SOSREALİZM BİZƏ NƏ VERDİ?

Sovet dövrü ədəbiyyatı haqqında. Məsələnin qoyuluşuna dair.

İkinci məqalə

Sosrealizmin inzibati surətdə ədəbiyyata tətbiqində, ölkəni bürümüş “ifşa”çılıq kompaniyasında, Sistemin öz meyarları ilə ədəbiyyatı qiymətləndirmə prosesində və s.-də Yazıçılar İttifaqının iştirakı barədə danışmaq açıq qapını döymək kimi bir şeydir, ancaq bütün bunlarla bərabər, Sistemin yaratdığı və daimi diqqətlə nəzarət etdiyi həmin Yazıçılar İttifaqının SSRİ miqyasında, xüsusən müttəfiq (misal üçün Azərbaycan), eləcə də muxtar respublikalarda (Tatarstan, Başqırdıstan, Dağıstan və s.) gördüyü işi, göstərdiyi fəaliyyəti bu gün yalnız tənqid obyekti kimi təqdim etmək tarixi obyektivlikdən uzaqdır və məsələyə üzdən yanaşmanın göstəricisidir. Mən müttəfiq və muxtar respublikalarda Yazıçılar İttifaqlarının əhəmiyyətini xüsusi vurğuladım, çünki bu yerdə söhbət milli dillərin inkişafında, hətta bəzi bölgələrdə yazılı ədəbiyyatın ilk nümunələrinin yaradılmasında bu təşkilatın fəaliyyətindən gedir. Hərgah hər hansı bir dildə ilk dəfə hekayə yazılırsa, bu hadisənin əhəmiyyəti müqabilində onun hansı ədəbi metodda – indiki halda sosrealizmdə – yazılması, mənim fikrimcə, əhəmiyyətsiz bir şeydir.

Mən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının milli mənliyimizin, ədəbi-bədii dəyərlərimizin nəinki qorunub saxlanmasında, bunların inkişaf etdirilməsində oynadığı müstəsna rol barədə ayrıca yazmışam (bax: “Yazıçılar Birliyi, ədəbiyyatımız və özümüz”, “525-ci qəzet”, 18 fevral 2010) və yenidən təkrara varmaq istəmirəm. Yalnız onu deyə bilərəm ki, Azərbaycanı müstəqilliyinin bərpasına aparan keşməkeşli yolda bütün ziddiyyətləri, mürəkkəbliyi, paradoksları, bəzi hallarda eybəcərlikləri ilə bərabər, Sistemin tüğyan etdiyi 1930-40-50-ci illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yeganə milli özünüifadə mənbəyi kimi əhəmiyyətli və əlamətdar fəaliyyəti şəxsən mənim üçün mübahisəsizdir.

“Əlamətdar” sözünü də təsadüfən işlətmirəm.

Ədəbiyyat nədir?

İkicə sözlə desək: istedadın ifadəsi.

Sistemin sosrealizm vasitəsilə ədəbiyyatı idarə etməyə çalışması, əslində, istedadı idarə etmək istəyi və hərisliyi idi.

İstedad sahibini məhv etmək olar (Mikayıl Müşfiq), onu siyasi-ideoloji baxımdan fanatikləşdirmək olar (Mehdi Hüseyn), istedadın müəyyən hissəsini “özününküləşdirmək” olar (ədəbiyyatımız partiya rəhbərlərinin, yaxud da Kreml ulduzunun vəsfi əvəzinə daha artıq “Vaqif”lərə,Səməd Vurğun; “Cənub şeirləri”nə, Süleyman Rüstəm; “Rənglər”ə, Rəsul Rza; sahib ola bilərdi), ancaq sosrealizmin təcrübəsi bir daha sübut etdi ki, istedadı tam şəkildə ram etmək mümkün deyil.

