Yaşıl qaranlıqlar içində göy işıqlar və yaxud atamla söhbət

(həm əyani həm xəyali)

Allah sənə rəhmət eləsin, Əli bəy Hüseynzadə

A.Eynşteynin oğlu dünyanın ən məhşur psixiatoru olmaq istəyirdi.

Amma..............

ən məhşur psixiatorun pasienti oldu.

Çoxdandır ki, maraqlı bir mövzu üzərində işləyirdim. Başqalarını deyə bilmərəm, amma mənim üçün bu mövzu olduqca maraqlı bir mövzu idi. “Artur Şopenhauer və Məhəmməd Hadi”. Artur Şopenhauerin “Dünya iradə və təsəvvür kimi” (Ümumiyyətlə bu elmi əsərin adı zənnimcə alman dilindən azərbaycan dilinə düzgün tərcümə olunmamışdır. Çünki “Dünya iradə və təsəvvür kimi” sözləri öz-özlüyündə heç bir mənanı vermir, anlaşılmır. Bu sanki söz yığımıdır. Mən alman dilini bilmirəm və bu ifadənin alman dilində nə məna verdiyini də deyə bilmərəm. Hətta mən bir dəfə bu barədə “ədəbiyyat” qəzetində yazmışdım da. Və o zaman demişdim ki, məncə bu əsərin adı belə tərcümə olunmalıdır. “Dünyada yaşamaq insandan iradə tələb edir. Çünki Şopenhauerin fikrincə bu dünya ən dözülməz bir yerdir. Ən çətin və ən əzablı bir yerdir. İradəsiz, iradə göstərmədən bu dünyada yaşamaq isə mümkün deyildir. İradə özü isə əslində yoxdur. O bir təsəvvürdür, illüziyadır) və “Həyat iradəsi” adlı elmi əsərlərini, Məhəmməd Hadinin “İnsanların tarixi faciələri və yaxud əlvahi intibah” bir də “Beşikdən məzara qədər olan bəşərin əhvalı” poemalarını tutuşdurub hər iki mütəfəkkirin təfəkkürlərinin bir-birlərinə yaxınlığını araşdırırdım. Və araşdırdıqca, öyrəndikcə bu oxşarlığı, bu yaxınlığı nəinki görür, tutur və duyur, hətta tam təfərrüatı ilə eyniliklərinin şahidi olurdum. Təkrar-təkrar araşdırdıqca, təkrar-təkrar bu mövzuya qayıtdıqca dəhşətə gəlir və yeni-yeni məqamlarla rastlaşırdım. Doğru deyirlərmiş insanın hər bir dövrünün, hər bir yaşının öz düşüncə tərzi və hər bir hadisəyə də özünəməxsus yanaşması vardır.

Yadıma gəlir ki, hələ lap cavan vaxtlarımda, bəlkə də erkən lap yeniyetmə on beş- on altı yaşlarımda atamın təkidi ilə Şopenhaueri, Nitsşeni, Qartmanı, Vaqneri, Spinozanı digər və digər düşünərləri oxuyub heyrətə gəlirdim, bədbinləşirdim, hissə qapılırdım. Həyata, yaşamağa marağım tamam keçirdi. Heç nə məni maraqlandırmırdı. Amma indi................. Bu bədbinlərin ən bədbini olan Şopenhaueri birdə təkrarən oxuduqda hiss edirdim ki, onun həyat haqqında dedikləri o bədbin çıxılmaz fikirləri vaxtilə olduğu kimi mənə artıq bir o qədər də təsir etmir. Sanki hər şeyə qarşı laqeydləşmişəm, biganələşmişəm. Şopenhauer özü demişkən “laqeydləşmək elə müdrükləşmək deməkdir” Bəlkə artıq yaşa dolduqca müdrükləşirəm (yox-yox əgər müdrükləşmək hər hansı bir həyat hadisəsinə qarşı laqeydləşmək, biganələşmək deməkdirsə onda belə müdrüklüyü mən istəmirəm. Mən yenidən yanmaq, alovlanmaq, çılğın olmaq istəyirəm. Lap elə o cavan yaşlarımda olduğu kimi).

Məni bu dəfə dəhşətə gətirən isə ayrı məsələ idi. Axı mən niyə vaxtilə bu eyniliyi tuta bilməmişdim. Halbuki mənim doktorluq dissertasiyam Məhəmməd Hadidən olmuşdur. Mən yazdığım bu elmi mövzunun içindən yeni bir qol ayırıb Şopenhauerin adı çəkilən əsəri ilə paralel apara bilərdim. Doğrudur yazdığım elmi əsərdə müəyyən qədər Şopenhauerin “İfrat fərdiyyəçilik” fəlsəfəsinə toxunulmuşdur. Amma............ o, bu mənim indi dediyim və yazmaq istədiyim səviyyədə olmamışdır.

Sanki Məhəmməd Hadi Şopenhauerin bu elmi əsərini alman dilindən götürüb Azərbaycan dilinə çevirib nəzmə çəkmişdir. Yox, yox əstəğfurullah yox. Mən demirəm ki, Məhəmməd Hadi özünün “İnsanların tarixi faciələri və yaxud əlvahi intibah” əsərini Şopenhauerdən götürmüşdür. Və onu da demirəm ki, bu əsər plagiat bir əsərdir. Xeyr sadəcə olaraq demək istəyirəm ki, bu dünyanın hər üzünə bələd olan hər iki mütəfəkkirin başqa-başqa dövrlərdə, başqa-başqa məkanlarda yaşayıb dünya haqqında, ən başlıcası insanlar haqqında əldə etdikləri qənaət və gəldikləri nəticədir.

