Naxçıvan mətbuatı: 90 illik tarixin şanlı salnaməsi

Birinci yazı

Mən həmişə qəzetçiliklə, mətbuatla nəfəs almışam. Elə olmasaydı ali təhsilli hüquqşünas, tarix elmləri namizədi kimi həyatın başqa sahələrində də gücümü, qabiliyyətimi sınamağa çalışardım. Gənclik illərimdə işlə, vəzifə ilə bağlı muxtar respublikanın ayrı-ayrı icra strukturlarından aldığım təkliflər də az olmayıb. Onlardan biri də yerli daxili işlər nazirliyində mətbuat xidmətinin rəhbəri olub. Amma heç bir halda yazı-pozu işlərimi məmur işi ilə, digər rütbələrlə əvəz etmək istəməmişəm. Buna peşiman da olmamışam. Son beş ildə iki dəfə yüksək hökumət mükafatına- Naxçıvan MR-in və Azərbaycan Respublikasının “Əməkdar jurnalisti” fəxri adına layiq görülməyimi də əməyimə verilən ən yüksək qiymət hesab edirəm. Amma nə gizlədim, 37 yaşımda Muxtar Respublika Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun sərəncamı ilə “Şərq qapısı” qəzetinə baş redaktor təyin olunandan sonra yerli mətbuat tarixinə olan marağım da artdı. Xüsusən də redaksiyanın zəngin arxivi mənə bu barədə çoxlu məlumatlar, bilgilər verdi. Bəzən şənbə və istirahət günlərində saatlarla vaxtımı bu materiallarla tanışlıqda keçirirdim. 90 illik tarixə malik olan Naxçıvan mətbuat tarixinin tədqiq olunmayan səhifələri hələ də çoxdur. Bu yazımda ötən əsrin birinci yarısına dair bəzi məqamlardan danışmaq istəyirəm. lll Naxçıvanda ilk dəfə qəzet çıxarmaq ideyası hələ XIX əsrin 90-cı illərində dövrün mütərəqqi ziyalıları tərəfindən irəli sürülüb. Bu zaman artıq böyük maarifpərvər Məhəmmədtağı Sidqinin yenicə açmış olduğu “Məktəbi-tərbiyə” təhsil ocağı xalqın savadlanması, təhsil alması yolunda fəaliyyətə başlamış, Cəlil Məmmədquluzadə, Eynəli Sultanov, Məhəmmədağa Şahtaxtlı kimi milli demokratik düşüncəli ziyalılar mədəniyyətimizin inkişafı istiqamətində bir sıra addımlar atmışdılar. Filologiya elmləri namizədi, dosent yorulmaz tədqiqatçı Lətif Hüseynzadənin fikrincə, hələ 1894-cü ildən yerli ziyalılar qəzet nəşrinə icazə almaq üçün Peterburqa ərizə və məktublarla müraciət etmiş, lakin bu müraciətlərə müsbət cavab verilməmişdi. 1918-ci ildə ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra bu məsələ yenidən gündəmə gəldi. Nəhayət, Naxçıvanda ilk qəzet sovet hakimiyyətinin ilk illərində, daha doğrusu, 1921-ci ilin payızında işıq üzü gördü. O da bolşevik rejiminə məxsus mətbu nümunəsi oldu. Müxtəlif dövrlərdə mövcud olan ideoloji, iqtisadi çətinliklər, bəzi hallarda yaradılan süni maneələr isə qəzetin fəaliyyətini dayandıra bilmədi. Qəzet ötən 89 il ərzində ölkəmizdə ardıcıl və davamlı nəşr olunan, heç zaman fəaliyyətini dayandırmayan mətbu orqanlarından birinə çevrildi. Naxçıvanda ilk əvvəl rus dilində “Naxrespublika” adlı qəzeti çıxıb, lakin onun cəmi 2-3 nömrəsi işıq üzü görüb. Sonra isə türk dilində “Cavanlar həyatı” adı ilə gənclər ittifaqının “Cümlə cahan füqərayi-kasibəsi toplaşın” şüarı ilə ərəb əlifbası ilə bir vərəqə şəklində qəzet çap olunub. Qəzetin ilk sətrində isə “1921-ci il 1 noyabr, həm də hicri tarix 1340” sözləri yazılmışdı ki, bu tarix də Naxçıvanda mətbuatın yaradılış günü kimi qəbul olunub. Nömrənin baş məqaləsi olan “1 noyabr” adlı yazıda isə onun məramı açıqlanır: “Bu gündən etibarən Naxçıvanda Azərbaycan Gənclər İttifaqının Naxçıvan Ölkə Komitəsi tərəfindən bu ruznamənin (qəzetin) nəşrinə iqdam olundu. Bu ruznamə gələcəkdə cavanlar