Azərbaycanın sovetləşməsi və Qarabağın qara günləri (1920-1923)

Azərbaycanın sovetləşməsi və Qarabağın qara günləri (1920-1923)

Son 20 ildə Azərbaycanın tarixinin və taleyinin ağrılı yerinə çevrilmiş Qarabağ olayları öz məcrasından çıxaraq bütün dünyanın diqqət mərkəzinə çevrilmişdir. Vətənimizin dilbər guşəsinə qarşı erməni təcavüzü Qarabağın tarixinin, mədəniyyətinin, dünəninin və bu gününün saxtalaşdırılması fonunda həyata keçirilmişdir. Bir sıra məqamlarda mənəvi dünyamızın daşıyıcısı olan bu ulu türk yurdu bəzən tamamilə başqa biçimdə dünyaya təqdim edilmişdir. Təbiəti, tarixi, mədəniyyəti ilə ruhumuza hopmuş Qarabağa qara əllər nə zaman uzanmağa başladı? Azərbaycanın qəhrəmanlıq tarixinə böyük nümunələr vermiş Qarabağın bu gün düşmən tapdağına çevrilməsinin tarixi kökləri haradan başlanır? Azərbaycanın sovetləşməsi bölgənin taleyinə hansı ağrılı dəyişiklikləri gətirdi?Qarabağın dağlıq hissəsinə muxtar vilayət statusunun verilməsinin gizli diplomatik məqamları nədən ibarət idi?Bütün bu çoxsaylı suallara professor Cəmil Həsənlinin “Azərbaycanın sovetləşməsi və Qarabağın qara günləri (1920-1923)” yazısında geniş toxunulmuşdur.Tarixi, elmi və bu gün üçün siyasi əhəmiyyətini nəzərə alaraq həmin yazını oxucularımıza təqdim edirik.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Levon Mirzoyan: “əgər siz muxtariyyət alsanız, onda sizin bütün məsələləriniz həll olunacaq”

Avqust ayının ilk günlərindən başlayaraq Qafqaz Bürosunun 5 iyul qərarının izahatı ilə bağlı Qarabağda geniş təbliğat işlərinə başlandı. 1921-ci ilin avqust ayının 1-də Şuşa qəzası 2-ci yaşayış sahəsi kəndlilərinin fövqəladə qurultayı keçirildi və bu iclasda Mərkəzin (Bakının – C.H.) nümayəndəsi kimi Levon Mirzoyan məruzə etdi. O, öz çıxışında bildirdi ki, həm iqtisadi, həm mənəvi və siyasi, həm də milli nöqteyi-nəzərdən Qarabağ Azərbaycanın mərkəzi olan Bakı ilə bağlıdır. Levon Mirzoyan Qarabağın dağlıq hissəsindən Bakıya tabe olan xüsusi inzibati vahidin yaradılması haqqında Qafqaz Bürosunun qərarını doğru qərar hesab edirdilər. O, Qarabağ ermənilərinə bildirirdi ki, “əgər siz muxtariyyət alsanız, onda sizin bütün məsələləriniz həll olunacaq”. Ezamiyyətdən döndükdən sonra Levon Mirzoyan AK(b)P MK-ya və RK(b)P MK Qafqaz Bürosuna Qarabağın dağlıq hissəsinə səfəri barədə hesabat yazmışdı və orada göstərirdi: “mənim dərin inamıma görə Qarabağ məsələsi bir tərəfdən bizim partiya və sovet rəhbər işçiləri, digər tərəfdən isə bəzi millətçi əhvalı- ruhiyyəli erməni ziyalıları tərəfindən yaradılıb və yaradılmaqdadır”. Bu mövqe Levon Mirzoyan və Əliheydər Qarayevin 1921-ci ilin avqust ayının 8-də keçirilən AK(b)P MK Siyasi və Təşkilat Bürosunun iclasında etdikləri “Qarabağda vəziyyət haqqında” məruzələrində də əks olunmuşdu. Daha çox Qarabağda partiya işinin vəziyyəti üzərində qurulmuş məruzə əsasında Şuşa qəzasının Adıgözəlov, Mahmudbəyov, Danelyans, Atayev, Səfərov, Avakyan, Qəmbərovdan ibarət partiya komitəsinin tərkibi iclasda təsdiq edildi. Ə.Qarayev müvəqqəti olaraq Qarabağa fövqəladə müvəkkil təyin edildi.

