Reklam bayramları

Texniki innovasiyalar dövründə informasiya mübadiləsi çox mühüm vasitədir. Bunu heç kim inkar edə bilməz. Bir var ki, yeni fikri, xəbəri xalqın uğurları naminə onunla bölüşəsən, bir də var ki, lazım oldu, olmadı zərərli fikirləri cəmiyyətə sırayasan, reklam vasitəsi ilə kimlərinsə varlanmasında iştirak edəsən. (İqtisadçıların dediyinə görə, pullar sosial bədəndə qan kimi həmişə dövran etməlidir. Əslində çirkli pullar bədənin pul kisəsinə ifrat dərəcədə düşüb qan dövranını pozsa, bu acgözlük xəstəliyindən qurtulmaq mümkün olmayacaq.)

Bizim əsas məqsədimiz reklam sahəsinə nəzər salmaq, onun tarixini, təbliğat vasitələrini öyrənməkdir. Heç bilirsiniz ki, indiki reklamların, elanların ulu babaları kimlər olub? Qədim dövrlərdə carçılar, çaparlar padşahların, kralların fərman və əmrlərini meydanlarda əhaliyə çatdırıblar. Xalqı meydanlarda bir araya toplamaq üçünsə təbillərdən, şeypurlardan, kilsə zənglərindən istifadə edirdilər. Əgər bunu qeyd etmək yerinə düşərsə, Ərəbistanda islam dininin yayılmasında (reklamında) zənci Bilalın da öz rolu olub. O, öz məlahətli səsi ilə “Azan” deyərək, insanları Allaha ibadət etməyə, namaza çağırırdı. Göründüyü kimi, ağıllı, sağlam təbliğatın kütləvi xarakter daşıması, təsir gücü bütün dövrlərdə əhalinin gələcək mədəni inkişafında əhəmiyyət kəsb edib. (Düzdür, bu, son qeyd etdiyim fikrin indi reklama ehtiyacı yoxdur. Hər halda gənclərin tərbiyəsində sağlam təbliğat vasitələrinə daha böyük ehtiyac var.)

Məsələn, yazılı mənbələrə görə, ilk reklam və ya plakatın tarixi Misirdən başlayır. Qədim papirusda kölənin satılmasını bildirən yazı reklam deyil bəs nədir? Hal-hazırda həmin papirus London muzeyndə saxlanılır. (Məgər o boyda Misirdə onu qorumağa yer tapılmayıb? London müzeylərində olarkən qədim şərq mədəniyyətinə məxsus bir çox qiymətli xalçaları, eksponatları, xüsusilə dahi Nizaminin əlyazmasını görəndə çox təsirləndim. Bu qəribçilik, sürgün taleyini vətəndən uzaqda yaşayan tarixi, mədəni abidələrimiz danışa bilsəydi, görən, bizə nə deyərdi?!)

Qədim Romada ticarətçilər müştəriləri cəlb etmək, öz malını reklam etmək üçün onu xüsusi tikilmiş divarlarda kömürlə yazırdılar. Məlum olur ki, hələ keçmişdən elan və reklamlar sahiblərinə tez bir vaxt ərzində mənfəət gətirməsi özünü doğruldub. 1612-ci ildə Parisdə elan jurnalı çap edilib. Yazıçı Daniel Defo özünün “Revyu” qəzetində reklamla da məşğul olubmuş. 1703-cü ildə I Pyotrun Sərəncamı ilə çıxan qəzetdə ilk reklamlar çap edilmişdi. 1878-ci ildə Metsel adlı sahibkar “Elan ticarətin hərəkətverici qüvvəsidir” adlı idarəsini açır. Yalnız 1910-cu ildə neon lampaları meydana gələndə reklam bazarı yeni mərhələyə qədəm qoyur. Fransız mühəndis-kimyaçı Corc Kloda bu mühüm ixtirasına – neon reklamına görə patent verilir.

Şair Vladimr Mayakovski də cəmiyyətin daha sürətli inkişafında reklamların böyük rolunu yüksək qiymətləndirib. 1923-cü ildə bu haqda qeyd edir: “ Burjua mühiti reklamın gücünü yaxşı bilir. Ən əsas işlər reklamlarsız keçinmir. Bu, rəqabət doğuran silahdır.”

