar da dəmir məntiqin şəbəkəsinə girənləri oxuya biliblər. Canlı mədəniyyət isə həm dəmir məntiqlə “işləyir”, həm də gərəkəndə ona vecsiz qalır. “Əvvəl-axır yazılanlar” canlı mədəniyyət biçimində, modelində yazılıb. Gah dəmir məntiqlə düşünüb-duşündürür, gah da onu bir mif kimi dağıdır.

Dəmir məntiqin mifləri. Birinci mif elə dəmir məntiqin özüdür. Guya ağıllı söz, gərəkli düşüncə dəmir məntiqdə olmalıdır. Dəmir məntiq isə özü soyuqdur, sirri, gizlinləri deyimdən qovur, söyləyənin psixi cürbəcürlüyünü tekstə qoymur, ona görə də qəzet və kitabdan bizə bilinən müəllif obrazlarının çoxu bu qəddar əkizdirlər.

“Əvvəl-axır yazılanlar” bu dəmir məntiqi ekzistensiyada baş götürüb gedənə qurban verir. Bir esse Markesi, Folkneri oxumayıb oxuyanlar kimi danışanları qınamaqdan başlayır, sonra isə bu sözlərlə bitir: “...Amma sən Allah, özünü çoxbilmiş kimi aparmağa tələsmə. Və Markesi də oxumağın vacib deyil”. Heraklit isə demişdi, çoxbilmişlik adamı ağıllı etmir, etsəydi, Pifaqor ən ağıllı adam olardı. Essedən Heraklit eləcə peyda olur, fəlsəfəsindəki dünyatörədicisi olan Alovla məntiqin dəmirini əridir.

Dəmir məntiqin başqa mifi: yarımçıq yazı pisdir, bitkinlik axırda fikri tam açmaqdır. “Əvvəl-axır yazılanlar” bu mifi da dağıdır. Neçə-neçə esseləri yarıda kəsilir. Bir essedə Kamalın düşüncələri “Ağ liman”dakı Dadaşın hiyləgərliyi içində dolanıb axırıncı fikrə çıxmağa yollanır. Onun oğlunu instituta düzəltmək uçün bir professora yazdığı məktubun tekstoloji bicliyini açıqlayır. Axırda isə esse belə qurtarır: “İndi o söhbətdən on ildən çox vaxt keçib. Dadaş Anarın hər hansı bir əsərinə bir də gələcəksə, müəllifdən soruşmaq pis olmazdı: Dadaşın oğlu Moskvada instituta girdi, ya yox?”. Bu, povestin estetikasına dəxli olmayan sorudur. Ciddi tekstoloji incələməni yarımçıq qoyan, başqa operadan gələn səsdir.

Dəmir məntiqin bar buyuruğu da var: elə-belə düşünmə! Sənət sənət üçün pis olduğu kimi fikir üçün fikir də pisdir. Fikrin praktikaya aparmalıdır!

Bütöv bir dövrdür ki, toplum haqqında yazılmış fikirlərin praktikaya az dəxli olub, ancaq onlar elə yazılıblar guya ki, bir məqsədləri varsa, o da praktikadır. “Əvvəl-axır yazılanlar” bu mifi də dağıdır. Düşüncə dünyasının öz suverenliyi olmalıdır. Bir vaxtlar Platon “Parmenid” dialoqunu elə-belə, düşüncə axtarışlarını məşq etdirmək üçün yazmışdı. Yüz illər keçdi. “Parmenid” İudaizmdə, Xristianlıqda, İslamda bircə olan Tanrı probleminin paradokslarını görmək üçün gözləri açdı.

“Əvvəl-axır yazılanlar”da praqmatiklikdən (praktiki faydadan) uzaq düşüncələr bir-birindən baş alıb gedir. Məqsədli düzülmüş fikirlər birdən öz-özünə peyda olmuş, qəsdən deyilməmiş söyləmlərə dirənib dayanır. Bir çox düşüncələr dünyadakıları düz göstərdiyi üçün doğru olmur, gözəl olduğu üçün doğrulaşır. Kamal deyir: – “Şeir alınmır, nəsrə keçirsən. Nəsr alınmır, pyesə keçirsən. Heç biri alınmayanda —memuara. Elə buna görə də bizdə memuar ədəbiyyatı yox kimidir. Çünki memuara gətirən yolu sonadək keçən olmur. Kimi şeirdə ilişib qalır, kimi nəsrdə, kimi də pyesdə”.