Levon Mirzoyanın hesabatında bəhs etdiyi həmin millətçi əhvalı-ruhiyyəli ermənilər 5 iyul qərarından sonra belə şaiyə yaymağa başlamışdılar ki, guya ermənilər Qarabağdan Ermənistana köçürülməyə başlayıblar. Bu şayiələr hətta RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosuna da gedib çatmışdı. Ümumiyyətlə, Sergey Kirov Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi seçiləndən sonra Qafqaz Bürosunun Dağlıq Qarabağ haqqında 5 iyul qərarından narazı qalan bəzi üzvləri indi Azərbaycana qarşı öz pozuculuq əməllərini onun vasitəsi ilə həyata keçirməyə çalışırdılar. RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun katibi Fiqatner Yuri Petroviç (Yakov İsakoviç)1921-ci ilin avqustunda Sergey Kirova yazırdı ki, guya Qafqaz Bürosunun Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində saxlanılması haqqında 5 iyul qərarından sonra Dağlıq Qarabağdan “bir çox erməni kəndləri Ermənistana” köçürülməyə başlamışdır. Bu haqda məlumat alan kimi Sergey Kirov həmin vaxt Qarabağda olan Əliheydər Qarayev və Levon Mirzəyana müvafiq sorğu göndərmişdi. Halbuki, çoxsaylı faktlar sovetləşmənin ilk aylarında ermənilərin deyil, məhz müsəlmanların Qarabağdan müxtəlif yerlərə köç etdiyini göstərir. A.Karakozov AK(b)P MK-ya göndərdiyi teleqramda yazırdı ki, “demək olar ki, Cavanşir qəzasının müsəlman əhalisinin hamısı öz yerlərindən qaçaraq bütün ətraf ərazilərə dağılmışlar”. Y.Fiqatnerin Qarabağ erməniləri üçün narahatlığına gəldikdə isə, ümumiyyətlə, 20-ci illərin əvvəllərində Qafqaz Bürosunda çalışan partiya işçilərinin milli tərkibinə diqqət yetirilərsə, Azərbaycana qarşı törədilən təxribatların və təhlükənin haradan gəldiyi açıq şəkildə üzə çıxar. Belə ki, bu dövrdə Qafqaz Bürosunda cəmisi 80 nəfər partiya işçisi çalışırdı. Onların 12 nəfəri gürcü, 28 nəfəri erməni, 25 nəfəri rus, 13 nəfəri digər millətlərin nümayəndəsi, vur-tut 2 nəfəri türk idi.

Azərbaycan rəhbərliyinin 1921-ci ilin payızında muxtariyyətdən yayınmaq cəhdləri

1921-ci ilin sentyabr ayının 26-da “Qarabağ işi” adlı məsələ AK(b)P MK Siyasi və Təşkilat bürosunun müzakirəsinə çıxarıldı. İclasda qərara alındı ki, Qafqaz Bürosundan xahiş edilsin ki, “Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsi ilə bağlı məsələyə yenidən baxsın: həmin vaxta qədər muxtariyyət elan edilməsin”. Müzakirə olunan məsələ ilə bağlı material toplamaq üçün Qarayev, Əfəndiyev, Stukalov və Mirzoyandan ibarət bir komissiya yaradıb Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sessiyasından sonra Qarabağa göndərilməsi haqqında razılığa gəlindi. Qarabağda olduğu müddətdə komissiya eyni zamanda orada partiya və sovet işinə rəhbərlik etməli idi. Bu qərarı möhkəmləndirmək üçün AK(b)P MK Təşkilat Bürosu Nərimanovun iştirakı olmada oktyabrın 6-da yenidən bu məsələni müzakirə edib komissiyaya tapşırıq verdi ki, Stukalov istisna olmaqla oktyabrın 9-dan gec olmayaraq Qarabağa yola düşsün. Eyni zamanda maliyyə komissarı Tağıyevə tapşırdı ki, Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə Qarabağda 4 qəza üçün 1 milyard rubl pul ayırsın və bu pulu Qarabağa yola düşən komissiyaya versin, daxili işlər komissarı Bağırova tapşırıldı ki, komissiyanı müşayiət etmək üçün məsul işçilər ayırsın, hərbi-dəniz komissarı Qarayevə tapşırıldı ki, Qarabağ milisi üçün 500 dəst formanı komissiyaya versin və Qarabağ üçün 3 kq xinin (malyariyaya qarşı dərman – C.H.) ayırsın. Komissiya Qarabağda vəziyyəti öyrəndikdən sonra oktyabr ayının 21-də AK(b)P MK Təşkilat Bürosu ilə birlikdə Qarabağda (Şuşa, Cavanşir, Qubadlı və Qaryagin qəzalarında) işləyən məsul işçilərin konfransını keçirdi. Qarabağda çalışan bütün məsul işçilər, həm azərbaycanlılar, həm də ermənilər bu konfransda iştirak edirdilər. Ə.Qarayevin məruzəsi və məruzə ətrafındakı uzun müzakirələrdən sonra konfrans “Dağlıq Qarabağın əlahiddə muxtar vilayətə ayrılmasını məqsədəuyğun hesab etmədi”. Qarabağa səfər və məsul işçilərin konfransının materialları əsasında komissiya AK(b)P MK-ya məruzə hazırladı və bu məruzə oktyabr ayının 24-də MK-nın Təşkilat Bürosunun müzakirəsinə çıxarıldı. Müzakirələrdən sonra Qarabağda banditizmə qarşı mübarizənin gücləndirilməsi Azərbaycan Dövlət Siyasi idarəsinə tapşırıldı, ən qısa vaxtda 4 qəzaya 1,5 milyard rubl vəsait ayrılması haqqında qərar qəbul edildi. Mübahisəli torpaq məsələlərini həll etmək üçün yerlərə səlahiyyətli komissiya göndərilməsi Torpaq komissarlığına təklif edildi. Eyni zamanda hər 4 qəzada partiya və sovet işinin yenidən təşkil olunması istiqamətində bir sıra addımların atılması məqsədəuyğun sayıldı, ilk addım kimi Şamil Mahmudbəyov Şuşa qəzası icraiyyə komitəsinin sədri vəzifəsindən azad edildi və onun yerinə Əlqulu Babayev təyin edildi. Təşkilat Bürosunun qərarına görə Qarabağın muxtar hissəsinin sərhədlərini müəyyənləşdirmək üçün Torpaq komissarlığı, Hərbi-dəniz və Daxili işlər komissarlıqlarının nümayəndələrindən ibarət xüsusi komissiya yaradıldı. Halbuki, üç gün əvvəl AK(b)P MK-nın Təşkilat Bürosunun və Qarabağın məsul işçilərinin geniş təmsil olunduğu konfransda Dağlıq Qarabağa ayrıca muxtar vilayət statusu verilməsi məqsədəuyğun hesab edilməmişdi.