(Düzdür, sovetlər dövrünün də öz siyasi, iqtisadi tələbinə görə plalakatları, reklamları vardı. Zəhmətkeş xalqın maddi və mənəvi yüksəlişinə dövlət səviyyəsində “qayğı göstərilirdi.”Yadınızdadırsa əhalinin öz pullarını əmanət kassalarına qoyulması, etibar edilməsi təbliğ olunurdu. Şəhərin ən hündür, yaraşıqlı binalarının damında nəhəng reklamları yaşlı adamlar xatırlayır. Axırı nə oldu? Dəyişən siyasi quruluş oldu, nə məkan, nə də insanlar ki, yerini dəyişməyib. Uzun illərin təcrübəsi göstərdi ki, reklam bizim həyatımıza bayram, sevinclə yanaşı həm də əlavə qayğı, problem gətirir.Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, pullar sosial bədəndə qan kimi dövran etməlidirsə, bəs kasıbların həyatında qəpik-quruşlar necə dövran etsin? (Yəqin dəmir pulların cingilitisindən qulaq batır.)

İndiki zamanda reklamlar küçələri zəbt etsə də, daha çox evlərimizə televizor vasitəsi ilə daxil olub bizə yaşamaq öyrədir. (Bağışlayın bu söz üçün, reklamlar evdə əməlli-başlı əsl qayınanalıq edir. Bütün işlərimizə qarışır. Bu söz bütün qayınanalara aid deyil.) Nə yeyib, nə geyməyi, hansı mebeli almağı bizə məsləhət bilir. Eh, həyat necə dəyişilib. Vaxt vardı heç bir reklamı olmayan əl altından satılan xarici mebellər bəh-bəhlə alınırdı. Krasnodar mebelinin də öz müştəriləri vardı. Çox vaxt da rəsmi surətdə iş yerindən xarici mebel almaq üçün uzun növbəyə dayanırdıq.Yadınızdadırsa Kubinka bizim indiki ticarət mərkəzlərindən qat-qat kiçik bir ərazidə məhəllədə yerləşsə də hamı ən dəbdə olan malları ordakı dalanlarda, dar küçələrdə gizli əldə edirdi. İstədiyini üçqat baha qiymətə alanda sevincimizin həddi-hüdudu olmurdu. Niyə indi bahalı mağazalarda alış-veriş edərkən o sevinci yaşamırıq? Az qala vitrindəki laqeyd, soyuq baxışlı manekenlərdən seçilmirik.)

Bu gün isə guya reklamlar həyatımızı daha da gözəl, rahat etməyə çalışır, yağlı, şirin dilinə salıb malını tərifləyir. Ay başına dönüm, adamı gündə neçə dəfə acqarına təbrik edərlər. “Gözünüz aydın olsun, daha saçlarınız tökülməyəcək, başınızda kəpək qalmayacaq, üzünüzün qırışları hamarlanacaq, balerina kimi arıqlayacaqsınız.

Əgər verilişləri, filmlərin nümayişini kənara qoysaq, reklamların gözü ilə həyata baxsaq reallıqdan çox uzaqlaşmış olarıq. Reklamlara inansaq cəmiyyətimiz, ancaq

“xoşbəxt ailələrdən” ibarətdir. Necə hazırlandığı dəqiq məlum olmayan Rolton supunu içməklə, mayonezlərdən salatlarda istifadə etməklə, yoqurt, doşirak yeməklə ekranda “xoşbəxt ailələrə” baxanda düşünürsən ki, bəs mən ondan da yaxşı, keyfiyyətli qida qəbul etsəm də, onlar kimi niyə fərəh içində olmuram. Bəlkə o yeməklərin içinə “xoşbəxtlik” adlı eliksir qatılıb, xəbərimiz yoxdur. Yaxud genetik cəhətdən modifikasiya olunan ərzaqlar bəlkə məhəbbətin kimyəvi prosesini daha da gücləndirir. (Bəs onda niyə bu məhsullar mağazalarda tökülüb qalıb?)

Müasir dövrdə aydındır ki, artmaqda olan əhalinin ərzaq təminatını təbii yolla yetişdirilən kənd təsərrüfatı məhsulları ilə tam təmin etməyin mümkünsüzlüyünü etiraf etmək lazımdır.Qədim dövrlərdə kimyanın yeyinti məhsullarına əlavə olunmadığı dövrlərdə Herakl gücünə malik adamlar əlbəttə, çox olmalıydı.