Elə buna görə də bu gün – Sistemin (və sosrealizmin) süqutundan 20 il keçəndən sonra da Mikayıl Müşfiqin və Səməd Vurğunun, Süleyman Rüstəmin və Rəsul Rzanın, Süleyman Rəhimovun və Mir Cəlalın, Mirzə İbrahimovun və Əbülhəsənin, Əli Vəliyevin və Osman Sarıvəllinin, Mehdi Hüseynin (ilk əsərlərindən olan “Kin” povestini və son romanı olan “Yeraltı çaylar dənizə axır”ı xatırlayaq) və İlyas Əfəndiyevin, İsmayıl Şıxlının və İsa Hüseynovun, Bəxtiyar Vahabzadənin və Əli Kərimin, Məmməd Arazın və İsa İsmayılzadənin və başqalarının yaradıcılığı XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının (və ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatının!) bədii-estetik baxımdan bu və ya digər dərəcədə ciddi faktları olaraq qalır və şəxsən mənim buna şübhəm yoxdur ki, həmişə də qalacaq, çünki ədəbiyyat dilində yazıldığı və varlığını ifadə etdiyi xalqın tarixi və taleyi kontekstində qiymətlidir.

Əlbəttə, sistem güclü idi və onun həmləsinə tab gətirmək üçün həmin gücə də ekvivalent istedad tələb olunurdu. Bəzən, qəribə bir mənzərə yaranırdı: eyni bir əsərdə həm sosrealizmin tələbləri, həm də istedadın təhriki ilə sosrealizmin tələblərinə o qədər də doğma olmayan bədiiyyat tələbləri öz ifadəsini tapırdı. “Bir gəncin manifesti” (Mir Cəlal) romanını xatırlayaq: bir tərəfdən fon olaraq inqilabi mövzu, o biri tərəfdən, misal üçün, Bahar kimi neçə-neçə nəsillərin sevimlisi olan Azərbaycan Qavroşunun bədii-emossional təsir gücünə malik faciəsi.

Yaxud, “Bahar suları” (İlyas Əfəndiyev) pyesini xatırlayaq: bir tərəfdən fon olaraq kolxoz quruluşu. O biri tərəfdən isə kolxoz sədri Alxan kişinin zəngin daxili aləminin bədii-psixoloji təhlili (sonralar Mirzə İbrahimov Rüstəm kişi (“Böyük dayaq”) obrazı ilə ədəbiyyatımıza bu mövzunu davam etdirməyə çalışdı), Uğur ilə Şəfəqin insani hisslər dünyası və elə məhz bunlara görə də 1948-ci ildə – müharibədən sonra stalinizmin (Sistemin!) yenidən fironluq etdiyi bir dövrdə yazılmış bu pyes bu gün də teatrlarda tamaşaya qoyulur, müstəqil Azərbaycan respublikasının tamaşaçıları tərəfindən hərarətlə qarşılanır.

Sosrealizmin daxilində istedadsız konyuktura ilə bərabər, istedadlı konyuktura (!) da mövcud idi.

“İstedadlı konyuktura” – mən bu ifadəni yazıram və başa düşürəm ki, nə qədər qəribə səslənir, amma güman edirəm ki, nə qədər qəribə səslənsə də, dəqiq ifadədir.

Konyuktura (söhbət siyasi konyukturadan gedir) sosrealizmi yaradan və meydana çıxarıb formalaşdırmağa cəhd edən əsas komponentlərdən (gizli meyarlardan!) biri idi. Sosrealizm çərçivəsindəki yaradıcılıqda – hərgah sən həmin çərçivədən kənara çıxmamısansa – konyukturasız ötüşmək mümkün deyil, ona görə də istedadsız konyuktkura ilə bərabər, bu və ya digər dərəcədə istedadlı konyukturanın da bədii ifadəsi yaranırdı. Hər halda “Böyük dayaq”la (Mirzə İbrahimov), yaxud “Tamaşa qarının nəvələri” ilə (Əbülhəsən), yaxud da “Səhər”lə (Mehdi Hüseyn) “Mingəçevir”i (Əvəz Sadıq), “Yerin sirri”ni (Manaf Süleymanov), ya da ki, “Nina”nı (Sabit Rəhman) bədii cəhətdən eyniləşdirmək elmi obyektivlik baxımından düzgün deyil.