ittifaqının nə olduğunu, cavanların gələcəkdə ümumdünya sahəsində nə kimi rol oynamalı olduqlarını fəhlə və kəndli cavanlarına bəqədri imkan bildirəcək. Əminik ki, qeyrətli və məharətli cavanlarımızın məhəbbət və məvəddətindən tutduğu yol, boynumuza aldığımız vəzifə gələcəkdə ifa olunar”. Bu qəzet Naxçıvan Ölkə Gənclər İttifaqının orqanı olduğundan həmin ictimai təşkilatın rəhbəri olan Həmid Mahmudov o dövrdə həm də qəzetin redaktoru olmuşdu. Onu da deyək ki, Naxçıvanda gənclər ittifaqı, o dövrkü ad ilə desək, Azərbaycan Kommunist Gənclər İttifaqı Naxçıvan Qəza Komitəsi 1921-ci il martın 27-də yaradılmış, onun təşkilat bürosuna H.Mahmudovla yanaşı, Əkbər Rzayev və Səməd Allahverdiyev də daxil olmuşlar. Əyalətdə 1921-ci ilin sonunda nəşr olunan qəzetlərdən biri də “Füqəra səsi” adlanıb. Bu qəzetin başında isə Azərbaycan K(b)P Naxçıvan Ölkə Komitəsinin, Naxçıvan İctimai Şura Cümhuriyyətinin, Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin və Naxçıvan Həmkarlar İttifaqları Şurasının naşiri-əfkarı olan, həftədə bir dəfə çıxan türk qəzetidir” sözləri yazılıb. 1925-ci ildən sonra isə o, Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin orqanı kimi nəşr olunmağa başlayıb. 1922-ci ilin aprelindən “Füqəra səsi” qəzeti “Şərq qapısı” adı ilə çıxmağa başladı. Qəzet öz səhifələrində müntəzəm olaraq partiyanın, hökumətin, komsomolun və həmkarlar ittifaqları təşkilatlarının qarşıya qoyduqları vəzifələri hərtərəfli işıqlandırır, sovet hökumətinin həyata keçirdiyi tədbirləri qızğın müdafiə edirdi. Qəzet o dövrün rəsmi mətbuat orqanı olduğundan Azərbaycan K (b) P Naxçıvan Ölkə Komitəsi və Naxçıvan İctimai Şura Cümhuriyyəti Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi onun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi ilə ciddi məşğul olurdu. Təbii ki, ötən əsrin ziddiyyətlərlə dolu olan 20-30-cu illərində qəzet çıxarmağın olduqca çətin tərəfləri var idi. Bu illərdə qəzetlə əməkdaşlıq etmək olduqca ağır və məsuliyyətli bir iş idi. Bu dövrdə qəzetlə əməkdaşlıq edən fəhlə-kəndli müxbirlər, ziyalılar arasında Məhəmməd Rəsizadə, Tofiq Fikrət, Fərəməz Mahmudbəyov, Əli Həsənzadə kimi dövrünün tanınmış ziyalıları da var idi. Onlar da insafən xalqın maariflənməsi və savadlanması uğrunda əllərindən gələni əsirgəmirdilər. XX əsrin otuzuncu illəri isə məmləkətimizdə kollektivləşmə, kolxoz quruculuğu və sovet hakimiyyətinin qolçomaqlarla mübarizə dövrü kimi xarakterizə olunur. Ölkədə kollektivləşmə siyasətinin həyata keçirilməsi, birgə ictimai və dövlət təsərrüfatlarının yaradılması, onların iqtisadi cəhətdən möhkəmləndirilməsi, texnika ilə təchiz edilməsi başlıca məsələlərdən birinə çevrilir. Belə bir dövrdə mətbuatın üzərinə xüsusi missiya düşürdü. Məhz bu illərdə Muxtar Respublikanın bir çox rayonlarında da yerli mətbuatın təməli qoyulur. Şərur, Şahbuz və Ordubad rayonlarında qəzetlər nəşrə başlayır. 