İskəndəriyyə mayakı və ya AYSBERQ ADAM

“Homer – o ancaq Məsihə paralel tutula bilər”.

F.M.Dostoyevski. Qardaşına məktublarından

Şairdən yağışda yazarlar

Yağışlı bir gündə yazı yazmaq, həm də ən çox yazmaq istədiyin mövzuda yazmaq, ancaq bütün səylərinə baxmayaraq, yaza bilməmək qədər öyrədici, yaradıcı və insan zehnini itiləyici heç nə yoxdur (hər halda bu mənə elə gəlir.) Həm də fikir vermişəm, anam həmişə yağışlı günlərdə dua edir Allaha, deyir damcı-damcı yağış gətirən mələklər eşitdikləri duaları dərgaha tez çatdırırlar.

Həm də deyirlər, şairlər payız fəslini və onun yağışlarını çox sevirlər. Bəlkə bu özü də bir əlamətdir, nə bilim? Məndən soruşsanız, deyərdim ki, bu gün, sanki Təbiət (bu Tanrı, İlham pəriləri, və ya sadəcə ümumilikdə Dünya ola bilər, kim nəyə inanır onu da qəbul etsin) nədənsə sevinir, mənim yağışlı havalarda yazmağı sevdiyimi bilərək, sanki mənimçün şərait yaratmağa çalışır.

Ancaq mən yaza bilmirəm ki, bilmirəm. Sən demə, yaxşı tanıdığın bir adamdan yazmaq qədər çətini yoxuymuş. Mən əvvəllər əksini düşünürdüm. Həmişə elə bilirdim ki, tanış otağı təsvir eləmək uydurmaqdan asandı. Ona görə həmişə işin çətininə qaçmışam, sən demə əslində işin ən asanını görürmüşəm.

Deyirlər, görünən kəndə bələdçi nə gərək, yəqin düz deyirlər, ancaq burada bu atalar sözü nəsə yerinə oturmur. Bax, burda mənə rəsmi bir bələdçi lazımdı. Yoxsa tanış döngələri, doğma qapıları görüb dayanmaq, o tinlərin divarlarına daldanıb, o qapıları döymək istəyirəm- mənə məhz hansı qapı və hansı tin lazım olduğunu unuduram.

Həqiqətən də çətin bir vəziyyətə düşdüyümdənmi ya anamın yenə mühəccərin önündə dayanıb gözlərini göylərə dikdiyindənmi məhz bu məşhur dua düşdü yadıma: “İlahi, əgər sən varsansa, bu yazıq canıma rəhm elə, əgər o da varsa...” Bu məşhur “Stendal duası”dı. Ancaq son zamanlar düşünürəm ki, müəyyən çıxılmaz məqamlar var: o məqamlarda, inkarçılıq və ya kafirlik sadəcə mümkün deyil. Deyəsən indi də o hallardan biridir. Necə deyərlər: kor-kor, gör-gör.

İskəndəriyyə mayakı

İkicə həftə bundan qabaq mən yoxuydum. Deyirlər, Bakı mənsiz daha gözəlmiş. Mənsə gəlişimlə sanki məhz mənim üçün gözəlləşmiş rayonumuzun hündür ağacları arasında, daşlı yolları tapdalamaqla məşğuldum. Darıxmırdım. Bezmirdim. Oxumuşdum ki, hardasa uzaqlarda bir mayak varmış, İskəndəriyyə adasında (artıq yoxdu ), Knidli Sokstrat tikibmiş o mayakı, dünyanın yeddi böyük möcüzəsindən biri sayılır: arada onu düşünürdüm – yoxluğunu.

Onda tez-tez Bakıdan uşaqlarla danışırdım: yığışırlar, görüşürlər, deyirlər, bir dostumuz ata olub, digəri Amerikaya gedib, bir başqası bərk işləyir, biri hələ də iş axtarır, başqası yeni maşın alıb, biri də ancaq içir. Müxtəlif xəbərlər alırdım: sanki mənim kənddə qalma müddətim uzandıqca, bu xəbərlərdə də sevindirici hallar artırdı.

Xəbərlərdən biri də bu idi ki, “525” kitab seriyasında Qismətin kitabı çıxacaq: bir neçə günə, saata, dəqiqəyə. Ancaq mənim dostlarımın heç birinin, hətta ola bilsin ki, (bu belə olmaya da bilər) Qismətin özünün də böyük bir həqiqətdən xəbərləri yoxdu: əslində dünyaya Plutondan və ya ən azı Marsdan baxa bilsən, görərsən ki, zaman yoxdu – yəni Qismətin kitabı ya çoxdan çıxıb, ya da heç vaxt çıxmayacaq. Yəni kitabın ümumiyyətlə çıxıb-çıxmadığını hələ də bilmirəm – baxmayaraq ki, təqdimatı bir neçə gün əvvəl oldu.“Nə axmaq zarafatdı?”- deyə bilərsiniz, sizə cavab olaraq “ölümün olduğu yerdə heç nə ciddi ola bilməz”- deyirdi Kafka.