İosif Stalinin “əsl qarabağlı” olan Fonşteyn haqqında narahatlığı

Qarabağın dağlıq hissəsinə muxtariyyət verilməsi haqqında Qafqaz Bürosunun məlum qərarından sonra Mərkəz bu istiqamətdə olan ən kiçik məqamları belə diqqətdə saxlayırdı. 1922-ci ilin may ayının 22-də İ.Stalin Azərbaycan K(b)P MK-nın baş katibi S.Kirova məktubunda istehzalı formada soruşurdu: “deyirlər Qarabağı Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsində demək olar ki, “əsl qarabağlı” olan Fonşteyn təmsil edir”? İyun ayının 18-də Stalinə göndərdiyi gizli cavabda Kirov izahat verirdi ki, “kimsə sizi yanlış məlumatlandırıb...Qarabağdan olan Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvlərinin siyasisini sizə məlum edirəm: 1) Əhmədov, 2) Arzanyan, 3) Ələkbərov, 4) Məmmədxanov, 5) Mirzəbekyans, 6) İldırım. Azərbaycan Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvlüyünə namizədlər: 1) Hacıbəyli, 2) Avetisov, 3) Xanbudaqov, 4) Hacıyev. Bundan əlavə Mirzəbekyans Azərbaycan XKS-nə komissar vəzifəsinə keçirilib”. Eyni zamanda həmin dövrdə Qarabağda fəaliyyət göstərən partiya təşkilatını Azərbaycan partiya təşkilatına tabe etməməyə Mərkəz tərəfindən müəyyən cəhdlər var idi. Buna ermənilər Moskvanın vasitəsi ilə nail olmaq istəyirdilər. Ona görə də, 1922-ci ilin avqust ayının 1-də RK(b)P MK-ya göndərdikləri teleqramda AK(b)P MK-nın katibi S.Kirov və təşkilat şöbəsinin müdiri Matyuşin yazırdılar ki, “Qarabağın ərazisi Azərbaycanın tərkibinə daxildir və partiya təşkilatı da AK(b)P-nin bir hissəsidir”.

1921-ci ilin 5 iyul qərarından sonra bir müddət sakitlik olsa da, Kirov və Orconikidzenin təşəbbüsü ilə Zaqafqaziya Diyar Komitəsi Rəyasət Heyətinin 1922-ci ilin oktyabr ayının 27-də keçirilən iclasında AK(b)P MK-ya Qafqaz Bürosunun 5 iyul qərarının reallaşdırılması tapşırıldı. Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin həmin iclasının qərarı ilə A.Karakozov Qarabağ İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edildi, eyni zamanda Ermənistanda fəaliyyət göstərən S.Şaduns Qarabağa məsul vəzifəyə təyin edilmək üçün Azərbaycan KP MK-nın sərəncamına göndərildi. Bundan 3 gün sonra AK(b)P MK rəhbərliyi “Dağlıq Qarabağın muxtariyyəti haqqında” məsələni müzakirə edib Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin tapşırığını həyata keçirmək üçün müvafiq komissiya yaratdı. Elə həmin gün Ağamalıoğlu başda olmaqla Karakozov və Sviridovdan ibarət olan komissiyanın tərkibi iclasda təsdiq edildi.

