İstedadın janrı yoxdur

“Dostlarımdan duyğular” silsiləsindən

Əsəd Cahangir yeni ədəbi nəsildən olan istedadlı qələm sahiblərindəndir. İstedadlı adam nə yazır yazsın, onu istedadla yazır. Əsəd ədəbi ictimaiyyətdə daha çox tənqidçi və ədəbiyyatşünas kimi tanınır. Qələm sahibləri daha çox Əsədin onlar haqqında yazmasına adət ediblər. Mən “Dostlarımdan duyğular” sırasından növbəti yazımı daha bir qələm dostuma həsr etmək qərarına gəldim. Bu gün qələm adamlarının sözdən başqa demək olar ki, heç nələri yoxdur. Əsəd onlarla adamdan səhifə-səhifə söz yazıb, onların yazdığı mətnlərin mahiyyətinin oxuculara çatdırılması üçün xeyli işlər görüb. Ondan söz demək də bizim borcumuzdur və onun buna haqqı var.

Əsəd bugünkü ədəbiyyatımızın üzdə olan, qabarıq görünən simalarındandır. Mən neçə illərdir ki, onun fəaliyyətini müşahidə edirəm və yuxarı xətlə irəliləyişinin canlı şahidiyəm. Çoxlarından fərqli olaraq o, oturub yazısını yazır və deyim ki, gördüyü işi çox bacarıqla görür, ortaya kamil ədəbi materiallar qoyur. Mən hesab edirəm ki, Əsəd hansı sahədə fəaliyyət göstərsə, orada uğur qazanardı. Yəqin ki, o özü də bunu bilir və buna görə yaradıcılığı çoxsahəlidir. Onun linqvistik poetika, dilçilik, ədəbi tənqid, esseistika, poeziya, bədii və filoloji tərcümə sahələrində çalışmaları var. Əsədin Mahmud Kaşqarlının “Divanu lüğət-it-türk” kitabından bəhs edən “Qədim türk ədəbiyyatının linqvistik poetikası” monoqrafiyası bu mövzuda yazılmış ən yaxşı əsərlərdəndir. Monoqrafiya 2001-ci ildə nəşr edilib. O bu əsəri ilə göstərdi ki, böyük alimimiz professor Nizami Cəfərovun ən yaxşı davamçılarındandır. Əlbəttə, Əsəd, Nizami Cəfərovla bərabər Yaşar Qarayev və Kamal Abdullanı da özünün ustadları sayır. Böyük olmaq üçün gərək böyük adamlardan təsirlənəsən. Bu şübhəsizdir. Mən şəxsən təəssüf edirəm ki, Əsəd linqvistik poetika sahəsində işini davam etdirmədi. Nəşr etdirdiyi monoqrafiya onun bu sahədə hansı potensiala malik olduğunu göstərir. Amma Əsəd daha çox ədəbi-tənqid yolunu tutdu. Elə ilk tənqidi məqalələri ilə də ictimaiyyətin diqqətini cəlb elədi. “Söz”, “Səs”, “Kim yatmış, kim oyaq”, “Yeni əsrin ibtidası”, “Dəmirbaşlar” kimi orijinallığı ilə seçilən ədəbi-fəlsəfi esselər ədəbi tənqid üfüqlərində yeni ulduzun doğulduğunu bəyan etdi. O, predmetə yanaşması, dilinin sadəliyi , kiçik mətnin içindən dünyaya baxmaq bacarığı ilə ədəbiyyatşünaslıqda öz üslubunun, öz dünyagörümünün olduğunu göstərdi. Bunlar yaradıcı adamın istedadının göstəricisi kimi mühüm şərtlərdir, amma Əsədin bir keyfiyyəti də var ki, o bu keyfiyyətlə çağdaş ədəbiyyatımıza böyük xidmət göstərdi. Bu keyfiyyət – onun yeni yazarlar nəsli barədə cəsarətlə danışmasıydı. Əsədə qədər ədəbi tənqid yeni nəsil barədə həvəssiz danışırdı, cəmiyyətin digər sahələrində olduğu kimi, ədəbi mühitdə də postsovet düşüncəsi hakim idi. Yeni ədəbi nəslin öz tənqidçilərinə ehtiyacı vardı və bu funksiya ilk olaraq Əsəd Cahangirin boynuna düşdü. Yazıçılar Birliyinin 