“İnsanlara ancaq kənardan baxmaq lazımdır. Mən insanları ancaq kənardan müşahidə edirəm. İnsanlara yaxınlaşdıqca onların nə qədər miskin, mənfur olduğu məlum olur. İnsan dözülməz məxluqdur”

A.Şopenhauer.

“İnsanları mən çox sevirəm leyk uzaqdan”

Məhəmməd Hadi

Bəs insanlar niyə və nədən belədirlər? Bu onların xislətindədirmi? Yoxsa insan deyilən məxluq məhz elə belə olmalıdır? Əgər belə olmalıdırsa axı niyə insanlar belə olmalıdır? Bu sualın cavabını isə nə Şopenhauer nə də ki, Hadi deyir.

Bir neçə misalı diqqətinizə çəkmək istəyirəm.

“Dünya bütün insanların gözləri qarşısında dağılıb bərbad olmuş bir zülm, qaranlıq heç bir işığı olmayan zülmət bir məkandır. Və bu dünyadan kənar heç bir əzab yoxdur. Bütün əzablar, ağrılar bu dünyadadır. Əgər bütün canlılar üçün axırıncı məqsəd həzdirsə bu həzzə çatmaq mümkün deyil. Çünki bu dünyada həzz yoxdur. Həzz şüurun yaratdığı illüziyadır. Bu zülm məkanında bütün insanlar, bütün canlılar, bütün bəşəriyyət heç nədən heç bir zövq almadan yaşayır və öz mövcudluqlarını fəryad halında, ağrıdan çığırtı ilə bir-birlərinə sübut etməyə çalışırlar”............ Bu dünyada yaşayan insanlar bir-birilərənə sevmirlər. Sanki bir-birilərinə qənim kəsilmişlər.

A.Şopenhauer

“Həyatın səsləri quşimdə həp fəryad şəklində

Bu insanlarki qardaşdır və lakin yad şəklində

.........................................................................

Cahan didəmdə durmuş bir zülmabad halında

Edir isbat mövcudiyyətin fəryad halında

Məhəmməd Hadi

Yaxud:

İnsan bu dünyada heç nə ilə fərəhlənə bilmir, çünki bu dünyada sevinc yoxdur. Çünki bu dünya onun bütün arzularının əksinə qurulmuşdur. Əgər bu dünyada qurulan hər bir şey insanın bütün arzularına ziddirsə demək o heç nədən zövq alıb fərəhlənə bilməz. Belə olan təqdirdə onun bütün fərəhləri sanki həbs olunmuşdur.

İnsan bu dünyaya gələn gündən mübarizə aparır. (kimlə? Təbiətlə və öz bəşər növü ilə?) və heç nəyə də nail ola bilmir. Bu mübarizədə onun başının üstünü alan bütün qüssələr, müsibətlər, fəlakətlər isə cərbəstdir, azaddır.

A.Şopenhauer

Bu adəm oğlu çoxdandır,

mübarizdir təbiətlə

Çox əski bir mübarizdir

tükənməz dərdi afətlə

Fərəhlər həbs olunmuş hüznlər

azad şəklində

Bəlalar, qüssələr, müsibətlər abad şəklində.

M.Hadi

Və yaxud:

Torpaq bu dünyanın öz rəngidir. O bəzən qara, bəzən qəhvəyi, bəzən isə boz rəngində olur. Bu rənglərdən başqa isə torpağın digər rəngi olmur. Bu rənglərin isə heç biri insana sevinc, fərəh gətirmir. Əksinə kədər və qüssə gətirir. Çünki bu torpağın ilk udduğu maye qan olmuşdur. (onda bəs əgər belə isə torpaq niyə qırmızı rəngdə deyil.) Torpaq insana zülm, əzab –əziyyətdən başqa heç nə vermir. (Heç nəyi insana əzabsız-əziyyətsiz, zəhmətsiz hazır vermir) Öz növbəsində insan da torpağa zülm, əzab-əziyyət verir. Və insanın da torpaqdan əldə etdiyi məhsul zülmün, əzabın bəhrəsidir.

................... Nəhayət torpaq insanı udur. Bir müddətdən sonra isə torpaq yenidən yer üstündə əzab-əziyyət, ağrı çəkmək üçün insanı bu dünyaya gətirir.

A.Şopenhauer

“Bəşər bədbəxtsən giryan pərişan

bir halın var.

Müsibət torpağından yoğrulmuş

bədbəxt bir zatın var.

Məhəmməd Hadi

Bütün poema boyu belə misalların sayını istənilən sayda artırıb göstərmək olar. Dediyim kimi fikir və mahiyyət etibarilə qətiyyən bir-birlərindən ayrılmayan, seçilməyən əsərlər.

Və onda əgər o ruh deyilən məsələyə inansaq o zaman.......... İlahi pərvərdigara doğrudanmı ruh deyilən məfhum vardır və ruhun kimdənsə kiməsə keçməsi mövcuddur?

