İrfan abidəsi

“RİNDÜ ZAHİD” SUFİZM KONTEKSTİNDƏ

Azərbaycan füzulişünaslığının tarixi və nəzəri mərhələləri ilə bağlı tədqiqat apararkən bu elmin bir sıra həll olunmamış, mübahisəli məsələləri ilə qarşılaşdıq. “Azərbaycan füzulişünaslığı” (2007) adlı monoqrafiyada füzulişünaslığın bir çox problemlərinə aydınlıq gətirməyə çalışdıq. Məlum oldu ki, füzulişünaslığın ən mübahisəli problemi Füzuli yaradıcılığında sufizmin olub-olmaması məsələsidir. Bu məsələyə münasibətdə yekdil bir fikir yoxdur. Bu barədə mülahizələr qeyd etdiyimiz monoqrafiyada müəyyən qədər yer almışdır. Bizi maraqlandıran odur ki, Füzulinin sufi-mistik olmadığını iddia edənlərin istinad etdiyi faktlardan biri də şairin farsca nəsrlə və şeir parçalarının müşayiəti ilə yazılmış “Rindü Zahid” əsəridir. Belə bir mülahizə də var ki, Füzuli Zahidi tənqid edir. Füzuli əsərlərinin 1996-cı ildə “Azərbaycan” nəşriyyatında çap olunmuş 6 cildliyinin V cildinə müqəddimədə akademik H.Araslı yazır: “Füzulinin fars dilində qələmə aldığı “Rindü Zahid” əsəri Yaxın Şərq ədəbiyyatı tarixində mükalimə tərzində yazılmış böyük bir hekayədir. Burada ata ilə oğul arasında gedən müsahibə əsasında dövrün ictimai, siyasi və əxlaqi məsələləri mühakimə edilir. Ata Zahid, oğul isə Rind adlanır. Bu adlar orta əsr ədəbiyyatında rəmzi məna daşıyırdı. Zahid tərki-dünya, mühafizəkar, riyakar, dindar, Rind isə bunun əksinə, həyat və gözəllikləri sevən, eyş-işrət, musiqi və gözəllik aşiqi bir şəxsiyyətdir... Burada təkcə görüşlər toqquşmur, ata-oğul dili ilə gedən mükalimədə nəsillərin qarşılıqlı münasibəti aydınlaşır. Füzuli Zahidi həmişə mürtəce mövqedə vermir. Əlbəttə, amacımız Füzulinin “Rindü Zahid” əsəri haqqında Azərbaycan, Türkiyə, Avropa və Rusiya füzulişünaslarının çox dəyərli fikirlərini, habelə bəzi yanlış mülahizələrini düzümləmək deyil. Əsas məqsədimiz füzulişünaslıqda kök salmış, az qala ehkama çevrilmiş belə bir yanlışlığı oradan qaldırmaqdır ki, guya Füzuli sufi olsaydı “Rindü Zahid” əsərində Zahidi tənqid etməz, üstünlüyü ona verərdi. Bu fikrin üzərində dayananların qüsuru bundadır ki, onlar bu əsərdə Zahidi sufizmin daşıyıcısı kimi qəbul edirlər. Həmin ön sözdə H.Araslı yazır: “Füzuli irsini daha düzgün öyrənməkdən ötrü onun sufilər haqqında mülahizələrini nəzərdən keçirmək də maraqlıdır. Şair sufi təriqətlərindən heç birinə mənsub olmamışdır”. Burada qeyd olunan hər iki mülahizə doğrudur. Eləcə də “Füzulinin lirikası” (1965) monoqrafiyasında M.Quluzadənın irəli sürdüyü fikirlər diqqətəlayiq həqiqətdir: “Füzuli heç bir sufi təriqətinə daxil olmamış, heç bir təriqət pirini və ya mürşidini təqib etməmiş, sufilər kimi heç bir təkyə ilə bağlı olmamışdır. O, oturaq həyat keçirib müəllimlik və xuddamlıqla ömür sürmüşdür... Füzuli öz həyat, məişət tərzi ilə də sufizm təliminə zidd olmuşdur”. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, növbəti səhifədə müəllif yazır: “Onun yaradıcılığında və dünyagörüşündə sufizmin müəyyən təsirləri çox aydın nəzərə çarpır. Ancaq Füzuli yaradıcılığındakı təsəvvüf meyilləri... asketizm ruhundan çox fərqlidir”. Öz dövrü üçün çox cəsarətli addım ataraq dəyərli monoqrafiyasına “Füzulinin yaradıcılığında təsəvvüf” bəhsini salan M.Quluzadə yazır: “Füzulinin məhəbbət lirikasında, onun eşq anlayışında sufizm motivləri varmı? Biz bu suala qətiyyətlə mənfi cavab veririk: Yoxdur!”