Eyni zamanda AKP MK-nın tapşırığı ilə Qarabağın dağlıq hissəsində olan kənd sovetləri sədrlərinin və partiya təşkilatları katiblərinin müşavirəsini keçirmək üçün L.Mirzoyan və Ə.Qarayev həmin ilin noyabrında Şuşaya ezam edildilər. Üç günlük müzakirələrdən sonra müşavirə Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində saxlanılması haqqında qərar qəbul etdi.

Ermənistan kadrlarının Qarabağın rəhbərliyinə gətirilməsi

1922-ci ilin dekabr ayının 14-də bəzi etirazlara baxmayaraq Zaqfqaziya Diyar Komitəsi Dağlıq Qarabağ üzrə xüsusi komitə yaradılmasına nail oldu və bir gün sonra, dekabr ayının 15-də Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin kommunist fraksiyası və AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti “Qarabağ haqqında” Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin qərarını müzakirə edib Kirov, Mirzabekyans və Karakozovdan ibarət xüsusi komissiya yaratdı, eyni zamanda elə həmin iclasda Armenak Karakozovun sədrliyi ilə 7 nəfərdən ibarət olan komitə formalaşdırdı. Komitəyə Şuşa, Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarının icraiyyə komitələrinin sədrləri, üç nəfər isə katibliklə birlikdə Karakozov tərəfindən irəli sürülməli idi və onlar Sovet orqanlarından keçməklə Rəyasət Heyətində təsdiq olunmalı idilər. Az sonra həmin üç nəfəri A.Karakozov belə müəyyən etmişdi: Şaduns, Tavakalyan və Parzyan. Rəyasət Heyəti Azərbaycan MİK-nə və XKS-nə tapşırdı ki, 7 gün müddətinə Dağlıq Qarabağ üzrə komissiyanın və komitənin yaradıldığı barədə dekret elan etsin. Dağlıq Qarabağ üzrə komitəyə Mərkəzi orqanlarla müstəqil əlaqə saxlamaq hüququ verildi. Dekabr ayının 17-də keçirilən AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyətinin iclasında A.Karakozov sədr olmaqla Məmmədxanov, Ağazadə, Tavakalyan, Papzyan və Şadunsdan ibarət olan Dağlıq Qarabağ komitəsinin tərkibi təsdiq edildi. RK(b)P Zaqafqaziya Diyar Komitəsindən xahiş edildi ki, Dağlıq Qarabağ komitəsində işləmək üçün Papazyanı Ermənistan XKS-nin katibi, Fanokolyansı isə Zəngəzur qəza komitəsinin katibi vəzifəsindən azad etsin, Mir Cəfər Bağırova tapşırıldı ki, yuxarıda adları sadalanan tərkibi təcili olaraq XKS-ndən keçirsin, Karakozova həvalə edildi ki, təcili olaraq komitənin fəaliyyəti üçün zəruri olan vəsaitin smetasını tutub, həmin axşam keçiriləcək XKS-nin iclasına təqdim etsin. Ən qəribəsi o idi ki, 17 dekabr iclasında İrəvana getmək üçün A.Karakozova iki həftəlik məzuniyyət verildi.