Bəli, siyasi konyuktura baxımından bu əsərlər eyni məqsədə – bolşevik inqilabının qələbəsini, sosializm cəmiyyəti və bu cəmiyyətin xoşbəxt inkişafını göstərmək məqsədinə xidmət edir, ancaq bədiilik baxımından onlar heç vəchlə eyni deyil və elə bilirəm ki, bizim postsovet ədəbiyyatşünaslığımız bu məsələdən sərf-nəzər etməməli, ona ciddi diqqət yetirməlidir. “Mingəçevir”, “Yerin sirri”, “Nina” tipli romanlar hakim ideologiyanın tələb etdiyi mövzuların zövqsüz afişası, ən yaxşı halda plakatı idisə, “Böyük dayaq”, “Tamaşa qarının nəvələri”, “Səhər” kimi romanlar həmin mövzularda bədii söz demək cəhdlərinin ifadəsi idi.

Ən maraqlı (və qəribə!) cəhətlərdən biri budur ki, istedadla yazılmış sosrealizm nümunələri ədəbiyyatın inkişafından qat-qat artıq dərəcədə cəmiyyətin inkişafında rol oynayırdı, həm də bu – xalqın milli-mədəni inkişafı baxımından vacib və əhəmiyyətli bir rol idi.

“Sevil”i (Cəfər Cabbarlı) xatırlayaq.

Bir obraz kimi bədii-estetik baxımdan Sevil (eləcə də Gülüş) kimi elə həmin pyesdəki Balaşa, yaxud Dilbərə, yaxud da Əbdüləli Məmmədəli cütlüyünə nisbətən uduzur, bu surətlə – Sevillə bağlı irad tutmaq olar ki, qurudur, plakat səciyyəlidir, onu dövrün bədiidən artıq, sosioloji ifadəsi səhnəyə çıxarıb, Sevil təbəddülatı bədii cəhətdən zəif əsaslandırılıb və s. Ancaq Sevil azərbaycanlı qadınların cəmiyyətdə öz yerlərinə sahib çıxmasında müstəsna rol oynadı, nisbətən zəif bədii surət güclü ictimai stimula çevrildi. Bu gün bütün dünya gender problemi ilə məşğuldur, Sevil isə bu işə elə səhnəyə çıxdığı 1928-ci ildən başladı. Bakıda ucaldılmış “Azad qadın” heykəlinə xalq indiyə qədər “Sevilin heykəli” deyir.

Vaxtı ildə mən – xüsusən gənclik illərimdə – Pavel Korçaginə (“Polad necə bərkidi”, Nikolay Ostrovski) ironiya ilə yanaşırdım və doğrudan da o, bədii surət kimi bariz sosrealizm qəhrəmanıdır. Sosrealizm SSRİ ilə birlikdə getdikdən sonra “Polad necə bərkidi” bizim tənqidimizdə də, rus tənqidində də və güman edirəm ki, digər postsovet ölkələrinin tənqidində də antisənətin simvoluna çevrildi. Ancaq, baxın, SSRİ-nin süqutundan və sosrealizmin iflasından artıq iyirmi il keçib, Korçagin isə unudulmur və fikir versəniz, görəcəksiniz ki, rus ədəbi tənqidinin ona münasibəti də get-gedə yumuşalır, artıq əvvəlki aqresivlik yoxdur.

Nə üçün?

Çünki Korçagin bədii-estetik hadisə olmasa da, çox effektli sosioloji hadisəyə çevrildi.

Artur (“Ovod”, Etel Voyniç) bir bədii surət kimi canlı insandır, fanatiklikdən qat-qat artıq dərəcədə romantikdir (sərt romantik!), onun Cemma ilə sevgisi, Montanelli ilə münasibəti incə, zərif və dəqiq psixoloji detal və ştrixlərlə işlənib. Korçagini isə bolşevik fanatizmi robota çevirib, onun insani xüsusiyyətlərini bütün həyat hadisələrinə sinfi münasibət əvəz edib, Korçaginin sərtliyində romantiklikdən əsər-əlamət yoxdur, o, realistdir və onu yalnız yalandan romantik donuna geyindirmək mümkündür ki, sosrealizm müddəaları da uzun müddət bu işlə, yəni ədəbi falsifikasiya ilə məşğul oldu.