. Yenə növbəti səhifədə oxuyuruq: “Füzuli yaradıcılığı çox mürəkkəb və ziddiyyətli mahiyyətdə olduğu üçün onun bəzi qəzəllərində və ayrı-ayrı beytlərində məhəbbət haqqında mistik pərdəyə bürünmüş tək-tək fikirlərə rast gəlmək olar...”. Belə ziddiyyətli mülahizələrə digər füzulişünasların, məsələn, B.Çobanzadənin, A.Şaiqin yazılarında da rast gəlinir ki, bu da totalitar sovet ideologiyasının, marksist metodologiyanın yanlış tədqiqat prinsipləri ilə bağlı idi. Bir sıra görkəmli alimlər, məsələn Bertels, M.F.Köprülü, İ.Hikmət, müasir ədəbiyyatşünaslardan A.Rüstəmova, Ə.Səfərli Füzulidə sufizmin olduğunu təsdiq etmişlər. Qeyd olunan mülahizələr də bir daha sübut edir ki, heç bir sufi təriqətinə mənsub olmayan, ona mürid olmayan Füzuli sufizmin ilkin- zahidlik mərhələsini qəbul etməmiş, əsərlərində asketizm ruhunu təcəssüm etdirməmişdir. Tədqiqatçıların fikrincə, zahidlikdən sufiliyə keçid IX əsrdə başa çatır. Özünün məşhur “Nizami i Füzuli” (1962) əsərində E.Bertels yazır ki, Füzulinin eşqi “heç bir cismani ehtiras nəzərdə tutmur... məhəbbət onun dərin nifrət bəslədiyi bu dünyada yeganə məqsədidir”. Beləliklə, sufizmin zahidlik mərhələsini asketizmi, tərkidünyalığı (baxmayaraq ki, bu tərkidünyalıq saflaşmaq və Allaha qovuşmaq üçün idi!) tənqid edən Füzuli sufizmin irfanilik məqamını qəbul edirdi. “Rindü Zahid” əsərində oğul Rind, ata Zahidin bütün təkliflərini məhz İRFANİLİK baxımından, irfana – sufizmə uyğun gəlmədiyi üçün rədd edir. Ərəb sözü olan “irfan” təsəvvüfdə “allahı dərk etmə” deməkdir. “Rindü Zahid” sufizmin irfani mərhələsində zahidlik dövrünü tənqid edən əsərdir. Təsadüfi deyil ki, əsərin adında irfan təmsilçisi Rindin adı öndə verilir. Rind orta əsrlər gəncliyini təmsil edən mütərəqqi təsəvvüfçü filosofdur. Bunu əsərin mətni aydın bir tərzdə sübut etməkdədir. Əsərin müxtəsər girişində şair bir növ öz estetik mövqeyini şərh edir: İlahi, sən məni məğrur zahid etmə! Səndən uzaq olan bir rind də etmə! O nə rind, nə də zahid kimi məşhur olmaq istəmir: Füzuli zahidlərə rəğbətlə yanaşır. Allaha müraciətlə “Zahidlərin pak ürəyindəki işıq səndəndir”, – deyir. Əslində şair bu iki obrazın mükaliməsində iki müxtəlif nəslin, atalar və oğulların Allah, Cahan və İnsan əlaqələrinə münasibətini açıqlayır. Hər iki nəslə rəğbətlə yanaşaraq onları belə səciyyələndirir: “Əcəm diyarında olduqca vüqarlı, çox təmiz və pak bir zahid var idi... Onun Rind adlı bir oğlu var idi ki, kamalda misli-bərabəri yox idi”. Oğlunu kamallı görən ata bütün atalar kimi ona nəsihət vermək qərarına gəlir. Əslində rind də bunu istəyir. – Ey Zahid! Deyirsən ki, elm öyrənmək yaxşıdır. Mənim də “onu öyrənməyə arzum çoxdur. İndi təlim ver öyrənim, onun nuru ilə ruhumun şəmini işıqlandırım”. Zahid ona nəsihətini çox qəliz nəsr dilində başlayır, Qurandan ayələr gətirib Allahın qüdrətini vəsf edir. Bu ilk mübahisədə Füzuli öz estetik görüşlərini, daha doğrusu şeir sənətinə münasibətini əks etdirir. Rind atasına deyir: “Ey mənim hər müşkülümü həll edən... Hərçənd hünər qapılarını açdın // Söz fəsahətini kəmalə çatdırdın, // Səndən nə gizlədim, sözlərinin dolaşıqlığından // məna mənə aydın olmadı // Əgər vəz və nəsihət etmək istəyirsənsə // ləfzi məzmuna pərdə etməyəsən...