Ümumiyyətlə, 1922-ci ilin payızından başlayaraq Qarabağda rəhbər vəzifələrdə işləyən ermənilərin Ermənistanla əlaqələri intensiv xarakter almağa başladı. Digər tərəfdən isə, 20-ci illərin əvvəllərində Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi uğrunda mübarizədə açıq və gizli şəkildə fəal iştirak etmiş bir sıra ermənilər İravandan Bakıya dəvət edilərək Qarabağa rəhbər vəzifələrə təyinat aldılar. 1923-cü ilin ilk günlərində AK(b)P MK-nın katibi S.Kirov Zaqafqaziya Diyar Komitəsinə rəhbərlik edən A.Myasnikova teleqram göndərərək ondan xahiş edirdi ki, “Ermənistan Mərkəzi Komitəsi Qarabağ üçün Tavakelyanı və Manusyanı bizə ezam etsin. Xahiş edirəm onlara təklif edin ki, təcili olaraq Karakozovun yerləşdiyi Şuşaya getsinlər”. 1923-cü ilin yanvar ayının 23-də A.Karakozovla birllikdə Ermənistan KP MK-nın katibi Hakop İonisyana göndərdiyi teleqramda S.Kirov xahiş edirdi ki, “Qarabağda işləmək üçün Tavakelyanı, Hakopyanı, Aydınyanı, Vartanyanı, Axtınskini, Sero Manusyanı ezam etsinlər”. Axı bu teleqram göndərilən şəxs həmin Hakop İonisyan idi ki, 1921-ci ilin mayında Erməmistan onu Dağlıq Qarabağda özünün müvəkkili təyin etmişdi. Görünür teleqramda sadalanan işçilərin siyahısını A.Karakozov az əvvəl AKP MK-nın Rəyasət Heyətinin qərarı ilə özünün iki həftəlik məzuniyyətini İrəvanda keçirərkən İonisyanla birlikdə hazırlamışdı. Bu teleqramı eyni ilə S.Kirov bir həftə sonra A.Myasnikova da göndərmişdi və onun sonuna əlavə etmişdi ki, “kadrları möhkəmləndirmədən Qarabağda işləri təşkil etmək mümkün deyildir”. Göründüyü kimi, 1923-cü ilin əvvəllərindən etibarən Ermənistandan dəvət edilən rəhbər partiya və sovet işçilərinin Qarabağa müxtəlif məsul vəzifələrə təyin edilməsi geniş xarakter almağa başladı və məhz bunun hesabına ermənilər orada vəziyyəti dəyişməyə nail oldular. Azərbaycan rəhbərliyinin belə kadr siyasəti ermənilərin Dağlıq Qarabağda möhkəmlənməsinə gətirib çıxardı.

Eyyub Xanbudaqovun xüsusi rəyi

Zaqafqaziya diyar Komitəsinin 1922-ci ilin sonlarında yaratdığı Qarabağ komitəsi hələ 1923-cü ilin may ayının 20-də hazırladığı “Qarabağ məsələsinin həlli layihəsi” adlı təkliflərini iyun ayının 20-də AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyətinin müzakirəsinə verdi. Orada göstərilirdi ki, dağlıq və düzən Qarabağ iqtisadi baxımdan bir-biri ilə sıx bağlıdır. Layihədə Dağlıq Qarabağın Ermənistana meyl etməsi bölgədə işləri lazımi səviyyədə aparan hazırlıqlı türk işçilərin olmaması ilə izah edilirdi. Orada yazılırdı: “nə qədər ki, Mərkəz (Bakı – C.H.) gücünün ən böyük və ən yaxşı hissəsini neft cəbhəsinə atır və öz diqqətini başlıca olaraq Bakı və onun rayonlarına yönəldir, nə qədər ki, müsəlman qüvvələrinin böyük çatışmazlıqları vardır və üç il ərzində vilayətin idarə olunmasında planlaşdırılmış işin (maarif, yer quruluşu, nəqliyyat, kooperasiya, ticarət və s.) hər hansı əlaməti belə yoxdur, nə qədər ki, Qarabağın böyük bir hissəsi öz coğrafi vəziyyətinə görə Mərkəzdən ayrılıb, nə qədər ki, azlığın hüquq və mənafeyini qorumaq zəruridir”, bütün bunlar üçün Qarabağda inzibati-idarəçilik islahatları həyata keçirilməlidir. Kirovun sədrliyi və İnozemsovun katibliyi ilə keçən iclasda Xanbudaqov, Qarayev, Mirzoyan, Bağırov, Vareykis, Çaqin, Konyuşkin, Qasımov, Rəhmanov, Maşkeviç və digərləri iştirak edirdi. Geniş müzakirələrdən sonra bir neçə bənddən ibarət qərar qəbul edildi. Orada göstərilirdi: a) Qarabağın həm yuxarı, həm də aşağı hissəsinin bir inzibati vahidə ayrılması zəruri hesab edilsin; b) Qarayev sədr olmaqla Bağırov, Dövlətov, Mirzoyan, Xanbudaqovdan ibarət komissiyaya tapşırılsın ki, üç gün müddətinə bu məsələni ayrıntıları ilə öyrənib bəyənilməsi üçün MK-nın Rəyasət heyətinə təqdim etsinlər; v) A.Karakozov və X.Şadunsa təklif edilsin ki, Qarabağ məsələsinin həllinin müzakirəsində iştirak etmək üçün RKP Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin iclasına getsinlər; q) E.Xanbudaqov xüsusi rəydə qaldığı üçün, onun rəyi protokola əlavə olunsun. Orada qeyd olunurdu ki, “Qarabağ məsələsinin qəti şəkildə həlli üçün Dağlıq Qarabağın muxtar vahidə ayrılması haqqında Azərbaycan XKS-nin 1920-ci il may tarixli dekretinin həyata keçirilməsi zəruridir. Heç bir digər qərar Qarabağın milli azlığının tələblərini təmin edə bilməz. Əgər qeyd edilən məsələ ayrı formada həll edilərsə, biz dəfələrlə bu müzakirələri keçirməli olacağıq”. Həmin günlərdə Moskvada gizli danışıqlar aparan erməni nümayəndələrinə Rusiya sovet hökumətinə çatdırılmaq üçün Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqında 1920-ci ilin aprel ayının 29-da keçirilmiş IX erməni qurultayının qərarı göndərilsə də, lakin bu müraciətə əhəmiyyət verilmədiyindən, sənədlərin araşdırılmasından aydın olur ki, yeni formalaşan Azərbaycan XKS-nin 1920-ci ilin may ayında belə bir dekreti olmamışdır. Bu hadisənin daha çox 1921-ci ilin may ayında olması ehtimalı mümkündür. Çünkü həmin vaxt Ermənistan KP MK-nın plenumu 1921-ci ilin may ayının 23-də Hakop İoannisyanı Ermənistanın Dağlıq Qarabağda müvəkkili təyin etmişdi. Bu qeyri-qanuni addıma Azərbaycan tərəfinin hər hansı reaksiyasının olması mümkündür. Lakin Ermənistan bu təyinatdan səssiz-küysüz geri çəkildiyindən və məsələ Qafqaz Bürosunun iyunun 3-də keçirilən plenumunun gizli müzakirəsinə keçirildiyindən Azərbaycan XKS-nin 1921-ci ilin may ayında Qarabağla bağlı hər hansı dekret verdiyinə Xalq Komissarlar Sovetinin dekretləri siyahısında rast gəlinmir.