Artur surətinin yaranması bədii-estetik hadisə olmaqla bərabər, eyni zamanda yeni-yeni nəsillərin formalaşmasında mərdlik, prinsipiallıq, şəxsi igidlik, vətəndaşlıq baxımından güclü sosial təsirə malik ictimai hadisə idi. Ancaq məsələ (və sosrealizmin qəribəlikləri!) də burasındadır ki, bədiilik baxımından birdən yüzə kimi Artura uduzan Korçagin də güclü sosial təsirə malik ictimai hadisəyə çevrildi.

Baxın, “Almas”da (Cəfər Cabbarlı) bir bədii surət kimi İmamyar, yaxud Şərif, yaxud da Mirzə Salman Almasa nisbətdə nə qədər canlı, dolğun, koloritlidirlər, ancaq Almas sosial baxımdan Azərbaycan qadınının hüquqlarının qorunmasında, cəmiyyətin inkişafında vətəndaş kimi rol oynamasında 1930-cu illərdə (əsər 1932-ci ildə tamaşaya qoyulmuşdu) çox mühüm ictimai stimula, hadisəyə çevrildi.

Sevil, Almas, Çapayev (“Çapayev”, Dmitri Furmanov), Levinson (“Tarmar”, Aleksandr Fadeyev), Mehman (“Mehman”, Süleyman Rəhimov), Mixaylo-Mehdi Hüseynzadə (“Uzaq sahillərdə”, İmran Qasımov və Həsən Seyidbəyli) və b. kimi obrazlar belə bir nəticə çıxarmaq üçün münbit zəmin yaradır ki, sosrealizmin özü filoloji-estetik hadisədən xeyli artıq dərəcədə ictimai-sosioloji hadisədir. Sosrealizm Sistemin qorunub saxlanmasında effektli bədii rol oynaya bilmədi, ancaq cəmiyyətin ümumi inkişafında onun ciddi xidmətləri oldu.

Mən mövzumuzun kontekstində “Aydın”, “Od gəlini”, “1905-ci ildə”, “Dönüş” kimi klassik pyeslərin müəllifi, səhnəmizə təkrarsız obrazlar silsiləsi gətirmiş, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında son dərəcə istedadlı bir fiqur olan Cəfər Cabbarlının iki pyesindən bəhs etdim və burada bir vacib məsələyə toxunmaq istəyirəm. Sosrealizm nümunəsi olan “Sevil”, “Almas”, “Yaşar” kimi əsərlərin bu gün bədii-ideoloji yönünü dəyişdirməyə çalışmaq meylinə mən qətiyyən ciddi yanaşmıram. Əslində, belə bir süni təbəddülat mümkün də deyil və mən vaxtı ilə Cəfər Cabbarlı haqqında yazdığım geniş essedə bu barədə bəhs etmişəm (bax: Şəxsiyyət və istedad, Bakı, 2000).

Bu yaxınlarda tanınmış rejissorlardan biri ilə söhbətim əsnasında məlum oldu ki, o, “Almas”a yeni quruluş vermək istəyir, çünki bu gün həmin əsərə “tamamilə yeni gözlə” (onun ifadəsidir) baxmaq lazımdır və İmamyarı, məktəb direktoru Mirzə Salmanı “müsbət” planda vermək istəyir. Güman edirəm ki (və rejissor dostumuza da bunu dedim), Cəfər Cabbarlını bu cür “yenidən oxumağa”, ona belə bir “tamamilə yeni gözlə” baxmağa qətiyyən ehtiyac yoxdur və bu “yeni göz” də, əslində, sənətin yox, yeni konyukturanın gözüdür: dünən konyuktura Alması bədii cəhətdən qurudub səhnəyə çıxarırdı, bu gün isə konyuktura bədii cəhətdən zəngin bir obraz (“mənfi” obraz!) olan İmamyarı “müsbət” görür. Konyukturanın bədii-estetik mündəricatı elədir ki, onun “müsbət”i də, “mənfi”si də sənətdən daha artıq zamanla bağlıdır, buna görə də bədiyyatın yox, zamanın faktıdır.