(Əsl) söz odur ki, onu avam da başa düşsün”. Zahid deyir ki, “Sənin sözlərindən nəsrdən ikrah etdiyin məlum oldu”. Zahid yalançılıqda ifrata vardığına görə şəriət əhlinin nifrət etdiyi şeirə vurulduğunu Rində irad tutur. Rind isə Qurandan ayə gətirərək, “Şeir Peyğəmbərdən başqasına Allah təlimidir” deyir. Rində görə insanın zahiri vücudunun məbdəyi atadır, mənəvi vücudunun mənşəyi mürşidin hidayətidir. Kamil olmaq dərəcəsi mürşidə bağlı olduğundan “mürşid atadan müqəddəsdir”. Rind fikrini belə tamamlayır: “Elm bir ruhdur... nəfəsin canı vardır”. Zahidin fikrincə “elm ruhani ləzzətlərin zəncirini hərəkətə gətirəndir və Allahı tanımaq sirlərinə vasitədir”. Rind öz qayəsini açıqlayır: “Varlıqda irfandan başqa bir müddəm yoxdur”. Belə olanda Zahid “səhifənin üzərinə bir əlif çəkir”, onu elm xəzinələrinin açarı, ədəbi və qadir Allahı tanımağın əsası adlandırır. Zahidə görə Əlif bir olub min şəkildə görünən Allahın surətidir. Rind ona belə cavab verir: “ – Ey Zahid! Bu xətt təliminin müqəddiməsidir. Xətt təlimini mərifətin şərti bilmək qələtdir. İrfan istedadı xətdən asılı deyildir... Həqiqət əhlinin bunlara ehtiyacı yoxdur // Çünki Allaha yaxınlıq məqamında əql heyran, nitq də laldır”. Sufizmdə ağıl xüsusi bir dəyərə malik deyil, çünki o, ilahi həqiqətləri dərk etməkdə acizdir. Füzuli təsadüfi demirdi: Əql yar olsaydı, tərki-eşqi yar etməzmidim? İxtiyar olsaydı, rahət ixtiyar etməzmidim?! Ümumiyyətlə, Füzulidə əql və eşq münasibətləri ziddiyyətlidir. Müasir tədqiqatlarda əqllə bağlı belə bir fikir yer alıb: “Sufilər belə hesab edirlər ki, əql insanın istədiyinin və idrakının məhsuludur. İnsan idrakı isə yaradılmış bir şey olduğuna görə məhdud və naqisdir. Buna görə də sonsuz və hüdudsuz olan həqiqəti dərk etməkdə acizidr. Məcnun ona görə eşqi tərk edə bilmir ki, o, artıq mənəvi inkişafın daha yüksək mərhələsinə qədəm qoymuş, əqlin hökmündən qurtulmuşdur. Əql təsəvvüf ədəbiyyatında aşiqi yarı yolda qoyub qaçan yoldaş rəmzində də verilir”. Bu, Füzulinin sufi poetikasını araşdıran N.Məmmədlinin qənaətidir. “Rindü Zahid” əsərində M.Füzuli dünya haqqında qənaətlərini əks etdirir. Zahid “Dünya oyunlarını görmək ayıq adamların işidir, sən hələ yuxudasan. Dünyanın eyiblərini başa düşmək qocaların işidir, sən hələ cavansan” – deyir. Füzuli Rindin dili ilə dünya haqqında əsas fikrini bəyan edir: “Dünya kamil yaradanın asarının məzhəridir, ariflər üçün rəhbər, cahillər üçün yol kəsən bir səddir”. Rindin dünyaya münasibəti tamamilə sufi xarakterdədir: “Dünya o adam üçün pisdir ki, // Ona əlaqə bağlaya və həmişəlik olmasını istəyə”. Sufi üçün dünyanın necəliyinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur, çünki o dünya (malı!) ilə bağlı deyil. Bu baxımdan Füzulinin fəlsəfi düsturu belədir: “Hünər dünyanı əldə etmək və tərk etməkdədir”. Zahid ağılın faciəsini, Rind isə cəhalətin etirafından doğan həzzi yaşayır. Zahid oğluna onu dünyaya gətirdiyini minnət edəndə Rind şeirlə belə cavab verir: “Dünyada qüssə və əziyyətdən başqa şey yoxdur // Çox da öyünmə ki, əziyyət və qüssəmə səbəb olmusan”. Ona görə də Zahid deyəndə ki, “Evli olmayan kişi hünərsiz olar”, Rind cavab verir: “Arvad sevən kişi