Azərbaycanda ailə ənənələri: milli və etnik əlamətlərə tarixi-etnoqrafik müstəvidə baxış

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Patriarxal ailələrin qalması üçün digər əngəlləyici səbəb kimi o dövrün vergi sistemi xüsusi rol oynayırdı. Q.Qeybullayev yazır ki, vergilər əsasən tüstülərə (evlərə) görə yığıldığından hər yeni tüstü yeni öhdəliklər, yeni vergi demək idi, məhz buna görə də ailələr yeni tüstülərin yaranmasının qarşısını almağa çalışırdılar. Məqalədə Q.Qeybullayev böyük ailələrin əsas göstəriciləri olan yaşayış evlərinin konstruksiyasını tədqiq edir, böyük ailələr yaşayan evləri türklərin “külfət evi” (Yerfi kəndi), “kürsülü ev” (Sob kəndi), “Böyük ev” (Qəçreş kəndi, Konçal kəndi), tatların “kələdərbun” (Rustov kəndi), “dairə” (Şuduq kəndi), “kələxanə” (Qonaqkənd kəndi), xınalıqlıların “tsoy” adlandırdıqlarını yazır. Etnoqraf böyük ailələrin başçılarını türklərin “ağsaqallar”, “böyük ana”, tatların “kələmərd”, “kələəmmə” (Qonaqkənd və Cimi kəndləri), “çərməp ış” (Xaldan kəndi), “isburuş” (Afurca, Giləxi kəndləri), “qusa-firriş” (Əlik və Cek kəndləri), xınalılıqların “tsoyçıxidu”, dağ yəhudilərinin “kələkülfət” adlandırdıqlarını yazır.

Q.Qeybullayev bildirir ki, indiki mənasında endoqamiya ilə ibtidai icma quruluşu dövründə qəbilənin ekzoqam, tayfanın endoqam olmağı heç bir şəkildə yaxın deyil. Çünki endoqamiyanın müasir anlayışı qohumdan evlənməyi nəzərdə tutduğu halda tayfa endoqamiyası yalnız tayfa daxilində evlənməyi nəzərdə tuturdu. Bir-birinə qohum adamları əhatə edən qəbilə daxilində isə nikaha girmək qadağan idi. Müəllif ortakuzen nikahları endoqamiyanın mənşəyi sayır. Q.Qeybullayev toyu aşağıdakı kimi təsnif edir: 1) Qızın bəyənilməsindən nişan aparılması daxil olmaqla birinci mərhələ 2) Qızın nişanlanmasından toya qədərki ikinci mərhələ, 3) Toyun başlanılmasından gəlinin ər evində üzə çıxarılmasına qədərki üçüncü mərhələ. Birinci mərhələ və ikinci mərhələ arası müxtəlif mərasimlərlə bol olsa da, ikinci mərhələ ilə üçüncü mərhələ arasında mərasimlər yoxdur. Bu müddət ərzində oğlan evi qız evinə veriləcək kalımı (başlığı) hazırlamalı və ödəməlidir. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, qızın hüquqi cəhətdən oğlan evinə mənsub olduğunu bildirən nişana qədərki dövr matriarxal olsa da, toy və qızın ər evinə köçməsi patriarxatla əlaqədardır və patrilokal köçmədir. Etnoqraf toy şənliyini patriarxatın məhsulu sayır.

Çöl materiallarına əsaslanan Q.Qeybullayev bəzi pirlərin böyük ailələrə başçılıq etmiş ağsaqqalların qəbri olduğunu və pir kultunun ocaq kultu ilə bağlılığını, daim yanan ocağın isə ailənin simvoluna çevrildiyini göstərir. O bildirir ki, əsasən əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olan ailə üzvləri arasında əmək bölgüsü olurdu. Qadınlar arasında işin bölüşdürülməsiylə yaşlı qadın gələcən və ya xuvar (bacı) məşğul olurdu. Əsərdə göstərilir ki, qohum məhəllələr ərazi cəhətdən yaxınlığı, tayfa, toxum, şaqqa, nəsil, törəmə, tirə, cədd (türklərdə), toxum, cins (ləzgilərdə), tum, şir (süd), əqrəbə, övlad (tatlarda), yux (buduqlarda) terminləri qohum qrupları, patriarxallığı izah edir.