Qarabağın dağlıq hissəsində mərkəzi Xankəndi olmaqla muxtar Qarabağ vilayətinin yaradılması

Lakin Qarabağın həm dağlıq həm də aran hissəsinin bir inzibati idarəçilikdə birləşdirilməsi haqqında AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyətinin 20 iyun tarixli qərarı Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin 1923-cü ilin iyun ayının sonunda keçirilən plenumunda bəyənilmədi. Ona görə də, 1923-cü ilin iyulun 1-də keçirilən AKP MK Rəyasət Heyətinin iclasında Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinə təklif edildi ki, Xankəndi mərkəz olmaqla Dağlıq Qarabağın muxtariyyəti məsələsini dekretləşdirsin. Mərkəzi Komitənin Rəyasət Heyətinin qərarına görə dekretdə göstərilməli idi ki, Dağlıq Qarabağın sərhədləri və digər məsələlər xüsusi komissiya tərəfindən müəyyən ediləcək və gələcəkdə icraiyyə komitəsi yaranana qədər Karakozov başda olmaqla 5 nəfərdən ibarət inqilab komitəsi, Manusyan başda olmaqla 5 nəfərdən ibarət vilayət partiya komitəsi yaranmalı idi. Dağlıq Qarabağın sərhədlərini müəyyən etmək üçün Ə.Qarayevin sədrliyi ilə Karakozov, Sviridov, Çingiz İldırım və Dadaş Bünyadzadədən ibarət komissiya yaradılması təklif edilirdi. Komissiya 7 gün ərzində öz təkliflərini MK-nın Rəyasət Heyətinə verməli idi. İyulun 4-də bu təkliflər Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Rəyasət Heyətinin iclasında təsdiq edildi. Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qərarının birinci bəndində göstərilirdi: “Qarabağın dağlıq hissəsində mərkəzi Xankəndi olmaqla muxtar Qarabağ vilayəti yaradılsın”.