Məntiq pedantı o dəqiqə deyər, fikir düz qurulmayıb. Bizdə də o qədər yazan var ki, şeir yazır, alınmır, nəsr yazır, alınmır, pyes yazır, alınmır. Bəs niyə memuar yazmağa keçmirlər onlar? O biri yandan, necə ola bilər ki, memuar nəsrdən asan yazılsın?!

Ataq bu məntiq pedantlığını qırağa, düşüncənin gözəlliyindən doğan doğruluğu poeziyanın məntiqinə uyğun olur.

Ünlü Argentina yazıçısı Luis Borxesi, rus yazıçısı Andrey Bitovu oxuyandan sonra məndə yarı bədii, yarı intellektual səyahətlərə maraq yarandı. Söz dünyasında çoxlu deyimlər, kəlmələr öz böyük tekstindan qopub gəzir, ayrıca, bağımsız bir həyatla yaşayır. Borxesin bir çox hekayələri onların Kommentarisi, Açıqlamasıdır. Andrey Bitovun “Yaxın retro və ya hamının bildiklərinə Kommentarilər” adlanan yazısı da Borxes düşüncə axtarışlarını andırır. Nəyisə açıqlayıb adiliyindən adisizliyina çıxmaq, paradoksda gizlənmiş paradoksuzluğu axtarmaq və axtarmaq üçün mədəniyyətdə ora-bura yola çıxmaq mənə söz mədəniyyətini, söz qavrayışını enerjiləndirən gərəkli bir iş kimi göründü.

Azərbaycan dilini intellektual səyahətlər üçün məşq etdirməyə böyük gərəyimiz var. “Əvvəl-axır yazılanlar” intellektual sayahətlərdə dilimizin məşqidir və bu məşq bu kitabla, qurtarmamalıdır.

İntellektual səyahət, sadəcə, düşünmək deyil. Hamı düşünür, ancaq hamı düşünüş sayahatinə çıxmır.

Sayahəti çox vaxt gedib görmək, gedib tamaşa etməklə bağlayırıq. İntellektual səyahət isə düşüncə axımına özünü buraxıb, ağıl, bilik tapıntılarına gedib tamaşa etməkdir. Düşüncə axımı axmaqdan, düşüncələrə tamaşa etməkdən həzz almaqdır. Kamalın hər essesi hansı bir sözünsə, hansı bir fikrinsə, hansı bir söyləminsə qarşısında durub tamaşa etməkdən, sonra isa Kommentari üçün yola düşməkdən başlayır.

Esselərdəki belə başlanğıclar “Şair, hökümdarın hüzurundasan”, “Üç canavar qalınlığında qaftan”, “Şair sözü”, “Kölgə salmaq istəyən”, “Nəyə isə, kimə isə qayıdırıq”, “Bir ömürdü – yaşayırıq”, “Şairlar allahların yadına düşən son adamlardır”...

İntellektual səyahət Kamalın kitabında bütün bunları onun ekzistensiyasına batırır, sonra Kommentari üçün səyahət başlayır. Ekzistensiyaya batırmaq nə deməkdir? O deməkdir ki, sirri axtarılan deyimi, kəlməni “səndən qıraqda duran”dan “sənin dərinliyində, duran”a çevirmək lazımdır ki, onun sirrini açmağı öz sirrini açmaq kimi biləsən və ya istəyəsən. Deyirlər, axı, həqiqət qıraqdan baxana açılmır. Həqiqətə öz iç dünyanın dramasında yaxınlaşanda açılır. Deməli, həqiqət, gerçək, doğru ekzistenesialdır. Bizim ənənəvi elmi düşüncəmiz isə gerçəyi ekzestensial etməyi bacarmayıb. Bu səbəbdən də onun gerçəkləri belə darıxdırıcıdır.