Mən bir dəfə bu barədə qədim hind fəlsəfəsində oxumuşdum. Deyilən əsər əgər səhv etmirəmsə deyəsən reinkornasiya adlanırdı “ (pereseleniya duş). Doğrudur bu əsəri oxumağına oxudum. Amma sözün düzü ağlım bir şey kəsmədi. Sonralar Şimali Koreyada Marksizm-leninizm ideologiyasını dəstəkləyən və bu ideologiyaya Kim İr Senin də fəlsəfi əlavələri olan “Çuçxe” yəni insan öz ruhunun əzəli və əbədi sahibidir, ağasıdır fəlsəfəsini oxuyandan sonra isə ruh məsələsinə, ruhun bədəndən- bədənə keçməsi məsələsinə inamım itdi. Daha doğrusu gülünc bir şeyə çevrildi. Hər iki əsəri mən sovet dövrü oxumuşdum. Yəqin elə ona görə də Marksizm-leninizm ideologiyasını dəstəkləyən fəlsəfəyə daha çox üstünlük vermişdim.

Amma indi................................

Mən dindar adam deyiləm.Yox qətiyyən yox. Amma həmişə Allaha inanmışam, inanıram,inanacağam da. “Varlığı yox yoxluğu vardan daha dilbər” olan bu ulu varlığa yaşa dolduqca daha çox bağlanıram, inanıram. Dilimdə də həmişə “La ilahə illəllah” kəlməsi olub. Amma heç bir zaman nə namaz qılmışam nə də ki, oruc tutmuşam. Namaz qılıb, oruc tutanlara da həmişə “Allah orucunuzu, namazınızı qəbul eləsin” demişəm. Özüm isə ................. hərdən yeri gələndə indi məclisdən-məclisə, bayramdan-bayrama içmişəm də elə indi də yeri düşəndə az da olsa müəyyən qədər içirəm. Mərhum alimimiz, akademik, gözəl insan atamdan da yaşda böyük olmasına baxmayaraq vaxtilə yaxından dostluq etdiyim, mənim doktorluq dissertasiyamın elmi konsultantı Məmməd Cəfər müəllimin dediyi kimi “A kişi Məhəmməd Hadidən yazasan özün də içməyəsən – axı bu mümkün olan şey deyil. Götür içək.... yoxsa o kişinin ruhu birdən inciyər.......” Amma daha əvvəlki kimi içə bilmirəm. Sözsüz ki, yaş da özünü göstərir.

Hə.................. mətləbdən uzaq düşdüm deyəsən. Əgər o ruh deyilən məfhum həqiqətən varsa və əgər ona inansaq onda demək 1860-cı ildə Frankfurt Mayn şəhərində vəfat edən Şopenhauerin ruhu 19 ildən sonra 1879-cu ildə Şamaxıda dünyaya gələn Məhəmməd Hadiyə keçmişdir.

Doğrudur ədəbiyyat aləmində belə, buna oxşar hadisələr olub və olur. Özü də çox olur. Oxşar talelər, oxşar hadisələr, oxşar əsərlər, oxşar mövzular, oxşar fikirlər və s..................... Lap elə götürək Uilyam Folknerlə Alber Kamyunu. Hər ikisinin taleyi, yaradıcılığı, mövzu dairəsi, dünyaya baxışları eyni olub. Hətta hər ikisi bir-birlərindən xəbərsiz eyni mövzulu əsər yazıb, eyni adla da adlandırıblar. “Rahibə üçün rekviyem” hər ikisi Nobel mükafatına layiq görülüb və hər ikisi də eyni faciə ilə dünyalarını dəyişiblər. Biri avtomobili idarə edərkən qarşıdakı ağaca çırpılıb ölüb, digəri isə at çaparkən böyük bir ağaca dəyib dünyasını dəyişib.

Adlarını çəkdiyim hər iki yazıçının oxşar mövzuları ola bilər, bu mümkündür. Çünki hər ikisi təqribən eyni dövrdə yaşayıb, yazıb-yaradıblar və dünyanı narahat edib nigaran saxlayan problemlər hər iki yazıçını da narahat edib və öz yaradıcılıqlarında özünü göstərib. Və ondan dolayısı bu mümkündür.

Amma A.Şopenhauerlə, Məhəmməd Hadi isə tamam başqa-başqa dövrlərdə, başqa-başqa məkanlarda, başqa-başqa dünya görüşünə, başqa-başqa düşüncə tərzinə, başqa-başqa mentalitetlərə malik olan ölkələrdə yaşamalarına baxmayaraq bütün dünya kədərini, bütün dünya əzablarını, ağrılarını hər ikisi eyni cür dərk edib öz əsərlərində də eyni cür göstəriblər.

Yeganə fərq isə onda olmuşdur ki, Məhəmməd Hadi özünün digər əsərlərində yəni “İnsanların tarixi faciəsi və yaxud əlvahi intibah” əsərindən başqa ayrı əsərlərində insanların xoşbəxtliyini, məsudluğunu, mənsub olduqları millətlərinin azadlığında, müstəqilliyində nəhayət ki hər millətin öz “imzalarını övraqi həyatə qoymağında” tapırdı. Bütün dünya əzablarını, ağrılarını, çıxılmazlıqlarını, kiçik millətlərin müstəmləkə olmasında görürdü. Bütün əzabları, bütün dərdləri, ağrıları, millətin öz faciəsini dərk etməməsində görürdü. Bu isə həqiqətən böyük, olduqca böyük və ağır, çəkiləsi mümkün olmayan bir faciədir.

