İradə Tuncayın “Sarı odalar”ı

Mənə ən çox ləzzət eləyən cümlə bilirsiniz hansı oldu: “Belə ağlayarsan ha dalımca, gəncliyimdə məni çox ağlatmısan...” (“İstanbulu dinliyorum gözləri qapalı”) Bu misraların kimə ünvanlandığını demək artıqdır. Bilməyənlər üçün deyim: İradə xanımın əbədi qəhrəmanı Aqil Abbas.

Misal çəkdiyim misra İradə Tuncayın səmimi, sözü üzə qırmızı deyən bir yazar olduğunu göstərir.

Yeri gəlmişkən deyim ki, İradə xanımın İstanbul reportajları onun xarakterini bir insan kimi açır: bir qədər xarizmatik, bir az da melonxolik və sentimental. İradə Tuncayın ovqatı kordioqram cədvəlinə oxşayır, bu üzdən yazıları da rəngarəngdir. Əsəbindən çığırıb-bağıran adamlar da var, oturub ağlayanlar da. Hər ikisi “Sarı odalar”a yaraşır. Kitabdakı yazılarda hayqırtı da var, pıçıltıyla söylənmiş ürək ağrıları da.

İradə xanım istəyəndə sərt olur, istəyəndə yumşaq. “Ədalət və mərhəmət” yazısını oxusanız, dediklərimə əyani şahidlik edə bilərsiniz.

Yazar dostum Aqil Abbasın həyat yoldaşının yazılarında həmişə bir sərbəstlik var. Bu yerdə bir haşiyə çıxım. “Sarı odalar”ın təqdimatında Rəşad Məcid dedi: “İradə Tuncay dostlarına mesaj göndərib soruşmuşdu ki, “mən kiməm?”, mən də cavab vermişdim ki, “Aqil Abbasın arvadı”. Məndən, yəni Elçindən olsaydı, “Aqil Abbasın xanımı” deyərdim. Rəşaddı da. Həmin təqdimatda bəndəniz isə belə dedi: “İndi Aqil Abbas kimdir?” sualını versələr, yəqin ki, Rəşad Məcid “İradə Tuncayın əri” cavabını verəcək. Çünki İradə xanım son publisistik yazıları ilə Aqil Abbası üstələyib. Əlbəttə, bütün bunlarda bir balaca zarafat elementləri var. Həqiqi olan isə budur ki, cazibədar və heç zaman qocalmayacaq İradə xanım İblislə cəngi-cidadadır. Yer üzündə baş verən hadisələrin hamısının günahını Tanrı dərgahından qovulmuş bu mələkdə və onun sazişə girdiyi, yolunu azmış insan oğlunda görür. Əlahəzrət tamah və unutqanlıq çoxlarını yoldan çıxarır. Bu yerdə, lütfən, “Dorian Qreyin portreti” və Mixail Bulqakovun “Master və Marqarita” əsərini oxuyun və “keçmişinizi unutmayın” tövsiyəsini yadınıza salın.

İradə xanım ömrünü uşaqlarına və şıltaq olduğu qədər də istedadlı Aqil Abbasa həsr eləməsəydi, daha çox şeylər yazardı. Ümumi fikir: “Qadın hər şeydən öncə anadır...” İkibaşlı fikir: “Qadın həm də yaradandır...” Yəni həm insan yaradır, həm də obrazlar. Aqil qardaşım da sağ olsun ki, göz önündəki bu həqiqəti etiraf edir, hətta dilinə də gətirir. İradə xanım da sağ olsun ki, onun dediklərini cavabsız qoymur. “Sən necə, mən də elə. Çünki bir-birimizə oxşayırıq”. Son sözləri İradə Tuncayın “Vomən iz lav” yazısının motivi də hesab eləmək olar. Necə deyərlər, səmimi etiraf ailənin dağılmaz təməlidir.

Ailə, ər, uşaq qayğılarına baxmayaraq, İradə Tuncay öz ruhunu itirməyib və bunu son illərdə yazdığı publisistik məqalələrilə sübut edib. Eh, hələ nələr oxuyacağıq!

Qoy, məndən inciməsinlər, bəziləri məqalə yazır, adını publisistika qoyur, amma İradə xanımın maraqlı, rəngarəng bədii publisistikası çox şeyə aydınlıq gətirir. O, yazılarını məişət obrazları və ictimai, siyasi, sosial faktlar üzərində qurmağı, ona bədii don biçməyi bacarır. Yazar xanım yaxşı bilir ki, publisistika sadəcə faktların şərhi (konstatasiyası) və müəllif müdaxiləsindən ibarət deyil. O, faktları ədəbi müstəvidə əridə bilir. “Jurnalistika (oxu. publisistika) faktlı ədəbiyyat, ədəbiyyat faktsız jurnalistikadır” deyimi onun qələmində öz təsdiqini tapır.