Bir həftə bundan qabaq Bakıya gəldim, dənizə baxdım, fəvvarələri seyr etdim, təmirdən yenicə çıxmış parkları gəzdim: şəhər daha da gözəlləşib, yenilənib; bir dostum Türkiyədən gəlib (İstanbul həqiqətən də var imiş ); qrup yoldaşım qəzetə işə düzəlib (deyir, gözəl sənətdi). Ümumiyyətlə, insanlarda bir dirçəliş, inkişaf və sabaha inam var. Elə bil ki, bunlar mən rayona gedəndən sonra olmuşdu (əslində mənə elə gəlmişdi ki, mən rayona getməsəydim, bunlar olmayacaqdı). Sevindim, İskəndəriyyə mayakını unutdum.

Bütün zamanlarda son dayanacaq – kitab

Bütün bu nikbin əhvalın səbəbinisə indi başa düşdüm. Sən demə, Qismət bir market açıb, bir vitrin qurub. Bütün ümidsizlikləri, eybəcərlikləri topdan alaraq yeni açdığı marketin vitrininə yığıb. Bir zamanlar şəhərdə görə biləcəyiniz bütün mənfilikləri indi bu balaca “Vitrin”də tapa bilərsiniz. Bir sözlə, Qismətin kitabında sizin görmək istəmədiyiniz hər şey var.

“Yaxşıdı – dedim öz-özümə, – belə daha yaxşıdı, insanlar daha xoşbəxt yaşaya bilərlər.” Axı indi kitab oxumurlar, o mənfilikləri də daha görməyəcəklər, görüb Qismət kimi məyus olmayacaqlar, depressiyaya düşməyəcək, şeir yazmayacaq, onlar da öz “vitrin”lərini açmayacaqlar- deyirlər axı, kitab yoxdu, müəllif yoxdu. Yaxşı yadımdadı, gözünə döndüyüm Borxes bir müsahibəsində məhz belə demişdi “Klassika- bu qeyri adi bir istedadla yazılmış yox, oxunmuş kitabdır.”

Kitab deyəndə “525” seriyasından nəşr edilən “Vitrin” əslində, yaxın bir dostum demiş, kitabçadı, ancaq yaxşı ki, bu belədi. 43 səhifəlik kitabçada 27 şeirdə 848 misra yazılıb, ancaq bu azlıqda düz on dəfə Allahın, iki dəfə Obamanın, bir dəfə Klintonun, sonra Füzulinin, Nəsiminin, Qraham Bellin, Lorkanın, Şerlok Xolmsun və Şekspirin adları çəkilir. Təsəvvür edin, kitab bir az böyük olsaydı, nə olacaqdı? Dünya din, ədəbiyyat və fəlsəfə tarixi bir yana, bütün ensiklopediyanı oxumalı olacaqdınız. Bax, buna Qismətin elə özünün çox sevdiyi Atilla İlhan “misra-misra başını bəlaya soxmaq” adı verib: Qismət, bax beləcə, hamınızı misra-misra aldadıb sizə ensiklopediya oxudacaqdı.

Bir də gərək Borxes sağ olaydı- axı o, ensiklopediyaları sevirdi – onda biz ona Qismətin şeir kitabını verərdik.

“Səni mənim kimi qəmli görmək istəmirəm, dostum”

Mənə keçən il bir əhvalat danışmışdılar. Dedilər, şəhərdə bir kafedə (xırdalıqlar yadımda və maraqlı deyil) qonşu stolda oturmuş bir kişi Qismət adını eşidərək onun əzbərlənməsi o qədər də asan olmayan şeirlərindən birini əzbərdən deyib: “Bomj, Füzuli və ölü siçanlar”. Maraqlıdı – Qismətin dilə və ahəngə asan düşən o qədər şeirləri dururkən, niyə məhz bu?

Bomj, Füzuli və ölü siçanlar. Onlar Qismətin şeirində, nə qədər qəribə olsa da, birgə yaşayırlar, xatırlanırlar. Daha doğrusu bir bomj yaşadır Qismət o şeirdə – gözündə Füzuli və cibində ölü siçanlar gəzdirən (Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, cibində ölü siçanlar gəzdirənlərin hamısının gözlərində Füzuli olmasa da, teoremin əksi özünü əksər hallarda doğruldur). Nədən bunu xatırladım...