“Əğanib etdi hər karın itmam

Biz isə əski tasdır əski həmmam”

M.Hadi.

Çünki:

“Dərd bizdə, ağrı bizdə,əzab bizdə

Hər türlü bəla bizdə”

Şopenhauer isə belə düşünmürdü. Şopenhauerə görə dərd, əzab, ağrı, bəla bu dünyada əzəli və əbədidir. Və bu dünyada heç bir zaman fərəh, məsudluq olmayacaq. Dünyanı dəyişə biləcək heç bir qüvvə də bu dünyada yoxdur, olmayıb və heç bir zaman da olmayacaq. Dünyanın kədəri isə heç bir zaman bitməyəcək.

Çünki Şopenhauerin mənsub olduğu xalqın milli problemləri yox idi. Ona görə də milli məsələlər onu düşündürmürdü, onu narahat etmirdi. Çünki o alman idi. Nə Fatma-Tükəzbanları var idi nə də ki, Məmmədəliləri həm də ondan da başqa o müstəmləkə deyildi. O öz milli problemlərini çoxdan həll edib bitirmiş bir ölkədə yaşayırdı. Yox əgər öz dövründə onun da milli problemləri nə az nə çox elə bizimki qədər faciəvi olmuş olsaydı, onun da mənsub olduğunu millət nə az nə çox elə bizim günümüzdə, elə bizim kökümüzdə olsaydı, milləti Məmmədhəsən əmilərdən, Usta Zeynallardan, Novruzəlilərdən bir sözlə öz faciələrini qətiyyən dərk etməyən əksinə, öz faciələri ilə fəxr edən o cür pak təmiz heç kimə lazım olmayan saf insanlardan və dini islam yolunda millətə qan udduran, Şeyx Nəsrullahlardan, Xudayarbəylərdən, “bir rus görəndə yanında xar olan” Qurbanəlibəylərdən ibarət olsaydı heç inana bilmərəm ki, o cür zəka sahibi, o cür ağlın və savadın yiyəsi bunu özümə dərd edib alovlanıb yanmasın. Və öz milli faciəsini, dünya kədərindən üstün tutmasın, öz milli dərdini dünya kədərindən irəli görməsin və çevrilib Hadi kimi kefli İskəndər olmasın.

Şopenhauer 1788-ci ildə anadan olub, 1860-cı ildə vəfat etmişdir. Hadi isə 1879-cu ildı anadan olub, 1920-ci ildə dünyasını dəyişmişdir.

Şopenhauer adı çəkilən əsərini tam bitkin halda (yəni müxtəlif tarixlərdə ara-sıra həmin əsər üzərinə qayıdıb, yenidən işləmiş düzəlişlər aparmışdır) 1836-cı ildə başa çatdırmışdır. O zaman isə Hadi heç bu dünyada olmamışdır. Əsər alman dilində yazılmışdır. Hadi isə mən bildiyim qədər alman dilini bilmirdi. Adı çəkilən əsərin birinci variantı isə rus dilinə 1927-ci ildə tərcümə olunmuşdur. O zaman isə Hadi artıq yeddi il idi ki, bu dünyada yox idi. Demək onda məntiqdən belə çıxır ki, o bu əsəri oxuya bilməzdi. Lap əgər sağ olsaydı belə güman etmirəm ki, rus dilini belə kamil səviyyədə bilmiş olardı. Əgər rus dilini bilmiş olsaydı belə yenə də inana bilmərəm ki, Şopenhauerin qurğuşun ağırlığında olan elmi dili rus təhsili olmayan bir adama tam təfərrüatı ilə belə çatsın.

Hə................. onda üçüncü variant qalır. Bu məncə daha real variantdır. Yəni Hadi Şopenhaueri oxumaya-oxumaya onu bilməyə-bilməyə bu dünya haqqında gəldiyi fikirlərdir ki, bu fikrə ondan otuz il əvvəl Şopenhauer gəlmişdir. Və Şopenhazerin elmi dillə deyib insanlara izah etdiyini Hadi daha bədbin, poetik və romantik bir dildə demişdir. Bu isə zənnimcə daha çətin və daha ağırdır.

Yox mən bununla Şopenhauerlə Hadini qarşı-qarşıya qoymuram, birini də digərindən üstün tutmuram. Şopenhauer mövcud dünyanı ən pis, ən kədərli öz təlimini isə ən bədbin adlandırırdı. Və bu dünyanın heç bir zaman məsud xoşbəxt olacağına inanmırdı. Buna isə inananlara gülürdü. Hadi isə bu dünyanın xoşbəxtliyini məsud günlərini millətlərin azadlığında, hürriyətində görürdü. Millətlərin öz imzalarını övraqi həyata qoymağında görürdü.

Ey ol vəqti görən məcud unutma bizləri yad et

Bu yolda həsrət ilə can verən ehbabi tedad et

Məzarım üzrə gəl dur qəmli-qəmli ağla fəryad et

Oxu bu şeri qəbrində ələttəkrar övrad et.

Bu şeir bir növ Hadinin gələcək nəclə olan vəsiyyəti idi. Hadi inanırdı ki, nə zamansa onun mənsub olduğu millət o məsud günlərə çıxacaq, milləti öz imzasını övraqi həyata qoyacaq və o zaman Hadinin “zərrati cismi qəbrdə rəqsan” olacaq.