Üç ilə yaxın davam edən hazırlıq işlərindən sonra nəhayət ki, Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi 1923-cü ilin iyul ayının 7-də respublikanın tərkibində Muxtar Qarabağ Vilayətinin yaradılması haqqında dekret verdi. Azərbaycan MİK sədrinin müavini Mir Bəşir Qasımovun və MİK-in katibi Mahmud Xanbudaqovun (Müxtəlif dillərə tərcümə edilmiş “Qarabağ: Real tarix. Faktlar. Sənədlər” kitabının müəllifləri Y.Mahmudov və K.Şükürov 1922-ci ilin avqustundan 1923-cü ilin dekabrına qədər Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin katibi işləmiş Mahmud Fərəc oğlu Xanbudaqovu (1898-1937), 1922-1924-cü illərdə Azərbaycan K(b)P MK katibi işləmiş Eyyub Şirin oğlu Xanbudaqovla (1893-1937) səhv saldıqlarından “Dağlıq Qarabağ muxtar vilayətinin yaradılması haqqında” dekretin Ə.M. Xanbudaqov (E.Ş.Xanbudaqov olmalıdır – C.H.) tərəfidən imzalandığını yazırlar. (Bax: Y.Mahmudov, K.Şükürov. Qarabağ: Real tarix. Faktlar. Sənədlər. Bakı, 2005, s.64.) imzaladığı dekretdə göstərilirdi: “Hansı formada təzahür edir etsin, milli zülmün və milli bərabərsizliyin aradan qaldırılması, milli düşmənçiliyin və nifrətin zəhmətkeşlərin beynəlmiləl həmrəyliyi ilə vahid ittifaq dövlətində xalqların qardaşcasına əməkdaşlığı ilə əvəz edilməsi fəhlə-kənli inqilabının və sovet hakimiyyətinin əsas vəzifələrindən biridir. Bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün Azərbaycan Sovetlərinin MİK-si qərara alır: Dağlıq Qarabağın ermənilər yaşayan hissəsində Xankəndi qəsəbəsi mərkəz olmaqla, Azərbaycan SSR-in tərkib hissəsi kimi muxtar vilayət təşkil edilsin”. Muxtar Qarabağ Dağlıq Vilayətinin yaradılması barədə Azərbaycan MİK-nin bu dekretindən iki həftə sonra vilayətin İnqilab Komitəsinin tərkibi MİK-nin Rəyasət Heyətinin və Azərbaycan XKS-nin birgə iclasında təsdiq edildi. A.Karakozovun sədrliyi ilə beş nəfərdən ibarət olan İnqilab Komitəsinə B.Biniatov , Kostonyan, Kafiyev (Kafiyan – C.H.) və Çalyan daxil idilər. Eyni zamanda Muxtar Vilayətin əsasnaməsinin hazırlanıb başa çatdırılması işi iclasın qərarı ilə Karakozov, Biniatov, Çalyan, Vareykis və Manusyandan ibarət komissiyaya tapşırıldı. A.Karakozova həvalə edildi ki, komissiyanın iclasını təşkil etsin və bir həftə müddətinə işi başa çatdırsın. Muxtar vilayətin beş nəfərdən ibarət olan inqilab komitəsinin tərkibində yeganə azərbaycanlı olan Bəşir Biniatovun iştirakı sırf formal xarakter daşıyırdı. Bunu az sonra, 1923-cü ilin yanvarında Şuşa qəza icraiyyə komitəsinin sədri təyin edildikdən sonra o, özü də hiss etməyə başladı və 1923-cü ilin sentyabrında S.Kirova məktubla müraciət edərək xahiş etdi ki, onu mənəvi məhvdən xilas etmək üçün Qarabağda tutduğu vəzifədən azad etsin. O yazırdı: “xüsusən ona görə ki, Qarabağda işlərin yenidən təşkilindən sonra məni orada saxlamağa heç bir zərurət yoxdur, zira əhalinin müsəlman hissəsi mənə satqına baxan kimi baxır”.

“Mərkəz lazımdır və bu mərkəz Qarabağın bütün rayonlarını coğrafi və iqtisadi baxımdan əlaqələndirən Xankəndi olmalıdır”

Şuşa şəhər əhalisi Qarabağın dağlıq hissəsinə muxtariyyət verilməsinin qəti şəkildə əleyhinə idi. Hətta, 1923-cü ilin əvvəllərində Şuşa şəhər əhalisinin toplantısında Bəşir Biniatovun məruzəsindən sonra Bakıya göndərilmək üçün nümayəndə heyəti seçilmişdi ki, Qarabağın muxtariyyət məsələsində ciddi dəyişikliklər edilməsi məsələsini Mərkəzin qarşısında qaldırsın. Sergey Kirov həyəcanlı şəkildə A.Karakozov və Bəşir Biniatovdan hesabat tələb edirdi və soruşurdu: “təcili olaraq məlumat verin, bu nə məsələdir”.

Qarabağın muxtar vilayət hüdudlarından kənarda qalan əraziləri hesabına isə Ağdam, Cəbrayıl və yeni bir münaqişə mənbəyi kim Kürdüstan qəzaları yaradıldı. Halbuki, az sonra, 1937-ci ildə SSRİ də keçirilən və nəticələri siyasi mülahizələrə görə ləğv edilən əhali sayımının nəticələri göstərdi ki, Azərbaycanda 10 878 nəfər kürd əhalisi yaşadığı halda, Ermənistanda onların sayı 22 313 nəfər idi. (Bax: Vsesoöznaə perepisğ naseleniə 1937 qoda: Obhie itoqi. Sbornik dokumentov i materialov. M., 2007, s.107-108) Elə Muxtar Qarabağ Dağlıq Vilayəti haqqında Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dekreti elan edilən gün Qarabağ muxtariyyətinin sərhədlərini müəyyən edən komissiyada MQDV ilə sərhəddə “Kürdüstan muxtariyyətinin yaradılması” ideyası səsləndirildi. Lakin iyul ayının 16-da keçirilən AK(b) MK-nın Rəyasət Heyətinin iclasında bu ideyadan imtina edildi və Kürdüstan qəzası yaradılmasına qərar verildi. İyulun 21-də Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi və respublika Xalq Komissarları Soveti bu qərarı təsdiq etdi.