2004-cü ildə keçirilən son qurultayı öncəsi onun “Min illərin ayrıcında” adlı məruzəsi böyük rezonans doğurdu, bir neçə mətbu orqanda nəşr olundu. Məruzənin əsas özəlliyi burada yeni yazarlar nəslinin ətraflı təhlil olunmasıydı. Bu gün məşhur olan bir çox imzalar məhz Əsədin bu məruzəsindən sonra gündəmə gəldilər. Və burada söhbət ondan getmir ki, tənqidçi Əsəd Cahangir öz məruzəsində kimlərinsə adını çəkib. Əsas məsələ odur ki, o, ədəbi meydanda yenicə görünməyə başlayan bir çox gənc qələm sahiblərinin yaradıcılığındakı mahiyyəti ortaya qoya bildi və ədəbi ictimaiyyəti bu imzalara ciddi yanaşmağa inandıra bildi. Bu bir tənqidçinin, bir ədəbiyyatşünasın ədəbiyyat qarşısında böyük xidmətidir. Çünki isdedadı görüb, bunu etiraf etmək bacarığı hər adamda olmur. Reklam maşını isə istedadsızlığa xidmət edir. Məncə, ədəbi tənqidin əsas funksiyası, mətndə ədəbi ictimaiyyətin anlaya bilmədiyi ideya və üslubu, dil xüsusiyyətlərini, fərqli dünya görümünü təhlil edib bunu oxuculara çatdırmaqdır. Təəssüf ki, bu gün bizdə ədəbi tənqiddən daha çox, ədəbi tərif institutları fəaliyyət göstərir. Mətn qalır bir tərəfdə, məqalələrdə daha çox tərifçi-tənqidçinin fantaziyası və bilgiləri əks olunur. Və adamlar sözə hörmət hissini, söz qarşısında məsuliyyət hissini itirməyə başlayırlar. Bir balaca ölkədə nə qədər “dahi yazıçı”, “dahi şair” olar. Adamlar düşünür ki, dahilik elə budursa, elə özüm qələm götürüb dahi olaram. Və götürürlər. İndi hamı yazır, imkanı olanlar pul verib yazdırır. Bir dəfə Çingiz Abdulayev İspanyiya kralı Xuan Karlosdan belə bir sitat gətirdi: “Hər bir kral yazıçı olmaq arzusundadı, amma heç bir yazıçı kral olmaq istəmir”. Amma bizim bu “kralların” hamısı yazıçı olmaq xəyalına düşüb. Çünki söz dəyərdən düşəndə ona hökm etmək istəyənlər çox olur. Müqəddəs kitablarda söz allaha bərabər tutulurdu, insanlar sözə az qala səcdə edirdilər, bugünkü cəmiyyətimizdə isə söz, əxlaqsız qadın səviyyəsindən də aşağı düşüb. Xalq yazıçısı Elçin “Vaysman xəstəliyi” yazısında bu məsələləri geniş şərh etdiyindən, mən bu barədə çox danışmağa lüzum görmürəm. Bir də ki, bu yazımın qəhrəmanı Əsəd Cahangirdir. Ədəbiyyatşünaslıqda öz üslubu, öz yeri olan bir qələm adamı. Bəli, məhz qələm adamı. Çünki, Əsədin yaradıcılığı yalnız tənqidi məqalələrlə bitmir. Mən “Azərbaycan” jurnalında onun “Bu Adam” və “Namaz” adlı iki poemasını oxumuşam. Sufi-mistik poeziyasının modern dirçəlişi kimi meydana çıxan bu poemalar çox istedadla yazılıb. Təsadüfi deyil ki, xalq şairi Fikrət Qoca “Namaz” poemasını yüksək qiymətləndirib və bu barədə “Ədəbiyyat qəzetində” məqalə ilə çıxış edib. Hər iki əsər poetik baxımdan mükəmməldir, üstəlik onları oxuyanda müəllifin yüksək intellekt sahibi olduğunun şahidi olursan. İntellekt çatışmamazlığı isə bugünkü müəlliflərin zəif yerlərindən biridir. İstər nəzm, istərsə də nəsr əsərləri yazanların əksəriyyətinin əsərləri bir-birinə bənzəyir və yaxud bir birini təkrar edir. Bu baxımdan Əsədin hər iki