“Almas”ı bu gün də olduğu kimi səhnəyə qoymaq lazımdır və bu tamaşa, elə bilirəm ki, dövrün xarakterini, psixoloji səciyyəsini – o cəhətləri ki, tarix onları adi söz ilə ifadə edə bilməyəcək – açmaq və göstərmək üçün tutarlı bədii sənəd ola bilər – bu, artıq rejissorun istedadından və dünyagörüşünün genişliyindən asılıdır.

“Sevil”in, “Almas”ın təcrübəsi göstərir ki, sosrealizm tarixin sınağından çıxa bilməsə də, onun çərçivələri daxilində elə əsərlər də yaranıb ki (“Zəngəzur”, Əyyub Abbasov; “Gələcək gün”, Mirzə İbrahimov və s.), onların üzərindən qətiyyən xətt çəkmək olmaz. Sosrealizmin özünü qəbul etməmək, onun daxilindəki uğurları qiymətləndirməməyə gətirib çıxarmamalıdır.

Belə bir yanlış metodoloji prinsiplə yanaşsaq, onda gərək bu gün, misal üçün, fransız ədəbiyyatında sentimentalizmin yaratdığı “Manon Lesko”dan, yaxud rus ədəbiyyatında “Bədbəxt Liza” kimi xrestomatik əsərlərdən imtina etmiş olaydıq.

Düzdür, bu analogiyada nüanslar var: sentimentalizm sırf bədii-estetik hadisə idi, sosrealizm isə bədiiyyatda siyasi-inzibati hadisədir. Sentimentalizm təbii axtarışların nəticəsi kimi meydana çıxdı, sosrealizm isə inzibati yolla ədəbiyyata tətbiq edildi; sentimentalizm mərhələ yaradıb keçmişdə qaldı, sosrealizm isə iflasa uğradı, bədii məğlubiyyətə düçar oldu.

Ancaq bütün bunlarla bərabər, Sevillərin və Mehmanların, Bayramların (“Səhər) və Firudinlərin (“Gələcək gün”) cəmiyyətin inkişafında oynadığı rol sosrealizmi məxsusiləşdirir, onu ədəbiyyatın tarixi boyu bir-birini əvəzləyən, yaxud da müştərək inkişaf edən (xüsusən XX əsrdə) ədəbi cərəyan və metodlardan fərqləndirir. Başqa ədəbi metodlara, cərəyanlara münasibətdəki əsas meyar bədiilikdirsə, sosrealizmə münasibətdə sosioloji-ideoloji amillər irəli çıxır. Bunu qəbul edib-etməmək olar, amma bunu qiymətləndirməmək və bundan sərf-nəzər etmək olmaz.

Mən qəti əminəm ki, misal üçün, Səməd Vurğunun Stalin haqqında şeirləri, 26-lar haqqında poeması, Mikayıl Müşfiqin Stalin haqqında poeması, yaxud Süleyman Rüstəmin dövrün kontekstində bir çox “ideyalı” (yəni partiyalı) şeirləri, yaxud da Rəsul Rzanın “Lenin” poeması bu şairləri həqiqətən sevən, onlara həqiqi ehtiramla yanaşan ədəbiyyatçılar, naşirlər, redaktorlar tərəfindən “gizlədilməməlidir”. Bu sənətkarlar, artıq dediyim kimi, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında ciddi yeri olan və həmişə də olacaq qələm sahibləridir. Onlar “37”-nin qorxunc aurası altında, hakim ideologiyanın tərkib hissəsi olan rus şovinizm təzahürünün tüğyan etdiyi bir vaxtda (İosif Stalin Papadan daha artıq katolik idi!) yaradıcı insanları ana dilində yazmağa səsləyən “Vaqif” kimi əsərin, yaxud “Yenə o bağ olaydı...” tipli təkrarsız lirikanın (Müşfiqin lirikası yalnız sosrealizm dövrünün yox, ümumiyyətlə, XX əsr Azərbaycan lirikasının zirvəsi idi), yaxud milli vətəndaş bədii təfəkkürünün ifadəsi olan “Cənub şeirləri”nin, yaxud da sosrealizm çərçivələrindən kənarda yazılmış və heç vəchlə bu çərçivələrə sığmayan “Qızıl gül olmayaydı...”, “Rənglər” kimi poeziya nümunələrinin müəllifləridir və belə bir “gizləmə əməliyyatına” qətiyyən ehtiyac yoxdur.