Hadinin mollaxana təhsili aldığına baxmayaraq “hər türlü bəlaların” millətin başına gələn müsibətlərin, ağrıların millətinin islam dininə olan ifratçılığında, fanatikləşdirilməsində və bu ifratçılığın mövhümata, cəhalətə çevrilib insanların ayağına buxov olmasında görürdü.

Bu gün islami görməkçün dur ey Adəm məzardan

Qucaqla bağrına bas naxələf bir nur lazımsadeyirdi.

Demək olar ki, atamla hər görüşümüzdə bu barədə söhbət edir, fikir mübadiləsi aparır, Hadidən beytlər, Şopenhauerdən misallar çəkib hər ikisini tutuşdurub mübahisələr edirdik. Atam bəzən mənimlə razılaşır, bəzən də öz etirazını bildirirdi. Atam deyirdi ki, ay oğul, ay gözümün nuru olduqca çətin, ağır, axırı görünməyən bir işə girişmisən. Əgər hövsələn çatarsa, başladığın bu işi əmələ gətirib axıra çatdıra bilərsənsə və ən başlıcası səni başa düşərlərsə çox böyük bir iş görmüş olarsan. Yox əgər səni başa düşməsələr özünə düşmən qazanacaqsan. Əsas məsələ budur. Bu işi isə təkcə elə Şopenhauerlə Hadi ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Şopenhauerin, Nitsşeye, Vaqnerə və digərlərinə olan təsirini də qeyd eləməlisən. O ki, qaldı Hadinin yaradıcılığında olan pessimistliyə, bədbinliyə yaddan çıxarma ki, Sabirin yaradıcılığında olan pessimizm, kədər, milli faciə Fatma-Tükazbanların, Xansənəmlərin, Məmmədəlilərin, “hər biri bir qız kimi oğlan sevən tacirlərimizin” öz dövründə öz faciələrini dərk etməmələri daha dözülməzdir. Və bu dözülməzliyə dözmək və dözə-dözə gülmək heç də Hadinin faciəsindən geri qalmır. Mirzə Cəlilin bədbinliyi isə daha ağırdır, daha çətindir, dözülməzdir. Vallah heç çəkiləsi deyil. Mirzə Cəlilin yaratdığı qəhramanlar yaşadıqları bu dünyada heç bir işıq heç bir işartı belə görmürdülər, nəfəs almağa heç bir yer tapmırdılar, havasızlıqdan, tüstüdən boğulurdular. Çünki Mirzə Cəlil öz yaradıcılığında hava udmağa heç barmaq boyda da olsun bir yer qoymurdu. Çünki hər yer tüstüdür, qaranlıqdır. Zülmətdir(yəqin ki, mənim bu yazımı oxuyanlar mənə irad tutub deyəcəklər ki, “Ay kişi Sabir hara Nitsşe hara? Mirzə Cəlil hara Spinoza hara? Heç Xansənəmin, Fatma-Tükəzbanın yeridir? Ax..........Vallah yeridir Billah yeridir, Həm də bilirsən necə yeridir. Axı Sabir də mənim Nitsşemdir Hadi də mənim Şopenhauerimdir)

Atamla bu barədə olan söhbətlərimiz get-gedə öz məğrasından çıxır, get-gedə dərinləşir və mübahisəyə çevrilirdi.

– Ata bilirsən nəyə görə Sabirin, Hadinin, Axundovun, Mirzə Cəlilin “Arizi qəmlər əlimdən ürəkləri şişmiş idi? Ona görə ki, mollaxana təhsili almış idilər, mollaxanada oxumuşdular. Mollaxana təhsili alanlar isə milli məsələlərdə daha ciddi, daha ayıq olurlar. Çünki onlar bilirdilər, görüb dərk edirdilər ki, dinin din olmasından ötrü ilk növbədə gərək millət millət olsun. Onlar deyirdilər ki, “ay mənim müsəlman qardaşlarım gəlin indi də İslam ümmətçiliyindən millət ümmətçiliyinə keçək. Bütün dünya millət-millət deyib bağırdıqları halda biz isə müsəlmançılıq deyirik. O bəyənmədiyimiz qonşularımız hayrnik(vətən) deyir biz isə xüms deyirik, zəkat deyirik, siğə deyirik”. Bu dünən də belə olub, bu gün də belədir. Əgər belə davam edərsə sabah da belə olacaq. Və gələcək nəsillərin az-çox düşünənlərinin də “arizi qəmlər əlindən ürəkləri şişəcək.”

Şopenhauer son dərəcə Allaha inanan bir adam olub alman idealist filosofu olub. Lakin insanların sərbəstliyinin, müstəqilliyinin əlindən alınmasını, inkivizisiyada, kilsədə, dində görürdü. Və elə buna görə – “din hamının-hamıya qarşı olan müharibələrdir” deyib. Elə buna görə də “iztirab, əzab qarşısı alınmazdır”deyib. Elə bütün bunlara görə də Şopenhauerin Nitsşeyə olan təsiri ona Anti Xrist (xaç əleyhinə) adlı belə bir dahiyanə əsəri yazdırıb.

Məhəmməd Hadi də isə belə bir konkret fikirlər yox idi.