Şəhərə gələn kimi ilk işim Qismətlə görüşmək oldu. Cavid də yanımızdaydı. Kitabı əlimə alan kimi hardan gəldi açdım və səhifələrin arasından Qismətin dostumuz Əliyə yazdığı şeir çıxdı. Bu şeiri oxumamışdım, eşitməmişdim. Şeiri oxudum, havasına düşdüm. “Çəkə-çəkə, içə-içə ölmək istəmirəm, dostum” – yazırdı son misrada. Başımı qaldırıb baxdım: onun qarşısında bir qutu siqaret və bir parç pivə vardı.

Ondan bir az aralıdansa bir qoca keçirdi – cibindəki ölü siçanların quyruqları şalvarının yamağından görünürdü. İstədim dostlarımı stol arxasında qoyaraq onun arxasınca qaçım, gözlərinə baxım, ancaq artıq gec idi. Həm də yadıma mənim Qismətdən düz bir il qabaq aldığım, ancaq nədənsə heç yerə çapa vermədiyim müsahibəsindən bir sualın cavabı düşmüşdü:

Mən: “Şairin həyatının onun yazılarında əks olunmağına necə baxırsan?”

Qismət: “Normal baxıram, çünki hamı müəyyən mənada özünü yazmaqla məşğuldu. Biz də özümüzün yalnız yaxşı tərəflərimizi yazaraq, camaatın gözündə qəhrəman kimi görünməli deyilik. Özümü bir tipaj kimi, ideal bir tipaj kimi yaratmağa, mənə elə gəlir ki, haqqım yoxdu. Çoxları bilir ki, yaradıcı insanların alkoqol və nikotinə aludəliyi var. Yəni yazılarda bu əslində düşünülmüş şəkildə edilmiş bir şey deyil, şüuraltı olaraq belə alınır. Bəlkə də gələcəkdə mən bunlardan təmizlənmək lazım olduğunu düşünəcəm. Amma yenə deyirəm, hamı özünü ifadə edir deyə sən istəmədən də o detallar şeirə düşür. Mənə elə gəlir ki, şairin özünü qəsdən təmizləyərək camaata, belə deyək, sırımağa haqqı yoxdu”.

Mən: “Ola bilərmi ki, bunları şeirə gətirib özünü təmizləmək istəyirsən?”

Qismət: “ Əlbəttə, ola bilər, bunları yazaraq, öz yazdığıma kənardan baxaraq, əslində mən necə bir adam olduğumu görüb bunlardan təmizlənə bilərəm, Aristotelin dediyi katarsis məsələsi...Yəni teatra gedib, orda özünü görən adam bir az təmizlənir...”

Aysberq adam

Sonrasa əvvəllər oxumadığım “Adam” şeiri dəydi gözümə, oxudum – daxili qafiyələrin yaratdığı ahəngə, ritmə düşməmək mümkün deyil. Bu şeiri şüuraltı ya üstü, özündən yazdığını düşündüm. Üzünə baxdım – buz kimiydi. Yəni şeirin sonunda öz adını Qismət çox yaxşı tapıb – aysberq adam. Ancaq özünə demədim.

Yox, düşünmürəm ki, şairlərin bütün şeirləri onlardan bəhs edir və ya etməlidir. Düşünürəm ki, məhz bu şeir Qismətin avtobioqrafik hisslərlə yazdığı yox, yaratdığı poeziyadır. Gözlərinə baxın, yerişinə və rəftarına, küçədə baş verənlərə münasibətinə, içəndən sonrakı halına, səssizliyinə və sonra da şeirlərinə baxın, görəcəksiniz ki, adına layiqdir. Çölü buzdur, soyuqdur, sakit və həzin, ancaq sakit göründüyü qədər təhlükəlidir, görünməyən hissəsi görünəndən 10 dəfə çoxdur.

Şeirlərinə baxanda təəccüblənirsən – heç vaxt danışmadığı mövzular, laqeyd qaldığı hadisələr və bir də, ən əsası, zaman var Qismətin şeirlərində: əlli ya yüz il sonra, bu şeirləri oxuyan bir az diqqətli adam indiki zamanı, onun gənclərini, gənclərinin fikirlərini və bütün bunlara yuxarıdan, sanki uzaq bir peykdən düşən obyektiv baxışı görə bilər.

Kitabı səhifələdikcə anladım ki, mən onu heç vaxt sona qədər tanımamışam, tanıya bilməmişəm və inanmıram ki, ümumiyyətlə şair qəlbini sona qədər anlamaq mümkündür. Buna görə də məndən inciməsin, siz də inciməyin – bu yaxın tanıdığım bir adamdan yazıla biləcək ən uzaq yazı oldu. O qədər uzaq ki, hardasa uzaqlarda İskəndəriyyə mayakının işıqları görsənir: ancaq o mayakı indi hər kəs unudub...

Zərdüşt ŞƏFİZADƏ

525-ci qəzet.- 2010.- 9 oktyabr.- S.19.