Q.A.Rəcəbov bildirir ki, adət və şəriət kişinin iki bacıya eyni zamanda evlənməsini qadağan edirdi. Bundan başqa, kişi öz kirvəsinin qızına evlənə bilməzdi.

Ənənəvi toylardan fərqli olaraq sovet dövründə bir sıra toy formaları-kolxoz toyları, komsomol toyları da meydana çıxmışdı.

M.İ.Ümidov uşaqların tərbiyəsinə cəmiyyətin inkişafı fonunda baxır, eyni zamanda qeyd edir ki, qadınların cəmiyyətdə yeni vəziyyəti, ictimai və ailə tərbiyəsinin vahidliyi (məktəblə ailənin əlaqəsi) uşaqların tərbiyəsinin əsas şərtlərindən birinə çevrilib. O bu barədə fikirlərini “Bakı şəhəri Lenin rayonundakı neftçilərin ailələrində yeni münasibətlər və onların gənc nəslin tərbiyəsinə təsiri” əsərində açıqlayıb.

İ.Hacıyev bildirir ki, “qadınların yaşayış şəraitinin yaxşılaşması. onun bir sıra təsərrüfat işlərindən azad olmasına və ictimai, mədəni həyata daha aktiv cəlb olunmasına gətirib çıxarırdı”. Bu mülahizə İ.A.Hacıyevin “Qadın əməyi və onun Azərbaycan kolxozçularının məişətinin yenidən qurulmasında rolu” əsərində qeyd edilib.

İ.Hacıyev yazır ki, çoxarvadlılıq kimi nikah forması aradan çıxsa da, endoqam nikahlar yenə də qalmaqdadır: “Qazax rayonunun Çaylı kəndində 1965-ci ildə mövcud olmuş 308 ailədən 112-nin başçısının, yəni ər və arvadın yaxın qohumluq əlaqəsi vardır”. Məqalədə o da göstərilir ki, sovet dövründə maddi irəliləyiş nikaha girənlərin müstəqilliyini artırıb.

A.Abbasovun araşdırmalarından məlum olur ki, sovet dövründə qadın və kişilərin mədəni səviyyəsinin artması, savadsızlığın ləğvi, həyat şəraitinin yaxşılaşması istər-istəməz ənənəvi tərbiyə ilə yanaşı, yeni tərbiyə formalarının ortaya çıxmasına gətirib çıxarırdı. Məsələn, Daşkəsən şəhəri dağ-mədən kombinatlarındakı uşaqların işi üzrə komissiya, qadın şurası daim məktəblərlə əlaqə saxlayır. A.Abbasov bildirir ki, ailənin büdcə məsələsinə ailənin say tərkibi xüsusilə təsir edirdi. Əgər 1983-cü ildə kənddə ailənin orta say tərkibi 5,9 nəfər idisə, hələ 1979-cu ildə şəhər ailəsinin orta sayı 5 nəfər idi. A.Abbasov yeni yaranmış şəhərləri iki qrupa ayırır. Əli-Bayramlı şəhəri kənd əhalisindən təşkil olunduğuna görə, kənd adətinin üstünlüyü hiss olunur, bu şəhərdə ailənin orta say tərkibi Orta Asiya şəhərlərindəki ailələrin orta sayına yaxınlaşır. Sırf sənaye fəaliyyətilə bağlı olan şəhərlərdə isə (Daşkəsən, Sumqayıt, Mingəçevir) ailənin orta sayı azalır. A.Abbasov sovet dövründə tənha ailələrin artması məsələsinə diqqət yetirir, Azərbaycanın yeni şəhərlərində gənc və orta yaşlı şəxslərin tənhalığının daha çox olduğunu göstərir. Eyni zamanda, yeni şəhərlərin əhalisinin gənc miqrantlardan formalaşdığını üzə çıxarır, belə şəxsləri “ailədən kənarda yaşayan ailə üzvləri” adlandırır. “Azərbaycanın yeni şəhərlərində həyat tərzi” əsərində A.Abbasov bildirir ki, ötən əsrlərdə bayram və toy mərasimləri “qızbəyənmə” üçün əlverişli yer idisə, sovet dövründə şəhərlərdə vəziyyət köklü şəkildə dəyişib. Artıq gələcək həyat yoldaşlarının tanışlıq yerləri oxuduqları ali məktəb, işlədikləri müəssisə və sairə olur. Amma sovet dövründə də nikah prosesi zamanı valideynlərin rolu nəzərə çarpır. Toy vasitəsilə qohumluq əlaqələrini bir növ rəsmiləşdirməklə yanaşı, valideynlər gənc ailənin taleyi üçün üzərlərinə kollektiv məsuliyyət götürürdülər.