Bəxtiyar Vahabzadə bir dəfə demişdi: “Mənim həqiqətə yazığım gəlir”. Bu, həqiqətə ekzistensiyadan baxmaqdır. Gerçəyi ekzistensiyaya batıranada onu dəli kəmi sevirsən, ona mat qalırsan, onun əsir-yesiri olursan. Onu sufi Allahı sevən kimi sevirsən. Onunla cığallıq edirsən, küsüşürsən, barışıb kövrəlirsən. “Əvvəl-axır yazılanlar”da həqiqət bütün bu ekzistensiya gurluğu içindədir.

Bir vaxtlar Nitsşe insan dünyasının dəyərlərini başqa cür dəyərləndirdi. Neçə-neçə yaxşı sayılanı pis kimi göstərdi, neçə-neçə pisi yaxşı kimi alqışladı. Dəyərləri tarix yavaş-yavaş dəyişdirir. Nitsşe isə götürdü, təkbaşına yeni dəyər sistemi yaratdı: yazığı gələn, başqalarının halına yanan həmişə belə sayılıb ki, insanın ucalığıdır. Nitsşe isə dedi, Uca İnsanın (Üst İnsanın, Supermənin) yazığı gələndə yumşalır, deməli, özü yazıq günə düşür. Belə-belə Nitsşe çox dəyər devrimləri etdi. İndi irəli mədəniyyətlərdə xristian dəyərləri, əxlaqın başqa sərvətləri öz sayğısını çoxlarının gözündə saxlayır. Ancaq Nitsşedən sonra dəyərləri dibindən dəyişdirənlərə də maraq saxlanılır və sənətdə, elmdə onlara davranış azadlığını verən yerlər ayrılır. Beləliklə, alternativlik üçün hər bölgədə meydança ayrılır.

İrəli mədəniyyət olmaq istəyiriksə, biz də belə etməliyik!

Qiyamçı şüur azərbaycanlı mentalitetinə ta əskidən doğmadır. Ancaq gündəlik şüurumuz qiyamçı şüurumuzu bizə unutdurur. Gündəlik şüurumuz darıxdırıcı qəliblərin əsiridir. Bizə bu qəlibləri dəhrələyən intellektual səyahətlər lazımdır. “Əvvəl-axır yazılanlar”da xeyli dəyərlərin dəyişdirildiyini, qəliblərin haldan salındığını gördüm.

Böyük sənəti, dahiləri bütləşdirmək bizim xəstəliyimizdir. Araşdırıcılarımız Nizami ilə, Füzuli ilə, Mirzə Fətəli ilə, Mirzə Cəlil ilə öz səsləri ilə danışa bilmirlər. Yazılarında onlarla söhbət edəndə hörmətdən, heyranlıqdan səsləri əsim-əsim əsir. Bu hörmətə xal düşməsin deyə onlardan canlı, ikibaşlı nə varsa, alırlar. Kamal isə Mirzə Fətəlinin Füzuliyə, Tolstoyun Şekspirə və Turgenevə, Pisarevin Fetə, Cavidin Sabirə, Səməd Vurğunun Mikayıl Rəfiliyə pis baxmalarını problemə çevirib düşünür ki, bütləşdirməkdən bezikək.

“Qorxmaz sənətkar” da ideologiyanın bir bütü, qəlibidir. “Əvvəl-axır yazılanlar”da isə yazılır: “Qorxunu açıq yazmağın özü qorxusuzluqdur. Sabir açıq yazmışdı. Mirzə Cəlil, Əbdürrəhim bəy açıq-aşkar qorxu içindəydilər və bunu elə belə da yazdılar.

Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim... qorxu içində yaşayırdılar, amma yazanda qorxusuzluqdan yazdılar”.

Əvvəl-axır bizdə də mədəniyyəti “elmi” yönəldən, idarə edən ideologiyanın “dəmir məntiqini” devirən esse yazılmalı idi. Əvvəl-axır bizdə də intellektual səyahətə aparan esse peyda olmalı idi. Əvvəl-axır bizdə də dəyərləri dəyişdirən esse yaranmalıydı. İndi belə essedən birini oxuyub düşündük.

Niyazi Mehdi

525-ci qəzet.- 2010.- 27 noyabr.- S.22.