1931-ci ilin oktyabrında AK(b)P Noraşen rayon komitəsinin və rayon zəhmətkeş deputatlar soveti icrayə komitəsinin orqanı olan “Noraşen kolxozçusu” qəzeti nəşr edilməyə başladı. Ordubadda nəşr olunan qəzet ilk əvvəl “Ordubad fəhləsi”, Şahbuzda “Sosializm maldarlığı”, 1938-ci ildə Əbrəqunus da (indiki Culfa rayonu) isə “Zərbəçi heyvandar” adı ilə fəaliyyətə başlamışdı. Muxtar Respublika mətbuatının flaqmanı olan “Şərq qapısı” qəzeti ötən əsrin otuzuncu illərin əvvəllərindən öz fəaliyyətini daha da genişləndirir. Qəzetə qüdrətli qələm sahibi, sonralar Azərbaycanın xalq yazıçısı olan Əli Vəliyevin redaktorluğu daha böyük şöhrət gətirdi. Məhz bu dövrdə Naxçıvan MTS siyasi şöbəsində “Sürət” adlı qəzet də nəşrə başlanır. Mirzə İbrahimov kimi istedadlı və qüdrətli qələm sahibinin Bakı şəhərindən “Sürət” qəzetinə redaktor göndərilməsi də regionda mətbuat mühitinin canlanmasına xidmət etdi. Əli Vəliyevlə Mirzə İbrahimovun yaxın dostluqları, birgə əməkdaşlıqları bu qəzetlərin ideya-siyasi və mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsində də mühüm rol oynadı. Bu qəzetlər Naxçıvanda gənc yazıçı və şairlərin ilk ədəbi ocağına çevrilir. “Şərq qapısı” qəzetinə məxsus müsbət ənənələrin formalaşmasında da bu dövr əhəmiyyətli rol oynayır. Qəzetdə “Ədəbiyyat səhifəsi” gənc yazıçılar üçün sınaq meydanına çevrilir. Yazıçı Ə.Şəkilinin, Ə.Lahutinin şeir kitabları da bu dövrdə qəzetin mətbəəsi tərəfindən işıq üzü görür. Qəzetin mətbəəsində ilk dəfə olaraq müstəqil “Ədəbiyyat” qəzeti də nəşr olunur, onun 2-3 nömrəsi işıq üzü görür. Azərbaycanın xalq yazıçısı Əli Vəliyev sonralar xatirələrində yazırdı: “Mənim redaktor olduğum 30-cu illərdə qəzetin səhifələrində Mirzə İbrahimov, Abbas Gülməmmədov, Qurban Yusifzadə, Əyyub Abbasov, Məmmədəli Tarverdiyev, Lətif Hüseynzadə kimi qabaqcıl ziyalılar yeni həyatı təqdir və tərənnüm edən, nöqsanları cəsarətlə açıb göstərən yazılarla müntəzəm çıxış edirdilər”. Ədəbiyyata qaynar yaradıcılıq istedadı ilə gələn Mirzə İbrahimov üçün də Naxçıvan sözün əsl mənasında ciddi həyat məktəbi və tükənməz ilham mənbəyi oldu. O, burada təkcə qəzetçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmamış, ədəbi yaradıcılığında xüsusi rol oynayan “Həyat” pyesinin mövzusunu da yerli həyatdan alaraq onu bitkin formada tamamlaya bildi. Muxtar Respublika mətbuatının flaqmanı olan “Şərq qapısı” ilə bağlı öyrəniləsi, hələ də qaranlıq qalan məqamlardan biri də 1937-38-ci illərlə bağlıdır. Bu dövrdə ölkədə baş qaldıran repressiyalar dalğası bu qəzetin redaksiyasından yan ötməyib. Qəzetin o dövrə aid “Əmrlər kitabı” ilə tanışlıq bunu aydın göstərir. Məsələn, 1937-ci il 19 fevral tarixindən ilin sonunadək qəzetə 5 nəfər redaktorluq edib: Hüseyn Mahmudov, Şirəli Şirəliyev, Ə.Hacızadə, Musa İsmayılov, Xəlil Əmirov. Ə.Hacıçadənin redaktorluq fəaliyyəti isə cəmi 13 gün çəkib. Qəzetin Böyük Vətən müharibəsi dövründəki fəaliyyəti də maraqlıdır. Müharibənin yaratdığı mürəkkəb şəraitdə “Şərq qapısı” qəzeti cəbhə ilə xalq arasında körpü yaradan mətbu orqan kimi regionda hər evin qapısını açmış, döyüş cəbhələrinə belə gedib çata bilmişdir. Qəzet müharibə illərində partiya və hökumətimizin göstəriş və qərarlarının kütlələrə çatdırılmasında, ön və arxa cəbhədə igidlik göstərən həmyerlilərimizin fəaliyyətinin işıqlandırılmasında böyük rol oynayıb. Maraqlıdır ki, müharibə başlanandan iki gün sonra, yəni 1941-ci ilin iyunun 24-də qəzetin redaktoru Hüseyn Ağrılı vətənpərvərlik nümunəsi göstərərək belə bir əmr imzalayır: “Bu gündən etibarən ordu sıralarına getdiyimdən məsul redaktorluq vəzifəsindən azad olunub, məsul redaktorluq vəzifəsini Mirzəliyev yoldaşa tapşırıram” . Həmin dövrdə qəzetin əməkdaşı olmuş, müharibədən sonrakı illərdə isə qəzetə redaktorluq etmiş Əli Mirzəyev xatirələrinin birində yazır ki, həmin gün Hüseyn Ağrılı yoldaş hamımızı, bütün redaksiya kollektivini bir