Gənclərin “dostu” olan pepsi-kola, sprayt, fanta, koka-kolaya, maqdonaldsa ayrılan bahalı, rəngarəng reklamlara fikir vermisinizsə, bir ölkə, qitə üçün nəzərdə tutulmayıb. Bu içkilər, qidalar bəşəriyyətə qarşı içi zəhər dolu şüşələrlə yürüşdür. Tərkibindəki fosfor-kislota dişlərə, mədəyə ziyandır. Bəs insan beyninə vurduğu ziyana görə kim cavabdeh olacaq? Deyilənə görə, insanın orqanizmi 59 elementdən ibarətdir. Həmin o elementlər torpaqda da mövcuddur. Həmçinin insan öz doğulduğu torpağın kimyəvi tərkibi ilə sıx əlaqədardır. Onun təbii bulaq suyu, öz torpağında yetişdirilən meyvə və tərəvəzi yerli əhalinin sağlamlığının qorunmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Reklam mütəxəssisi Norman Duqlas qeyd edir ki, reklamın xarakterində milli ideallar əks olunmalıdır. (Lakin xarici sərinləşdirici içkilərin orqanizmə ziyanlı təsirinə, mənfi enerji gücünə baxmayaraq, bəh-bəhlə təbliğ edilməsi təəssüf doğurur.)

Əgər hiss etmisinizsə reklamlar “kəpənək effekti”nə malikdir. Necə? Onda bu effektə səbəb olan prosesi izləyin. Reklam əvvəlcə bizə yaraşıqlı qablarda, bağlamalarda qidalardan, içkilərdən istifadə etməyi məsləhət görür. (Onun əslində orqanizmə ziyandan savayı heç bir xeyri yoxdur.) Müştərilər kifayət qədər reklamlardan ilhama gəlib bu qidalardan istifadə etdikdən sonra müalicə üçün yeni dərman preparatlarının reklamlarını izləyirlər. Bu dərmanlar da qəbul edildikdən sonra növbəti reklama ehtiyac olduğunu hiss edirlər.Təyinatına görə hazırlanmayan dərmanların qəbulundan sonra zəhərli maddələrdən necə xilas olmaq? Gördüyünüz kimi, bu burulğana düşmək asandır çıxmaq isə çətin. Bu proseslərin arxasında isə psixi təsirlər dayanır. Buna videopsixokorreksiya deyilir.

Təəssüf ki, çox vaxt məlumatlar psixoloji üsullarla ictimai şüura yönəldilir. Mədəniyyət sahəsindən fərqli olaraq, kütəvi informasiyaların şərhi məhz kütlə üçün ən sadə dildə nəzərdə tutulub. Oxucu və tamaşaçını əsas məqsəddən yayındırmaq üçün xüsusi texnologiyadan istifadə edilir. Belə reklamlar bizə nə üçün yaşamağı deyil, necə yaşamağı təbliğ edir. Fikir vermisinizsə xaricdə cizgi filimlərinin çoxu siyasi xarakter daşıyır. Məsələn, İkinci dünya müharibəsi illərində Amerikada yaponların, hitlerçilərin eybəcər obrazlarını yaratmaqla vətəndaşlarının mənəvi ruhunu qaldıraraq, düşmənə qarşı neqativ münasibət formalaşdırmağa çalışırdılar. Belə siyasi reklam xarakterli təbliğat silahdan da güclüdür.

Bu gün ən çox cəlbedici sahələrdən biri incəsənətdir. Adamlar daha çox incələşib, incə sənətə, peşəyə yiyələnməyə çalışırlar. O sənət incəldikcə pulu da bir o qədər çox olur. Yəni incəsənəti özünə sənət edən adamların həyatı, günü-güzəranı bir çox alimdən qat-qat artıqdır ki, əskik deyil. Alim el yolunda nə qədər səmərəli çalışsa da, ayda bir dəfə aldığı maaşına möhtacdır. Deyirəm, şəhərimizdə gələcəkdə mahnı oxuyanlar bir yerə toplansa, stadion qədər müğənni yığmaq olar. İlbəil necə deyərlər, hər ailədə məmə deyəndən pəpə deyənə kimi müğənni olmağa tələsir. (Ciddi, faydalı işlərlə kim məşğul olacaq bir Allah bilir.) Belə getsə bir stadionluq səsin gücündən, psixoloji təsirindən nəinki sənayedə, kənd təsərrüfatında, hətta cəbhə bölgələrində səmərəli istifadə etmək üçün alimlər yeni kəşflər edə bilər. Kənd təsərrüfatında bol məhsul vermək üçün, başqa sahədə düşmən qorxutmaq üçün. (Yadınızdadırsa sovetlər dövründə inəklərin bol süd verməsi üçün mal tövlələrində simfonik musiqidən istifadə edirdilər.) Səsin vibrasiyası, fiziki xassəsi möcüzələr yarada bilər. İncəsənətlə elmin sintezinin tədqiq olunmasına böyük ehtiyac var. Məsələn, yel dəyirmanları və günəş enerjisindən istifadə xalqa xidmət edirsə, alimlər bu haqda da düşünsələr pis olmaz. Amma bir şey var ki, alimin əvvəlki həyatı bu kəşfi ilə də zənginləşməyəcək. Oxuyanlar isə kasıblaşmayacaq.