poeması bu yazılardan fərqlənir. Burada kifayət qədər yeni ifadə tərzi və dünyaya fərqli baxış var. Ədəbiyyat da, məncə, elə budur. Yüz, iki yüz il bundan əvvəl yazılanlardan fərqlənməyən mətnlərə Azərbaycan cəmiyyətinin nə ehtiyacı var ki? Əlbəttə, Əsədin poemalarını hazırlıqsız oxucu üçün anlamaq çətindir, amma əsl ədəbiyyatın işi, oxucunun səviyyəsini, zövqünü stimullaşdırmaqdan ibarətdir. Şair, ya yazıçı oxucunun yedəyində gedirsə, demək dünyada sözün də, fikrin də qiyməti olmayacaq. Söz barədə esse yazan Əsəd sözün qiymətini bildiyindən, onu tanrı timsallı gördüyündən, sözlə davranmağı da bacarır. Məsələn, onun fransız şairi Artur Rembo, tatar şairi Robert Minnullindən etdiyi çevirmələri poetik tərcümə sənətimizin ən yaxşı nümunələrindən saymaq olar. Çünki, bu tərcümələrdə çevirməçi orijinalın formasını, məzmununu və ruhunu mümkün qədər saxlamağa çalışıb. Bu da bu günkü tərcümə sənətimizdə çatışmayan cəhətlərdəndir. Nəşr olunan əksər tərcümələr, o cümlədən televiziya tərcümələri tərcüməçinin intellekti səviyyəsindədir və bu da oxucuda, ya dinləyicidə ən azından gülünc doğurur. Çünki tərcümələrlə əksərən elə adamlar məşğul olur ki, onlar tərcümə etdiyi əsərin yarandığı ölkə barədə, onun ədəbiyyatı və folkloru barədə heç bir təsəvvürə malik deyillər. Buna görə bir çox tərcümələri oxuyanda oxcuda belə təsəvvür yaranır ki, əsər azərbaycanlı müəllif tərəfindən yazılıb. Xüsusən, televiziyada dublyaj olunmuş filmlərin tərcümələri çox bərbad vəziyyətdədir. Uzun illər boyu müstəmləkə həyatı yaşamış Azərbaycan dili, işlək dil olmadığından, xeyli inkişafdan qalıb, amma müstəqillik dilimizin inkişafı üçü bizə böyük şanslar verib. Azərbaycan dilinin qorunması ilə bağlı dövlətin qanunu var. Bu dili inkişaf etdirmək bizim hamımızın borcumuzdur. Xüsusən tərcümə sənəti bu işdə böyük rol oynayır. Elmi-tərəqqi əsrində çox sözlər var ki, onların dilimizdə qarşılığı yoxdur. Amma son illərdə dil və tərcümə sənəti ilə daha çox diletantlar məşğul olur və yaxud meydan onlara verilir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi isə ümumən bu prosesdə iştirak etmir. Buna görə azərbaycandilli kitablar və kinolar bir neçə dil bilən gənc nəsli çox az maraqlandırır. Tərcümə sənətinin belə bir vəziyyətdə olduğu vaxtda Əsəd Cahangir kimi intellektual adamların tərcümə ilə məşğul olmasına müsbət hal kimi baxıram. Amma bəla ordadır ki, ortaya yaxşı mətn qoyanlara bu ölkədə pul vermək istəyən yoxdur. Baxmayaraq ki, onlar dövlət və xalq üçün daha əhəmiyyətli işlər görürlər. Əsəd Cahangir də bu sırada olanlardandır. Mən onun Con Patrik və müasir amerikan şairlərindən etdiyi bədii çevirmələri, eləcə də D.Zatonski, İ.İlin, L.Andreyev, İ.Adelgeym, A.Dugin, İ.Nikitina və başqalarından etdiyi filoloji çevirmələri də oxumuşam və bu mənim gəldiyim qənaəti bir daha təstiqləyir – istedadlı adam nə yazsa, onu istedadla da yazır. Çünki istedadın janrı yoxdur.

Elxan ZAL QARAXANLI

525-ci qəzet.- 2010.- 20 oktyabr.- S.7.