Sovet quruluşunun Azərbaycan ailəsində dəyişiklik yaratması tədqiqatçıların diqqətindən yayınmayıb. Amma bir çox hallarda sovet ideologiyası baxımından izahına çalışılıb. Hətta bəzi müəlliflər bildirilər ki, sovet rejimində sinfi düşmənçilik nəsil hissini üstələyir və nəsil hisssi ailəni möhkəmləndirən mənəvi qüvvə rolunu oynaya bilmir. Bu fikirlə heç cür razılaşmaq mümkün deyil, çünki sosialist quruluşu ailəyə müəyyən təsir göstərsə də xalqımızın əsrlərlə formalaşmış ailə-nikah münasibətləri sıradan çıxmayıb, müəyyən dəyişiklər isə yeni mədəni-məişətin bərqərar olması ilə bağlı idi.

Q.F.Seyidov inqilabaqədərki dövrdə böyük ailələrin qalıqlarını tədqiq edərək bildirir ki, sovet dövründə ailənin hər bir yetkin üzvünün istehsal əməyində iştirakı bərabərlik yaradır, ailə başçısından iqtisadi asılılığı ləğv edir. Müəllif kənd ailəsində qarşılıqlı münasibətlər haqqında yazır: “Köhnə Azərbaycan ailəsində adətən, yaşlı kişi başçı sayılırdı. Yaşlı nəslə ehtiram hissi saxlanılmaqla müəyyən şəxsi keyfiyyətlərə, nüfuza malik ailənin iqtisadi cəhətdən sağlamağa qadir qadınların ailə başçısı olmasına az rast gəlinmir”.

Ş.M.Salehov pambıqçıların ailə məişətini araşdırarkən qeyd edir ki, sovet quruluşunda iqtisadi irəliləyiş nihaka girənlərin müstəqilliyini artırsa da, çox vaxt yeni evlənənlərin rəyi nəzərə alınmırdı. Ş.M.Salehov Azərbaycanda hələ də “başgərtmə”, “köbəkkəsmə”, “deyikli” kimi qədim nikah formalarınında müşahidə olunduğunu yazır.

XX əsrin ikinci yarısında da Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların və etnik qrupların ailə-nikah məsələləri geniş şəkildə öyrənilmişdir. M.H.Şahbazov bildirir ki, Azərbaycan türklərində olduğu kimi Şahdağ etnik qruplarında da endoqam nikaha geniş yer verilirdi. Eyni zamanda Azərbaycanın bu azsaylı xalqlarının özünəməxsus nikah adətləri vardı. Məsələn, qrızlarda elçiliyə kişilərlə bərbər oğlanın bibisi və xalası da gedirdi. M.H.Şahbazov tədqiqatında qız və oğlan bir nəsildən olduğu halda birinci elilikdəcə nişan taxıldığını, nişan zamanı “hə” aldıqdan sonra “çörəkkəsdi” adlanan adətin icra olunduğunu yazır. “Çörəkkəsdi” zamanı oğlan evindən gətirilən kərə yağı bal və bir neçə lavaş çörəyinin üstünə töküb qarışdırırlar, onu lavaşa yayarlar, sonra da lavaşlar dürmək düzəldib qız və oğlan evinin iki ağsaqqalına verərdilər. Həmin ağsaqallar lavaşı kəsərdilər. Mərasimin mahiyyəti bu idi ki, iki ailə arasında qohumluq yaranır. Müəllif oğlanın atasının “çörəkkəsdi” zamanı süfrəyə pul atdığını, qrız dilində bu adətə “pıl saaca” deyildiyini, eyni adətin Buduq və Xınalıq kəndlərində də rast gəlindiyini də bildirir.