Bir dəfə yenə də atamla bu barədə söhbət edərkən- ay ata bu saat bizə, indiki şəraitdə və düşdüyümüz bu müharibə vəziyyətində birinci nə lazımdır? Dindarlıq yoxsa millətsevərlik-deyə soruşdum. Onsuz da məlum məsələdir ki, hər ikisini paralel apara bilmirik. Onu da görürük ki, dindarlığımız millətsevərliyimizi üstələyir. Yox mən dinin əleyhinə deyiləm yox əstəğfürullah. Mən sadəcə olaraq sənə vaxtilə din xadimi rəhmətlik Məhəmməd Pişnamazzadədən bir misal çəkmək istəyirəm. Pişnamazzadə vaxtilə “difai” partiyasının yaradıcılarından biri olub. Ermənilərə divan tuturmuş. Təbiət cəhətdən olduqca mülayim, rəhmdil adam olmasına baxmayaraq onlara qarşı ürəyində qətiyyən rəhm hissi yox idi. Baş kəsərdi. Qan tökərdi. Bir rus zabiti tərəfindən həbs olunarkən ondan soruşurlar ki, – axı sən din xadimisən sənin necə insan qanı tökməyə əlin gəlirdi?

Pişnamazzadə cavab verir:

– Əgər o dəyyuslar mənim dinimə təcavüz etsəydilər mən onları Allaha tapşırardım. Çünki hamımızın Allahı birdir. Allah özü onların cəzasını verəcəkdi. Amma onlar mənim millətimə təcavüz ediblər. Millətimi, torpağımı qorumağı isə Allah mənə tapşırıb. Ona görə də onların qanını axıtmağa mənim əlim gəlir. Heç heyfslənmirəm də.

Bu çox gözəl cavabdır ay ata. Bununla onu demək istəyirəm ki, təkcə elə dinin ətəyindən tutmaq olmaz, bir az da millətçiliyə meyl edək. Mən Əhməd bəy Ağa oğlunun dediyi kimi, yəni türk qanlı, islam imanlı, fürəng düşüncəli, Avropa qiyafəli olmağımızı arzulayıram. İndi soruşuram: Bu dediklərimdən bizə birinci hansı lazımdır? Axı deyəsən bu saat hər bir şeyi bir kənara atıb, yaddan çıxarıb ancaq elə islam imanlı olmağımızı önə çəkirik. O biri dediklərim isə sanki heç birimizə lazım deyil. O biri dediklərimizi unutmuşuq.

Ruhları önündə səcdə etdiyim Əhməd bəy Ağa oğlu, Əli bəy Heseynzadə digər və digərləri dəfələrlə öz yazılarında “Əzan səsləri bizi yatdırır, bizə lay-lay çalır, bizi ayılmağa, oyanmağa qoymur, qoymur ki, özümüzü tanıyaq, özümüzə dönək, özümüzə qayıdaq. Gəlin indi də İslam ümmətindən islam millətçiliyinə keçək. Bizim azadlığımız, yeganə nicatımız isə millət yoludur. Biz millət deyəndə özümüzü tanıyırıq, özümüzə qayıdırıq- deyərdilər.

Hə..........bəs sən nə deyirsən ay ata, sənin fikrini bilmək istəyirəm. Əli bəy Hüseynzadə hələ o dövrdə bizim bu günki mövhümatçılığımıza tam uyğun gələn bu günümüzü görüb “Bizi sahili nicata çıxaracaq yeganə yol varsa o da mütləq nasionalizmdir demişdir”.

Mübahisəmiz çox uzandı. Bəlkə lap belə gecə yarıya qədər.Sənə nə olub ay Ata? Axı sən özün də vaxtilə millət-millət deyirdin. Məni də bu sağalmaz azara sən özün yoluxdurmusan. Nədi yoxsa millətimiz arnıq bütün öz problemlərini həll edib qurtarıb indi də qalıb din problemimiz. İnşallah az bir vaxtda millətimiz hamısı ağzından-boğazından kəsib həccə gedib hacı adını alar və bununla da bütün problemlərimiz də öz-öünə həll olar.

Və mən yüz faiz əminəm ki, o müqəddəs yerlərə gedənlərin heç biri o cansız daş sərdabədən tutub demirlər ki, “Ya Allah, ya rəbbim sən mənim millətimin işini avand elə. Ya Allah sən mənim xalqıma xoş güzəranlar yetir. Yox. Əlbəttə yox. Hamı əl açıb göyə bir ağızdan deyir ki, ya Allah sən mənim güzəranımı xoş elə, sən mənə çoxlu sərvət yetir və s.... və i... heç millət yadlarına da düşmür.