Bir anlıq təsəvvür edək ki, Xaqaninin Axsitana yazdığı:

Şah əvvəlinci Mehdidir, sani Süleyman olsun həm,

İnsan ona xidmətçidir, cinlər də dərban olsun həm.

Olmuş fələk şahın qulu, camı günəş meylə dolu,

Keyvan-qılınc, nüsrət-yolu, Bəhram-peykan olsun həm.

Və s.

– misraları katiblər, təzkirəçilər tərəfindən ört-basdır edilərək, gizlədilərək, gəlib bizə çatmayıb, o zaman nə qazanırıq? Belə olsaydı, ədəbiyyatımız da, ədəbiyyatşünaslıq elmimiz də tarixilik baxımından itgiyə məruz qalardı və aydındır ki, bu fikirləri söyləyərkən, mən, sadəcə, ədəbiyyatımızın maraqlarını güdür və tarixi obyektivliyi nəzərdə tuturam.

Digər tərəfdən, həmin misraların qorunub saxlanmasından, gəlib bizə çatmasından böyük Xaqani bu gün nə itirir?

Hərgah “Mədain xarabalıqları” varsa, Xaqani heç nə itirmir.

Eyni fikir sosrealizm dövründə sonrakı nəsillərin nümayəndələri, misal üçün, Bəxtiyar Vahabzadənin Lenin haqqında poemasına, yaxud Tofiq Bayramın partiya bileti haqqında şeirinə və bu tipdən olan başqa yazılara da şamildir. Bir var bütün yaradıcılığın boyu balaca Valodyadan tutmuş Vladimir İliçin vəfatına qədər Lenin haqqında sönük şeirlər yazasan, bir də var ki, sənətkar (sənətkar!) sidq-ürəkdən inanaraq, yaxud da başqa yazılarını “Qlavlit”in əlindən qoparıb paravoz kimi çəkib aparmaq xətrinə (söhbət sənətkardan gedirsə, hər halda, bu da sənətin ifadəsidir) bu tipli mövzulara müraciət edir.

Yaddan çıxarmayaq ki, Sistem ilə sosrealizm arasında üzvi bir vəhdət var idi. Sistem Anna Axmatovaya şeir yazdıraraq sosrealizmin dili ilə: “Stalin hardadır, orda azadlıq var!” (“Qde Stalin, tam svoboda!”)- dedirdirdi, Mixail Bulqakova Koba haqqında pyes yazdırırdı və biz sosrealizm çərçivələrinə sığışmayan başqa böyük yazıçıların, şairlərin yaradıcılığında bu tipli nümunələrə az rast gəlmirik.

Yaxud, dediyim həmin “sidq-ürəkdən inam”ı götürək.

Mən yuxarıda Pavel Korçagindən danışdım və şəxsən məndə heç bir şübhə yoxdur ki, onu, yəni sidq-ürəkdən gələn inamı iflic olmuş, kor bir insanın merkantil mülahizələri, riyakarlığı yox, həqiqi inamı, fanatizmi yaradıb. Baxın, Nikolay Ostrovski Lenin ordeni ilə təltif edilir və rəhbərə belə bir məktub yazır: “Sevimli yoldaş Stalin! Mən ölkənin böyük rəhbərinə və müəlliminə, mənim üçün əziz insana bir neçə ürək sözlərimi demək istəyirəm: mən düşmənə başqa silahla zərbə vuracağam. O silahla ki, onunla məni Lenin-Stalin partiyası silahlandırıb.” Bu kor, iflic insan dostuna yazdığı məktublarından birində isə deyir: “Partiyadan kənar belə böyük, belə intəhasız həyatda necə yaşamaq olar?” Bu sözlər Nikolay Ostrovskinin ürəyindən gəlir və elə buna görə də hörmətə layiqdir. Məhz bu sarsılmaz əqidə, bu mövqe ona “Polad necə bərkidi”ni yazdırıb. Sadəcə olaraq, bədii əsəri əqidə, mövqe yox, istedad yazır.