Ə.K.Əhmədov azərbaycanlılarda kəbin formaları və kəbin adələrini tədqiq edərək yazır ki, Azərbaycanda “aldəyişik etmək”, “beşik gərtməsi” kimi nikah formaları olub. “Aldəyişik etmək” də ər öz bacısını arvadının qardaşına və ya əmisioğluna verirdi. Bununla da iki ailə arasında “başlıq vermə” kimi maddi öhdəliklər həllini tapırdı və belə ailələrdə mənəvi məsuliyyət daha çox olurdu. Müəllifin digər fikrinə görə, böyük ailələrdə ailə-nikah məsələlərində qadının mülkiyyət hüququna diqqət yetirilməyib. Böyük ailələr dağılan zaman bütün əmlak ata və oğullar arasında bölünürdü. Böyük ailələrin dağılması isə əsasən ailə başçısının vəfatıyla bağlı olurdu. Ə.K.Əhmədov və Q.C.Cavadovun birgə yazdıqları məqalədə isə qeyd olunur ki, bəzən “qız qaçırma” qanlı düşmənçiliyə gətirib çıxarırdı. Ə.K.Əhmədov nikahda adətlə-şəriətin qarşılıqlı münasibətlərindən yazarkən qeyd edir ki, müsəlman hüquq ilə nikah kəbin və siğə formasında reallaşırdı, kəbin qanuni sayılırdı. Qazı hər iki nikahı qeyd etməsə də, molla “kəbin surəsi” oxumalı idi, bunsuz arvad natəmiz sayılırdı, o yemək hazırlaya, inək sağa bilməzdi, belə halda ona ikinci dərəcəli işlər tapşırılardı. Çar dövründə isə ailə, nikah və vərəsəlik məsələlərini həll etmək üçün inzibati rayonlarda məclislər yaradılırdı.

Ə.K.Əhmədov Kitabi Dədə Qorqud dastanlarının materiallarına əsasən azərbaycanlıların ailə-kəbin münasibətlərini araşdırıb. Dastanlardakı bu və ya digər nikah qaydalarını, formalarını təhlil edən müəllif Dədə Qorqud dövründə kəbin-toyun bir neçə mərhələdən ibarət olduğunu yazır: gələcək gəlinin seçilməsi, elçilik, kiçik toy (nişan), toy. Məqalədə qeyd olunur ki, dastanlarda şəriət qaydalarının dərin kök salmadığı aydın bilinir. Oğul və qız öz gələcək həyat yoldaşını seçməkdə tam müstəqildir. Ə.K.Əhmədov Qanlı Qoca oğlu Qanturalının “Oğul,qız görmək səndən, mal-riz vermək məndən” sözlərinə diqqəti çəkir, elçi gedərkən təkcə ailənin deyil, qohum-qonşunun, ağsaqalların rəyinin öyrənildiyini də vurğulayır. Müəllif “beşikgərtmə” nikah formasının da xüsusiyyətlərini araşdırır, Baybecanın qızı olsa, onu Bəyburanın oğluna vədini verməsin faktını xatırladır, bu nikah formasının tarixinin qədimlərə gedib çıxdığını vurğulayır. Onu da bildirir ki, Dədə Qorqud dastanlarının yarandığı dövrdə azərbaycanlılar arasında yalnız monoqam (təkarvadlılıq) kəbin mövcud olub.

Azərbaycan xalqının qədim ailə-nikah məsələlərinin öyrənilməsi baxımından Ə.K.Əhmədovun əsərləri diqqəti cəlb edir. Dədə Qorqud dövrünən ailə-nikah məsələlərini etnoqrafik cəhətdən öyrənən müəllif oğuzların nəsil artımı, oğul-qızın xoşbəxtlik, dövlət hesab olunması, ana haqqının tanrı haqqı sayılması, nişanlanma, beşikgərtmə, oğlu olanları qırmızı çadırda, qızı olanları ağ çadırda qəbul edən xanlar xanı Bayandır xanın “Oğlu-qızı olmayanları tanrı qarğamış, biz də qarğarıq”-deyərək qara çadırda yerləşdirməsi kimi məsələləri araşdırır. Ə.K.Əhmədov oğuzların ata-anaya münasibətinin izahına, oğul-qızların doğulması, nişanlanma, beşikgərtmə və s. gənc nəslin tərbiyəsi məsələlərinin dastanda əksi kimi məsələlərin təhlilinə geniş yer verib.