İradə Tuncayın keçmiş cəbhəçi Mehdi Məmmədovla bağlı yazısı çox kövrəkdir. Mehdini mən də tanıyırdım, “Gənclik” metrosunun həndəvərindəki kafedə xeyli söhbət eləmiş, hətta çörək də kəsmişdik, amma gözdən əlil insanın iç dünyasını duyan, düşüncələrini göydə tutan İradə xanım oldu. O, Mehdinin elə bir portretini yaradıb ki, bu bəxtsiz adamın taleyinə acımaya, bəzi məqamlarda isə kövrəlməyə bilmirsən.

Hər kəsin haqqı zamanında özünə verilməlidir. Təəssüf ki, çox zaman belə olmur. Hadisə məntiqi sonluqla nəticələnmir. Hər şeyin zamana ehtiyacı var. Burası düz, amma adamlar kimi, zaman da köhnələ və unudula bilir.

Böyük şairimiz Məmməd Arazla bağlı xatirələri unudulmazdır. O, Məmməd Araza təkcə ata kimi yox, həm də yaradıcı insan kimi yanaşmağı bacarır. Belə demək mümkünsə, yaradıcı insan obrazı ata obrazını üstələyir. Ürək ağrıları qələmin məharətilə pərdələnir və yalnız konturları görünür.

“Sarı odalar”, “Mən və sən” yazısı acı həqiqətlə dolu olduğundan adamda pessimist əhval yaradır. Bu yazı, sanki, eyni adama həsr olunub, sadəcə ünvan və obyektin adı fərqlidir.

Düzdür, həyat keçir və bu həyatda biz çox ağrı-acı görürük. Çünki bu həyatdır və həyat belə olmalıdır. Bu sözlər mənim İradə Tuncaya təsəllim deyil, sadəcə demək istəyirəm ki, bu xanım duyğusal insanların hisslərini yerindən oynada, keçmiş xatirələrini dirçəldə bilir. “Sarı odalar”ın sahibəsi impressionizmin çağdaş davamçısı kimi görünür. Bu günü keçmişdə, keçmişi bu gündə axtarır...

O, hər yazısında İradə Tuncaydır: səmimi, obyektiv, ürəyi yanımlı. Özü etiraf edir ki, dili acıdır, sərtdir. Məncə bütün bunlar özünə və ətrafa tələbdən irəli gəlir, amma yazılarında çox mehriban və ürəyiyumşaq bir xarakter ortaya qoyur. Bayaq dedim ki, İradə xanımın yazıları kordioqram cədvəli kimidir, heç zaman düz xətt üzrə, tapdanmış yollarla inkişaf eləmir. Buna görə də onun xarakterini tutmaq və dəqiq müəyyən eləmək çətindir. Elə o üzdən də maraqlıdır. Rəngarənglik və ovqat dəyişməsi insanın həyatsevərliyinə işarədir.

İradə Tuncayın məlumatlılığı, dünyagörüşü adamı satın alır, heyrətləndirir. Onun publisistikasının oxunaqlığının səbəblərindən biri də budur. Oxucular özləri də bilmədən mənən zənginləşirlər.

Çe Gevara ilə Polad Ələmdarın müqayisəsi – acı həqiqətdir (“Yoldaş Çe). Biz ideallarımızı itirmişik, cılızlaşmışıq. Hərdən kim olduğumuzu, hansı arzu və xəyallarla yaşadığımızı götür-qoy eləməyə dəyər. Vaxtında ölmək hər adama nəsib olmur. Həyatı qəhrəmanlıqlarla dolu, bütöv bir nəslə örnək olmuş insan sonradan dəyişəcəksə, bəlkə vaxtında getsə yaxşıdır. Belə olanda adı da, özü də urvatlı olur. Bu məqamda “Dəyişmə-dəyişmə” yazısı da kara gələ bilər. Eyni sözün müxtəlif vurğuları ola bilir.

İradə xanım inqilabçıdır. Dəyərlərin itirilməsinə, vicdanın ölməsinə, arzuların gömülməsinə yardımçı olan mühitə qarşı üsyan eləyir.

“Mən bir zaman bütün dünyanı sevməyə hazır idim...Sonra içimdəki sevgini elə öldürdülər ki, yeri boş qaldı. Yox, nifrətlə dolmadı, elə boş qaldı...” (“Ölən istəklərimiz”) Yaxşı sitatdır, sonrasını özünüz oxuyun.

Bu məqaləmdə Aqil Abbasdan çox danışdım. Bu da təsadüfi deyil. Mənə elə gəlir ki, İradə Tuncay yazıçı dostumuzun indi demədiklərini deyir, daha doğrusu, üsyankarlığının və qiyamçılığının “xodunu” almış Aqil Abbası zərbə altından çıxarmağa çalışır. Hə, yadıma düşdü, bəzən İradə xanım Aqil Abbasın da əvəzinə yazır. Onun yazısından bir Aqil Abbas boylanır. Onlar bir yerdə, qoşa addımlayırlar.