Müharibə olmaqdansa, hərbi, siyasi plakatlara baxıb qorxudan arıqlamaqdansa, deyirəm, nə yaxşı ki, rəngarəng reklamlar var. Xüsusilə, “baunti” şokaladını yeyib birbaşa cənnətə düşməkdən gözəl nə ola bilər? Amma “baunti” şokaladını yeyərkən gözlərinizi bərk-bərk yumun ki, cənnəti görə biləsiniz. Heç olmasa necə deyərlər, kasıb adam gözlərinin qurdunu beləcə öldürür.

Xarici ölkələrə bahalı turist səyahətlərinə getməyi adamdan nə qədər xahiş etmək olar? Varlı adam reklamsız da yaxşı bilir ki, ən bahalı, ekzotik istirahət yeri haradır. İmkansız kişilər isə hirsli vaxtına düşəndə az qala televizorla vuruşurlar: “Ay qardaş, mən Antaliyada, Mayamidə dincəlmək istəmirəm, əl çək məndən. Hər gün eyni sözü nə qədər təkrar etmək olar? Abşeron çimərliyinə nə gəlib. Arvad-uşağı salıram qabağıma gedirəm pulsuz “dikiy plyaja” qumların üstündə qarpız, pomidor, xiyar, pendir, çörək yeməkdən yaxşı nə ola bilər? Neçə il əvvəl də belə olub, indi də belə olsa bəşəriyyət heç nə uduzmaz. Vaxtı ikən mənim atam, anam da Xəzər dənizinin çimərliklərinə hətta elektrik qatarlarında, avtobuslarda gediblər.

Yəqin bilirsiniz ki, “reklam” latın sözüdür, mənası təsdiq, çağırış, etiraz etməkdir... Obrazlı desək, əyri oturub, düz danışaq. Reklamlar bizə hər gün alqışlar deyir, nikbin olmağa çağırır. Yazıq demir ki, sizi göstərdiyim nemətlərə həsrət qalasınız. Eşitməmisiniz atalar sözünü “niyyətin hara mənzilin də ora”. Bayramlarda endirim kampaniyalarından narazı deyilik, yaxşı ki, reklam vasitəsi ilə bundan xəbərdar oluruq.

Reklam mütxəssisi Virciniya Valentayn reklamı belə xarakrerizə edir: “Reklamda məlumat çox qısa müddət ərzində 30 saniyəyə sizin şüurunuza çatmalıdır. Çeynənmiş, yaxud milli ənənələrə yad olan obraz potensial alıcıya təsir göstərə bilmir.” Mən reklam mütəxəssisini reklama verdiyi tərifə görə məyus etmək istərdim, heyif ki, onu şəxsən tanımıram. Onun fikirlərinin bizə heç bir aidiyyəti yoxdur. Çoxu bizim yumşaq ürəyimizi yaxşı tanıyır. Çoxunun dərdinə, bayramına, ovqatına həmişə şərik oluruq. ( Kaş ki, bu münasibətlər qarşılıqlı olaydı.)

Məsələn, son illər “Valentin” günü münasibətilə fevral ayında bar-bar bağıran reklamların təbliğatdan az qala səsi tutulur. Gənclərimiz sevdi, sevmədi dəxli yoxdur, valentinçilərə qahmar çıxaraq, özlərini salırlar parfümer mağazalarına. (Satıcıların alverlərini, gəlirlərini birə on artırırlar.) Bir sözlə, o “bayram” günü cavanlar Valentin və Valentina olub əllərində güllər düşürlər şəhərin canına. Adama deməzlər ki, Valentinin vətənində Leyli və Məcnun günü keçirilir, belə düşmüşük həşirə?! Sevməyi, sədaqəti klassik şairlərimizin əsərlərindən öyrənmək lazımdır, ey, valentinçilər.

Nəhayət, etiraf edək ki, reklam bizim indiki dövrdə bayram deməkdir. Amma dərindən düşünsək, əsl bayram isə elə özü reklamdır. Allaha, təbiətə yaxın olan Ramazan, Novruz bayramı kimi. Nə maska taxırsan, nə də pivə içib rəqs edirsən. Milli bayramlarımız milli bayrağımız altında bizə daha əziz və müqəddəsdir. Elə bil göy qurşağının mavi, qırmızı, yaşıl rənglərinə boyanır bayramlarımız, arzularımız.

Sizlərə həmişə yolunu gözlədiyiniz, ürəyinizə yatan milli, doğma reklamlar arzulayıram. Bəlkə onların çoxu həyatınızda yuxu kimi çin oldu...

Zöhrə ƏSGƏROVA

525-ci qəzet.- 2010.- 28 oktyabr.- S.7.