Q.İ.Qədirzadənin “Azərbaycanlıların müasir kənd ailəsi (Naxçıvan MR-nin kənd rayonlarının materialları əsasında)” namizədlik dissertasiyasında müasir kənd ailələrinin ailə-nikah münasibətləri əksini tapıb.

Azərbaycan xalqının toy adətləri bir-birinə bənzəsə də, təkcə müxtəlif zonalarda yox, həm də ayrı-ayrı yaşayış məntəqələrində keçirilməsi onları bir-birindən fərqləndirir. F.Xəlilova toyları şəhər, kənd, rayon, pullu, hədiyyəli, aşıqlı, xanəndəli toylara bölür. B.Abdullayev qədim Azərbaycan toyunun bəzi xüsusiyyətləri – ərgən qızların bayram günlərində niyyət tutub qulaq falına çıxmalarını, tezliklə toyunun olub-olmayacağını öyrənmək məqsədilə sağ başmağını çölə atmasını (inama görə başmağın ucu küçəyə doğru düşübsə, qız tezliklə ərə gedir), qızın stolun küncündə oturmamasını qədim inanclarla əlaqələndirir. Müəllif qız seçən oğlan valideynlərinin “özlərinə yaxın ailə” axtardıqlarını vurğulayır. Oğlan valideynləri anası çıxan ağacı balası budaq-budaq gəzər” prinsipini əsas götürərək gələcək gəlininin ata-anasını yaxından tanımağa çalışır. B.Abdullayev toyaqədərki dövr, toy şənliyi, toydan sonrakı mərhələləri də ayırır.

M.Hacıyev tatlar arasında da endoqam nikaha geniş yer verildiyini yazır. Tatlarda başlığın alınmaması “qızı qoyun kimi verdi” qiymətləndirilirdi, başlıq isə cehizdən baha olurdu. M.Hacıyev tatlarda dayı arvadının gəlinə yengə durmasını matrilokal köçmə ilə əlaqələndirir, eyni zamanda qeyd edir ki, patrilokal köçmədə başqa qəbilədən alınan qızın əvəzinə müəyyən miqdarda haqq (kalım) verməklə “satınalma” nikah forması yaranırdı.

Q.Cavadov bildirir ki, Şahdağ xalqlarında kəbinə girmə çox erkən yaşlarından icra edilərdi. İngiloylarda bu yaş 15, daha sonralar 18-20 yaş arasında müəyyən olunardı. Bir adət olaraq evlənmə mərasimində oğlan və qızın fikri əsas götürülməzdi. Burada valideynlərin bir-birilə razılığa gəlməsi kifayət edərdi. İqtisadi amillərdən asılı olaraq qız 3-5 il nişanlı qala bilərdi. Bu müddətdə oğlan evi qızın geyimi ilə yanaşı, hər bayramda qız evinə bayramlıq borclu idi. Qız isə nişanlı qaldığı müddətdə yaxın qohumlarından gizlənməli və yaşınmalı idi. Həm də nişanlı qaldığı müddətdə qız öz cehizinin hazırlanmasında, xalça-palazın toxunmasında iştirak etməli idi. Müəllif Şahdağ xalqlarında toyların xüsusiyyətləri, Xınalıqda toy mağarının gingahlarda qurulması, Qrız, Haput, Buduq kəndlərində məhəllə mağaraları ilə yanaşı, bəzən həyətlərdə keçirilməsi və s. barədə mələmat verir. Q.Cavadov Şahdağ xalqlarında qızın ata ocağından deyil, dayı evindən köçməsini, oğlanın ata evində deyil, dayı evində paltarını geyməsini, bəy durmasını matriarxata xas adət sayır. Bu faktda ana tərəfin üstünlüyü aydın görünür.