Mehdi Hüseyn yaradıcılığının ilk dövrlərində “Kin”, “Fəryad” kimi bədii cəhətdən, olsun ki, yüksək səviyyəyə çatmayan, ancaq hər halda tam surətdə sosrealizmin də bəhrəsi olmayan kiçik romanlar (povestlər) yazdı, ancaq sosializm ideyalarına ürəkdən gələn inamı sonralar onun “Abşeron”, “Qara daşlar” kimi əsərlərini meydana çıxartdı və onu sosrealizm klassiki etdi.

Sönük yazılar, onsuz da, illərin sınağından çıxmayacaq. Misal üçün, sosrealizm bəhrəsi olan “Pəri xala və Lenin” (Mirzə İboahimov) povesti yalnız mövzusuna görə yox, bədii qadirsizliyinə, süni fabulasına görə öz-özünə çıxıb gedəcək, ancaq həmin müəllifin yenə də sosrealizm bəhrəsi olan “Gələcək gün” romanı qalacaq, çünki burada sosrealizm imkan verib ki, milli mənlik, milli azadlıq ideyaları ədəbiyyata gətirilsin.

Bir cəhəti də yaddan çıxarmayaq ki, sosrealizmin inzibati yolla sənətə tətbiq edildiyi həmin 70 ildə bu ədəbi metoda sədaqətlə yazılmış (istedadlı və istedadsız!) əsərlərlə bərabər, xüsusən XX partiya qurultayından sonra sosrealizm prinsiplərindən kənarda yazılmış, ancaq Sistemin ayırd edə bilmədiyi (bəlkə də artıq təhtəlşüur olaraq ayırd etmək istəmədiyi!), bəzi hallarda yüngül, bəzi hallarda isə ağır tənqidlə üstündən keçdiyi əsərlər də var ki, sosrealizmin yox, sənətin nümunələri olduğu üçün bu gün də yaşayır, sabah da yaşayacaq.

Rus ədəbiyyatını xatırlayaq: onların, yəni həmin sənət nümunələrinin bəzisi vaxtilə yazılıb, müəlliflərinin vəfatından xeyli sonralar çap olundu (M. Bulqakov, A. Platonov və b.), bəzisi tamam qadağan edildi və yalnız sosrealizmin süqutu zamanı işıq üzü gördü (B. Pasternak, V. Qrossman və b.), bir qismi də siyasi qalmaqalla müşaiyət edildi (V.Dudintsev, V.Aksyonov, A.Qladilin, Y.Yevtuşenko, A.Voznesenski, B.Axmadulina və b.), 70-80-ci illərdə isə ədəbiyyatda əsas qüvvəyə çevrildi (yaşlarından asılı olmayaraq: S.Zalıgin, V.Rasputin, V.Belov, Y.Trifonov, V.Astafyev və b.).

Bu maraqlı bir fakt deyilmi ki, Valentin Katayev müharibədən sonra “Alay oğlu” povestini yazaraq, Stalin mükafatı aldı və sosrealizm klassiki oldu, sonralar isə – 1960-cı illərdən başlayaraq məşhur povestlərini yazdı və ümumiyyətlə, rus ədəbiyyatının klassiki mərtəbəsinə qalxdı?

Maraqlı faktdır.

Azərbaycan ədəbiyyatında yuxarıda bəhs etdiyim “Cənub şeirləri”, “Rənglər”, eləcə də, misal üçün, “Sən həmişə mənimləsən” və “Geriyə baxma, qoca” kimi əsərlər, Bəxtiyar Vahabzadənin, yaxud İsa İsmayılzadənin bir çox əsərləri, Qabilin 1960-cı illərdə yazdığı “Tramvay parka gedir” tipli əsərlər, İsa Hüseynov və Əli Kərim hadisələri – mən ilk fikrimə gələnlərin adını çəkdim – heç vəchlə sosrealizm nümunələri deyil.

Beləliklə, sosrealizm bizə nə verdi?

Ancaq bu barədə növbəti məqaləmizdə.

ELÇİN

525-ci qəzet.- 2010.- 30 oktyabr.- S.22-23.