yerə toplayaraq: “Vətən təhlükədədir, biz qələmimizi silaha çevirib düşmənə sarsıdıcı zərbə vurmalıyıq” dedi. Sonra da əlavə etdi ki, “mən könüllü olaraq cəbhəyə gedirəm. Xahişim budur ki, qəzetin yaxşı çıxarılmasına diqqət edəsiniz. Bütün qüvvələri düşmən üzərində qələbə çalmaq uğrunda mübarizəyə yönəldin” deyib hamımızla bir-bir görüşdü. Az sonra isə cəbhədən onun ölüm xəbəri gəldi. Müharibə başlanmazdan bir neçə il əvvəl qəzetə redaktorluq edən Xəlil Əmirov və Musa İsmayılov, eləcə də bir neçə əməkdaş alman işğalçılarına qarşı müharibədə qəhrəmancasına döyüşərək həlak olmuşlar. Müharibənin ilk illərində qəzetə redaktorluq edən Məmmədəli Tarverdiyev isə xatirələrinin birində yazır ki, vətənin ilk çağırışı ilə cəbhəyə yollananlar arasında məsul katib Seyidtaöı Seyidov, şöbə müdiri Abdulla Qulubəyov, xüsusi müxbirlərdən Yunis Məmmədov, Rəhim Babayev və başqaları da var idi. Amma bu itkilərə baxmayaraq qəzet o dövrdəki fəaliyyətini dayandırmadı. Cəbhədə misilsiz mərdlik və qəhrəmanlıq nümunəsi göstərən oğul və qızların sorağı artdıqca, onların haqqında geniş materiallar dərc edirdi. Bu yazılar da döyüşçülərimizi qəhrəmanlığa səsləyirdi. Böyük Vətən müharibəsi qalibiyyətlə başa çatdıqdan sonra ölkə miqyasında müharibənin gətirdiyi ağır bəlaların aradan qaldırılması istiqamətində bərpa işlərinə başlanıldı. Bu dövrdə də sovet hökuməti mətbuatın gücündən ideoloji təbliğat vasitəsi kimi istifadə etməyə çalışırdı.Bu mənada müharibədən sonrakı illərdə qəzetin fəaliyyətində böyük canlanma duyulur. 1946-cı ildən kiçik formatda həftədə üç dəfə nəşr olunan qəzetdə yeni imzalar görünür: İslam Səfərli, Seyid Səbri, Müzəffər Nəsirli, Abbas Rəcəbli, Hüseyn Razi, Hüseyn İbrahimov, Hüseyn Əzim, Əhməd Mahmud, Rəşid Qazıbəyov kimi qələm sahibləri mətbuat səhifələrində tez-tez maraqlı yazılarla çıxışlar edirlər. Onların bir çoxu sonralar Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının ən fəal üzvləri olur. O dövr region mətbuatı üçün ən üstün və qabarıq cəhətlərdən biri də qəzetdə tez-tez mənzum felyetonların dərc olunması, eybəcərliklərə və nöqsanlara qarşı cəsarətlə mübarizə aparılması idi. Onu da qeyd edək ki, qəzet 1930-cu ilə qədər ərəb, 1930-cu ildən 1940-cı ilə qədər latın, 1940-cı ildən 2001-ci ilin iyul ayınadək kiril əlifbası ilə çap olunub. lll Naxçıvan mətbuatı ötən əsrin 70-ci illərindən yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub. Heç şübhəsiz ki, muxtar respublikada milli şüurun oyanmasında və özünüdərk prosesinin formalaşmasında yerli mətbuatda vətənpərvərlik ruhunda dərc olunan yazılar mühüm rol oynayıb. Ən başlıcası isə bu qəzetlərsəksəninci illərinin sonlarından, 90-cı illərin əvvəlindən isə ölkəmizdə müstəqillik ideyalarının həyata keçirilməsində fəal mübarizə aparıb. Xalqımızın ümümmilli lideri Heydər Əliyevin Moskvadan Naxçıvana qayıdışından, Muxtar Respublikaya rəhbərlik etməyə başlamasından sonra Naxçıvan mətbuatında yeni dövrə qədəm qoydu. Bu dövrdən Azərbaycanın suverenliyi, xalqın sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşması, siyasi sabitlik, ictimai gərginliyin aradan qaldırılması və digər ümummilli məsələlər Naxçıvanın söz tribunasının əsas qayəsini əhatə etdi. Bunlar isə ikinci yazının mövzusudur.

Məmməd MƏMMƏDOV,

Naxçıvan MR Ali Məclisinin deputatı,

tarix elmləri namizədi, əməkdar journalist

525-ci qəzet.- 2010.- 1 sentyabr.- S. 2;4.