Əgər Muxtar Qarabağ Vilayətinin yaradılması haqqında Azərbaycan Mərkəzi İcraiyə Komitəsinin dekretinə diqqət yetirilərsə, bu dekretlə RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun 5 iyul qərarı arasında mühüm bir ziddiyyət vardır. Qafqaz Bürosunun qərarında yazılırdı ki, “inzibati mərkəzi muxtar vilayətin tərkibindəki Şuşa şəhəri olmaqla ona geniş vilayət muxtariyyəti verilsin”. Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 7 iyul dekretində isə qeyd olunurdu ki, “Dağlıq Qarabağın ermənilər yaşayan hissəsində Xankəndi qəsəbəsi mərkəz olmaqla” muxtar vilayət yaradılsın. Bu ziddiyyət nə ilə bağlı idi? Məsələ brasındadır ki, iyul ayının 7-də Muxtar Qarabağ Dağlıq Vilayəti haqqında Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dekreti elan olunarkən Şuşa şəhərinin onun tərkibində olması nəzərdə tutulmamışdı. Yalnız həmin dekretdən iki həftə sonra, 1923-cü ilin iyul ayının 21-də Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Rəyasət Heyətinin və Xalq Komissarları Sovetinin birgə iclasında Dadaş Bünyadzadə Dağlıq Qarabağ üzrə komissiyanın məruzəsi ilə çıxış etdi və həmin məruzənin müzakirəsindən sonra 8 bənddən ibarət qərar qəbul edildi. Həmin qərarda göstərilirdi: a) Dağıdılmış Skobelevski rus kənd cəmiyyətinin azad torpaqları Muxtar Qarabağın ərazisinə daxil edilsin; b) Şuşa şəhəri Muxtar Qarabağ Dağlıq Vilayətinə daxil edilsin. Digər tərəfdən bu qərardan sonra Şuşa yeni yaradılan muxtar vilayətin ərazisində yeganə şəhər idi və bu şəhərin əhalisi başlıca olaraq azərbaycanlılardan ibarət idi. Ermənilər ehtiyat edirdilər ki, vilayət mərkəzi kimi Şuşa şəhərinin azərbaycanlılardan ibarət olması, muxtar qurumda hakimiyyət orqanlarının onların nəzarətinə keçməsinə gətirib çıxara bilər. Məhz ona görə də onlar Qarabağda yeganə mərkəz ola biləcək bu şəhərə deyil, onun yaxınlığında azərbaycanlıların yaşadığı kənd tipli Xankəndi qəsəbəsinə üstünlük verdilər. Əslində, Xankəndi tarixən müsəlmanların yaşadığı və Muxtar Vilayət yaradılarkən türk yaşayış məntəqəsi kimi qeydə alınan kiçik bir yaşayış məntəqəsi idi. Ona qəsəbə statusunun verilməsi Xankəndinin “paytaxt” olmaq zərurətindən irəli gəlirdi. 1920-ci ilin iyulundan başlayaraq Xankəndinin mərkəz olması istiqamətində fikirlər səslənməyə başlanmış, 1922-ci ilin payızından etibarən isə bu istiqamətdə artıq əməli addımlar atılmağa başlamışdı. Hələ, 1920-ci ilin aprel ayının sonunda yaradılmış əsasən daşnaklardan ibarət olan Dağlıq Qarabağ erməni komitəsi az sonra çox asanlıqla Azərbaycan Kommunist Partiasının qəza komitəsinə çevrilmiş və iyul ayının 11-də həmin komitənin başçısı kimi S.Ambarsumyanın və digər bir həmkarının Azərbaycan K(b)P MK-ya göndərdiyi məruzədə bildirirdi ki, biz müsəlmanlar arasında partiya işinin qoyuluşundan tamamilə məlumatsızıq və müsəlman yoldaşlardan tamamilə ayrılıqda işləyirik. “Partiya nizamsızlığı Qarabağda bütün təşkilatı işi məhv olmaq təhlükəsi altına alır. Mərkəz lazımdır və bu mərkəz Qarabağın bütün rayonlarının coğrafi və iqtisadi baxımdan əlaqələndirən Xankəndi olmalıdır”. Göründüyü kimi, müxtəlif erməni təşkilatları hələ sovetləşmənin ilk aylarından başlayaraq Xankəndini mərkəz kimi gözaltı etmişdilər.

(Ardı var)

Cəmil HƏSƏNLİ

525-ci qəzet.- 2010.- 30 oktyabr.- S.10-11.