Bir çoxlarının dini kitablar oxumağını, namaz qılıb, oruc tutmağını mənə misal çəkirsən. Müqəddəs yerlərə gedib müxtəlif dini adlar Hacı, Kərbəlayi, Məşədi olmasını mənə nümunə göstərirsən. Mən o nümunə göstərdiyin belə adamları belə əməllərinə görə ancaq alqışlaya bilərəm. Allah namazınızı, orucunuzu qəbul eləsin deyərəm. Amma restoranlar, şadlıq evləri saxlayıb, içki satdırıb əldə olunan araq puluna müqəddəs yerlərə gedib dini adlar alanlara isə nifrət etmişəm, nifrət edirəm. Mənsəbinə, vəzifəsinə arxayın olub, güvənib rüşvət alıb, haqqı nahaqqa verənlərə, sonra da axşam evə gəlib namaz qılıb ya rəbbim “sən mənim səhvlərimi bağışla deyənlərə nifrət edirəm, edəcəyəm də.Öz namazlarını da Allaha sidq ürəkdən, saf məhəbbətlə inandıqlarına görə qılmırlar. Yox qətiyyən yox. Elədikləri günahlarına görə qorxurlar. Öz sabahlarından qorxurlar. Həcc ziyarətinə gedib özündən qətiyyən fərqlənməyən heyvan aparıb qurban kəsdirənlərə indi əgər desək ki, o heyvanlardan bircəciyini də heç olmasa get bizi qoruyan ordu üçün kəsdir yarım şaqqa da şəhid ailəsinə göndər dərhal etiraz edər. “Mən bu qurbanı dini islam yolunda kəsdirirəm”- deyəcək. Daha o şüursuz ağlına da gətirmir ki, bir dənə də özümdən fərqlənməyən o qoyundan millət yolunda da kəsdirsin. Elələri üçün nə din müqəddəsdir nə millət. Ellərini mənə az misal çək.

Usta Zeynaldan çox namaz qılan, bircə dəfə də olsun namazını qəzaya qoymayan, Məmmədhəsən əmidən çox müqəddəs yerə getmək arzusunda olan yox idi. Sən indi adi bir kənd mollası səviyyəsində olanları mənə misal çəkirsən. Mirzə Cəlilin “Dəllək” hekayəsində dediyi kimi “müsəlmançılığın şərtləri çox ağırdır və çox az olan adam tapıla bilər ki, bu vacib şərtlər onun qüvvəsində felə gəlsin. Ən vacib şərt isə bundan ibarətdir ki, gərək vaxtı-vaxtında xüms və zəkat verəsən ki, xalq görüb bilsin ki, sən müsəlmansan. Sən ki, bu vacib şərtlərə əməl etməyəcəksənsə bəs onda sənin ermənidən haran artıqdır”.

Bəli ay ata mən bu “vacib şərtlərin” heç birinə əməl etmirəm, çünki din də mənim ürəyimdədir, iman da.

Deyir Papadan artıq katolik olmaq olmaz. İndi bizim obyekt saxlayan din xadimlərimizə nə deyirsən? 12-13 yaşlarında olan məcum qızlarımızı atası lap belə babası yaşında olan qoca kişilərə siğə edən mollalarımıza nə deyirsən? Bəlkə indi onları da mənə misal çəkəsən?

Çünki

“ şəhvət quluyuz nəfsdən imdad alırız biz”

Yox ay Ata bu dünyada mənim üçün ən müqəddəs amil vətəndir, millətdir, türkçülükdür, turançılıqdır, azərbaycançılıqdır. Din mənim üçün ikinci dərəcəlidir. Əgər Əli bəy Hüseynzadə bilsəydi ki, onun bu günki nəvə və nəticələri dini, millətdən üstün tutaraq bəlkə də heç “qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqları” yazmazdı. (Mən yüz faiz əminəm ki, o dini kitablar oxuyub namaz qılıb, oruc tutanların bəlkə də heç biri nə Əli bəy Hüseynzadənin adını eşidib, əgər eşidibsə də, qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar əsərini oxumayıb. Yox əgər oxuyubsa da bu sözün mənasını anlamayıb) Axı o belə demirdi. Bizi belə arzulamırdı. Doğrudanmı sən görmürsən ki, biz çox sürətlə cəhalətə, mövhümata doğru yuvarlanırıq. Televizorun bütün kanalları gecə-gündüz cadu,fal,cin, dua, tilsim və bu cür cəfəng-cəfəng şeylərlə xalqın beynini zəhərləyir, milləti cəhalətə, mövhümata sürükləyir. Onlara da bir deyən yoxdur ki – sən ki, belə cadu eləyib istədiyini eləyənsənsə, və belə bacarığın varsa dur bir cadu elə erməniləri məhv elə. Dur bir tilsim oxu Qarabağı özümüzə qaytar. Necə ki, dərviş bir tilslm oxumaqla Parisi partlatmışdı, dur sən də İrəvani xarabazara çevir. Əlbəttə yüz il keçməsinə baxmayaraq

“Əvvəl nə idiksə yenə biz şimdi həmanız”

Televizorda belə cəfəng-cəfəng verilişlər qurtaran kimi də yarı çılpaq müğənnilərimizi göstəririk. İndi mən başa düşmürəm qırmızı qaranlıqlar hansıdır, yaşıl işıq hansıdır? Biz bu dünyaya birinci türk kimi gəlmişik sonra müsəlman olmuşuq. Bizim bu günki halımız, ifrat dərəcəsində olan dindarlığımız bizə heç nə verməyəcək.Gəlin bir az da bu yaşıl qaranlıqlar içində göy işıqlar axtaraq. (Mən yenə də yüz faiz əminəm ki, dini kitablar oxuyub özlərini qondarma dindarlar, Allah adamı, mömin adlandıranlar bu göy işıqların mənasını da anlamayacaq). Axı ay ata bütün bunları mənim beynimə sən salmısan. Məni sən xəstələndirmisən, nəfəsim də ağzımdan çıxana qədər də əvvəl deyəcəyəm:”nə mutluyam, türkəm deyənə, sonra isə deyəcəyəm,əlhəmdürüllah ki, mən müsəlmanam.