“Ə, sənnən döyüləm” yazısında bizim yaxından tanıdığımız, başqalarının isə ümumən tanımadığı bir insanın dəqiq-dürüst obrazını yaradır. Söhbətin kimdən getdiyini deməyəcəm, çünki onun adını çox çəkmişəm. Bu yazıda həqiqət – yumor – ironiya triosu həmahəngdir. Hər kəsin evində bir söyüş söyəni olmalıdır, ya yox? “Bu məmləkətdə abırlı adamlara yer yoxdur görə-görə gəlirəm...” Elə biz də, İradə xanım.

Yadımdadır, məqalə mənə necə ləzzət eləmişdisə, oxuyan kimi İradə xanıma zəng vurub təbrik elədim. Qarabağlıyam, axı!

“Sarı odalar” müəllifinin İstanbul haqqında bilgiləri mənə doğmaydı. Çünki mən də bu şəhəri sevirəm və onun küçələrini, tarixi abidələrini, sultan saraylarını, məscidlərini çox gəzmişəm: Aya Sofya məbədi, Mehmet Sultan camesi, Dolmabaxçasaray... Bir müəllifin romanında deyildiyi kimi: üstündə minlərin, milyonların qanı axıdılmış, sonucda əbədi türkləşən minarəli şəhər.

İradə xanım bizim ümumi tariximizi, yaşantılarımızı yazır. Sovet bayramlarının panoramını cızır. Nəyin yaxşı, ya pis olduğunu demir, sadəcə göstərir.

Biz SSRİ-ni unuda bilmərik, çünki o bizim böyük vətənimiz idi. Biz işıqlı gələcəyə olan ümidlərimizi, inamla dolu baxışlarımızı, gündən-günə çiçəklənən arzularımızı unuda, uşaqlığımıza və gəncliyimizə, onun ideallarına xəyanət edə bilmərik. Keçmişimizin üstündən xətt çəkməyə ürəyimiz gəlməz. O, bizim bir parçamızdır. Bu məsələdə İradə xanımın yazdıqları ilə mənim düşüncələrim arasında bir paralellik var.

Yeri gəlmişkən, bir neçə il öncə Litvadaydım. Vilnüs ətrafında böyük bir park var. Rəsmi adı “Qrutas-park”, şərti adı “Sovetlər ölkəsi”dir. Ucu-bucağı görünməyən “ölkədə” baş küçə Leninin adını daşıyır. Litva ərazisindəki köhnə sovet abidələrinin hamısı burada toplanıb. Kitabxanası və muzeyi var. Bax, həmin muzeydə mən pioner qalstukunu, oktyabryat ulduzunu, əski sovet pullarını görəndə kövrəldim. Sovetlərin himni və bizim çox eşitdiyimiz “Moskva” mahnısı keçimşə olan xiffətimi daha da artırdı.

Demək istəyirəm ki, İradə Tuncayı oxuyanda özümə doğma olan çox nəsnələri tapdım. Biz hələ çox şeyləri bilmirik. Elə bilməsək yaxşıdır. Çünki hər il getdikcə bizdən nəsə qoparır: bir az gəncliyimizdən, bir az ümidlərimizdən, bir az da inanclarımızdan. (“Sarı odalar”)

Müdrik bir ifadə yadıma düşdü: “Onu özünü doğrultmayan ümidləri qocaltmışdı...”

İradə xanım “kişilər qocalanda kövrək olur, cocuğa dönür” deyir, amma özünün də kövrəldiyinin və cocuqlaşdığının fərqində deyil, deyəsən.

Mənim də bəxtim gətirib ki, İradə Tuncay “Don Juan” romanıma bir həmkar yazısı həsr eləyib.

Anketsayağı desək, yaxşı yoldaşdır, qələmdaşlarına sayğı ilə yanaşır. Elçinsayağı yanaşsaq, Əbülfət Mədətoğlunun, Ceyhun Musaoğlunun, kompüterçi qızların ovqatına bir suallıq su çiləyir.

Əlləriniz var olsun, İradə Tuncay – Toğrulun, Tuncayın anası, Tansunun nənəsi... Baho, son söz artıq oldu, deyəsən! “Sarı odalar”ın təqdimatında kimsə gözəl dedi: Sən nənə yox, böyük annəsən!

Sonda bir not: “Təhsil” nəşriyyatının çap etdiyi “Sarı odalar” kitabı çox səliqəli və nəfisdir. Oxuduğum yazıların içərisində yalnız bir hərf səhvi tapdım. Bu isə İradə xanımın özünə və yazısına tələbkarlığından irəli gəlir, yəqin.

Daha bir not: Mən İradə Tuncaydan yazdım, amma səsi Aqil Abbasa verirəm. Qarşıda seçkilərdir, axı!

Elçin Hüseynbəyli

525-ci qəzet.- 2010.- 29 oktyabr.- S.7.