düşmən bəsləyən bir səfehdir”. Zahid irfana biganə, ondan bixəbər deyil. O, yaxşı bilir ki, “irfan mərtəbəsinə mindən bir adam çatır. Mərifət sahibləri nadir tapılır”. O, oğluna Allahın evini, “səfalı sufilərin məbədi”in nişan verir. Rind vəhdət, sidq və səfa evinə ona görə girə bilməz ki, 1) o, hələ atasına – Zahidə bağlıdır; 2) fikrən dünya ilə məşğuldur. Meyxanəyə, Allahdan razı insanların toplandığı yerə gələndə də Rind Zahidi ciddi suallar qarşısında qoyur. Rindin meyxanadakı Qoca ilə söhbəti sufi plandadır. O, Zahidə mükaliməsində də həmin kontekstdən çıxmır. “Şərab şüur aynasının tozunu silir”, Rindin (Füzulinin!) gəldiyi qənaət budur. Bu irfan abidəsi Eşq və Gözəllik haqqında dioloqla yekunlaşır. Zahid belə nəticəyə gəlir ki, “Eşqin gözəllər hüsnünə münasibəti onun eybidir, tərifi deyil. Məhbubların camalına vurulmaq peşmançılıq gətirər, tərbiyə verməz. Çünki gözəlllərin hüsnünə baxmaq yaxşı ürək sahiblərinin ağlı üçün fitnədir. Məhbubların camalına tamaşa etmək kamillər üçün nöqsandır”. Rind eşqə və gözəlliyə ilahi məna verir: “Eşq bəşər vücudu səfərində Allahın əmanəti olan bir kövhərdir... Kainatın binası ona əsaslanır. Gözəllik Allah simasının aynasıdır, Allah axtaranların məqsədə çatmaları üçün yol göstərəndir. Camal Allahın nurunun məzhəridir, əbədi feyzin mənşəyidir” “Rindü Zahid” Füzulinin arzusu ilə mənalı bir sonluqla bitir: “Axırda Zahid arif Rindin tənbehi ilə öz işlərinin aynasından riya tozunu sildi. Rind vaqif Zahidin nəsihəti ilə öz surəti halını tövbə bəzəkləri ilə zinətləndirdi. Hər ikisi müxalifət və ziddiyyətdən əl çəkdilər. Vəhdət dərəcəcinə çatdılar və məhəbbət yolunu tutdular”.

Məhz bu Vəhdət Füzulinin yaradıcılığının əsas qayələrindən biri idi. Zahidliklə (asketizm, tərkidünyalıq) bağlı bir məsələni də qeyd etsək, güman edirik ki, “Rindü Zahid” əsərində sufizmin iki mərtəbəsi – zahidlik və irfanilik arasındakı ziddiyyətin mənasına aydınlıq gətirmiş olarıq. “Avropa ədəbiyyatına daxil olmuş ilk sufi” (A.Şükürov), ümumən ilk sufi qadın Rəbiyyə əl-Ədəviyyə (717-801) öz mürşidi mənziləsində olan Həsən Bəsrinin (728-də vəfat edib) təlimi ilə münaqişələrində tərkidünyalığa birinci dərəcəli müstəqil dəyər kimi baxılmasının əleyhinə çıxır. Onun fikrincə bu həqiqi Allahın üstünə kölgə salır. Rəbiyyəyə, ümumən sonrakı kamil sufi mütəfəkkirlərinə – İmam Qəzaliyə, İbn Ərəbiyə, Şeyx Mahmud Şəbüstəriyə, Mövlanə Cəlaləddin Rumiyə və s. görə həqiqi sufi ilə Allah arasında heç bir məsafə yoxdur. Rəbiyyə deyirdi: “Mən Onunla birəm və Ona məxsusam”. Əgər Zahid bilə-bilə, nəfsi çəkə-çəkə dünya malından (nemətlərindən) imtina edirsə, deməli o hələ Allahdan çox-çox uzaqdır. Əgər Zahid Allah naminə dünya malından imtina edirsə, o, yalnız asket mərtəbəsindədir. Bəs Rind nə istəyir, nəyi və niyə bəyənmir? İrfan mərtəbəsinə yüksəlmiş, YOL-u bütündən-bütünə keçmiş adamın – Allahı öz varlığına köçürüb, özünü Allahda əritmiş məxluqun nə qəlbində, nə də zehnində maddi dünya anlayışı olmur... “Rindü Zahid” dahi Azərbaycan şairi, Şərqin sonuncu böyük sufisi M.Füzulinin zahidlikdən irfaniliyə qədərki görüşlərinin təkamülünü əks etdirən kamil irfan abidəsidir.

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ

525-ci qəzet.- 2010.- 9 oktyabr.- S.26.