Atam əsəbiləşdi.

– Ə....indi sən nə deyirsən, mənim vaxtilə sənə dediklərimi, məndən vaxtilə öyrəndiklərini indi mənim özümə qaytarırsan. Bu ilki sərçə bildirki sərçəyə cik-cik öyrədir? Mən ömrü boyu millət demişəm, müstəqillik demişəm. Ona da çatmışam. Bəs sən indi nə deyirsən?

– Əstəğfürullah ay ata mən sənə heç nə öyrədib eləmirəm. Heç elə fikrim də yoxdur. Öyrədə də bilmərəm. Sən mənim əstəğfurullah, Səcdəgahımsan. Sadəcə olaraq onu demək istəyirəm ki, sən omrü boyu məndən axıra qədər razı qalmamısan həmişə də kənd mollaları səviyyəsində olanları mənə misal çəkmisən. Son vaxtlar da nədənsə mənə dini kitablar oxumağı məsləhət görürsən, tövsiyə edirsən. Bu gün bizim indiki şəraitimizdə mənim üçün dini kitablar Mirzə Cəlildir,Sabirdir,Qısa kürəkdir,Mehmet Akifdir, Nihal Atsızdır, Ziya gök Alpdır, Hüseyn Caviddir, Hadidir.

Atam gülərək:

– Bəlkə bu siyahını bir az da artırasan hə.............. Bəs nə əcəb demirsən ki, Eynşteyndir,Qabinodur,Makiyavellidir daha nə bilim kimlərdir......... Səni xarab eləyən o kitablardır.

Mübahisəmiz çox çəkdi. Nə mən geri durdum nə də ki, o geri çəkildi. O yaşıl işıqlar deyirdi mən isə göy işıqlar.

Hə.................. indi də tək qalan zaman hərdən atamla mübahisə edirəm. İndi də onun xəyali ilə mübahisə edirəm. Ay Allah bizim bu sonu görünməyən mübahisələrimiz bitib qurtarmayacaq? Mən atamın dəlisi olmuşam. Onu da bilirdim ki, o da mənim dəlimdir. Məni hamıdan ayırırdı. Məni hamıdan ayırdığına görə də məni ideal görmək istəyirdi. Sən elə başdan ayağa mənsən deyirdi. İndi də atamın xəyalının dəlisiyəm. İşim çətinə düşən kimi atamdan, onun xəyalından kömək istəyirəm. O da mənə kömək edir, mənə məsləhətlər verir. Axı......... Mən bunu kimə desəm heç kim inanmaz. Vallah onun səsini də eşidirəm. Məsləhətlərini də dinləyirəm.

Bu hadisənin üstündən çox illər gəlib keçib. Çox illər ötüb. Bəlkə də lap belə on il. O zaman mənim 46 yaşım var idi. Necə deyərlər kişiliyin ən yetkin yaşını yaşayırdım. İndi isə 56 yaşım var. Sözsüz ki, əgər dünənlərə qayıtsaydım yenə də mübahisəmi davam etdirərdim. Bu məsələdə, məhz bu məsələdə geri durmazdım. Amma.................... Çünki atam deyərdi ki, mən ömrü boyu millət demişəm, azadlıq demişəm, müstəqillik demişəm. İndi isə ona da çatmışam. Doğrudur müstəqilliyimiz qarşımıza yüz cür problem çıxarıb. Bəs sən nə bilirdin? Elə bilirdin ki, müstəqil olan kimi hər bir problemimiz dərhal düzələcək. Yox ay oğul yox, qətiyyən yox. O ki, qaldı sənin dediyin o göy işıqlar və mənim isə dediyim yaşıl işıqlar məsələsinə hə......... özün yaşa dolduqca hər şeyi başa düşəcəksən.

– Yox ay ata sən ömrü boyu göy işıqlar demisən. Mənim də əlimdən tutub o arzuladığın göy işıqlara doğru sən aparmısan. Sonra isə yaşıl işıqlarla göy işıqları birləşdirməyə çalışmısan. Ürəyində isə həmişə göy işıqlara üstünlük vermisən. Özün də bilirdin ki, bizə bu saat yaşıl işıqlardan daha çox göy işıqlar lazımdır. Bunu mən də bilirdim. Göy işıqlar sənin üçün hər şey idi. Ürəyində də qürrələnirdin ki, mən də sənin kimi o göy işıqların ardınca gedirəm. Çünki göy işıqlar bizim hər ikimiz üçün hər şey idi. Mənə də bu göy işıqlar fikrini hələ uşaq ikən sən izah etmişdin. Həmişə də fəxrlə deyərdin ki, bu göy işıq məsələsində sən mənim eynimsən.(yox ay ata mən sənə heç vaxt çata bilməzdim). Amma nədənsə son vaxtlar mənə yaşıl işıqları nümunə göstərərdin. Axı niyə nə üçün niyə belə edirdin? Bunu bilə bilmirəm. İndi isə ruhun qarşısında üzr istəyirəm, baş əyirəm ay Ata. Amma gərək bunu deyəm, o, sən dediyin və nümunə göstərdiyin yaşıl işıqlar işıq olsaydı nə var idiki. Onlar yaşıl uşıqlar deyildilər yaşıl qaranlıqlar idilər.

Kişineu 2010

İsfəndiyar Vahabzadə

525-ci qəzet.- 2010.- 1 oktyabr.- S.4.