N.Quliyeva və N.İbrahimovun birgə yazdıqları məqalədə göstərilir ki, uzun müddət toya hazırlıq mərhələsində qız evi oğlan evindən “atalıq” (başlıq), qənd, düyü, un, yağ və s. alırdı. Lahıc kəndində isə oğlan evindən yun da alırdılar. “Mehr” kimi qız evinə 7 manatdan 30 manatadək qızıl pul, yaxud torpaq verirdilər. N.Quliyeva toyu daha kiçik hissələrə bölür: Qızbəyənmə, hə vermə, nişan, nişanqabağı qaytarma, oğlan evində tədarük, qız evinə paltar gətirilməsi, paltarkəsdi, qız evində cehiz siyahısının tutulması, cehizin oğlan evinə daşınması, kəbin kəsilməsi, qızın oğlan evinə gətirilməsi günü.

N.Quliyevanın tədqiqatlarında ailənin tarixi inkişafı, ailə-dövlət münasibətləri, nikah adətləri (ekzoqam, endoqam), nikahagirmə formaları (məsələn, “beşikgərtmə”, “al-dəyişik”) böyük və kiçik ailələr, şəriət qaydalarının nikahda yeri, qadın və kişinin mülkiyyət hüququ, ənənəvi ailə- nikah məişətinin sovet dövründə də qalması, sovet dövründə ailənin strukturu, ailə büdcəsi, kənd və sənaye şəhərlərində ailə, gənc və orta yaşlı şəxslərin tənhalığı, qadınların vəziyyəti xüsusi diqqət mərkəzindədir. Onun əsərlərində qızın seçilməsi, evlənənlər arasında münasibətlər, toy prosesi, sovet dövründə toy adətlərinin müəyyən qədər dəyişməsi, etnik qruplarda nikah, uşaq tərbiyəsi və s. məsələlər bütöv şəkildə araşdırılır. N.Quliyeva Azərbaycanın müasir kənd ailəsi və ailə məişəti ilə bağlı tədqiqatlarını genişləndirərək 1997-ci ildə yeni kitabını dərc etdirmişdir. Tədqiqatın ən maraqlı məqamlarından biri budur ki, müasir kəndli ailəsinin tarixi kökləri araşdırılır. Tarixi ənənədən çıxış edən müəllif bildirir ki, XIX əsrdə vergi qoyularkən ailə üzvlərinin deyil, tüstülərin nəzərə alınması ailələrin parçalanmasının qarşısını alırdı. Nəticədə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində böyük ailələr üstünlük təşkil edirdi. Sovet dövründəki yanaşmadan, yəni ailənin qurulmasında iqtisadi məsələlərin əsas götürülməsi haqqında iddialardan fərqli olaraq, N.Quliyeva bildirir ki, Azərbaycan ailəsində mənəvi bağlılıq, böyük-kiçik münasibətləri iqtisadi əlaqələri üstələyir. Hələ indi də klassik mənada böyük ailələr qalıb. Müasir, daha doğrusu, XX əsrin sonları üçün xarakterik olan ailə tərkibinə gəldikdə isə müəllif növbəti təsnifatlandırma aparır: “Ailədə bir neçə nəsil-bir, iki, üç və ya dörd nəsil yaşaya bilər. Əgər ailədə üç və ya daha çox nəsil (məsələn, baba-nənə, ata-ana və uşaqlar, nəvələr, yaşayırsa, belə ailə mürəkkəb ailə sayılır. Ailədə (ər-arvad) və iki (ata-ana və uşaqlar, ana və uşaqlar, ata və uşaqlar) nəsil yaşayırsa, belə ailə nüklear (yəni kiçik) ailə sayılır”.

N.Quliyeva kiçik ailəni uşaq sayına görə üç tipə bölür:

a) çoxuşaqlı (5 və ya çox uşaq)

b) orta uşaqlı (3-4 uşaq)

v) azuşaqlı (1-2 uşaq).

Qeyd edək ki, XX əsrin sonlarına doğru və yeni əsrin ilk illərindən başlayaraq, ailə və nikah münasibətləri yeni xüsusiyyətlər kəsb etdiyi üçün bununla bağlı tədqiqatlar da genişlənib.

Bəhmən ƏLİYEV

525-ci qəzet.- 2010.- 15 oktyabr.- S.6.