Biri var idi, Biri yox idi...

Və mənim bir babam var idi.

Ermənilər Vedibasarda qırğınlar törədəndə camaatla bir yerdə Arazı o taya keçməli, ara sakitləşəndə doğma yerlərə qaytmalı, keçən əsrin 30- cu illərində mahiyyətini yaxşı bilmədiyi kolxozda işləməli olmuşdu. Çox qoçaq qadın olan nənəm Balaxanımla evlənəndən sonra çoxlu uşaqları olmuşdu: Ələmqulu, Qulu, Dürrü, Əfruz, Suca... Niyə çoxlu deyirəm, ona görə ki, bəziləri də doğulub uşaqkən ölmüşdülər.

Babam tək bu sahədə yox, təsərrüfatda da çox qabiliyyətli imiş, özü dam tikib ailəni içinə yığmış, təsərrüfatda çalışmış və o qədər hörmət qazanmış ki, savadsızlığın ləğvi hərəkatı zamanı rayondan kəndə göndərilən yeganə əlifba kitabını mükafat kimi ona vermişlər. Ancaq “qolçomaq”ların – “köhnə dünya”nın üzvü tərkib hissəsi olan babam ağsaqqalların, birinci növbədə məşhur Kərbəlayi İsmayılın təsiri ilə qərara alır ki, Şura hökumətinin kitabını oxumasın.

Ahıl vaxtlarında soruşurdum ki, baba, niyə oxumaq istəmirdin, hərfləri niyə öyrənmədin?.. Deyirdi ki, ağsaqqallarımız məsləhət gördü ki, bu hökumətin kitabını oxumaq olmaz. Köhnə kitablarda Allahdan, Qurandan yazırdılar, indiki kitablarda yazırlar ki, “at ot yedi”, nə bilim, “it ət yedi”.

Yüksək “dilçilik təfəkkürü” olan babam başlayır ona əlifbadan dərs deyən müəllimə kələk gəlməyə...

– Əziz, bax bu, “a”dı, “a” de görüm.

– A.

– Bu da “tı”dı, de görüm.

– Tı

– Hə, nə oldu?

– Atı.

– “Atı” yox, “at”.

Müəllim “at” deyir, babam “atı”... Kişinin kitabını alıb verirlər bir başqasına. O zalım da bir- iki aya yazı- pozunu öyrənib olur kolxoz sədri, babamı da göndərir ən ağır işlərə.

Səhv elədiyini gec də olsa anlayan, yeni hökumətin düşmənlərinin qoparağının götürüldüyünü görən babam əvvəlki qərarını dəyişib övladlarını oxumağa məcbur edir.

Müharibəyə gedib, bir qolunu itirib geri qayıtdıqdan bir neçə il sonra deportasiya olunur. Ailəsi ilə “Vedinin yanı dağlar”dan Salyanın ilan mələyən çöllərinə sürülür, oradan da Ağstafaya qaçırlar.

Yenidən ev- eşik qurmalı, yetkinlik yaşına çatmış övladlarına təhsil verməli olur... Əmimlə atam M.C.Bağırov adına Qazax ikiillik müəllimlər institutunu qurtardıqdan sonra Qiyabi Pedaqoji İnstitutda təhsil ala- ala İsmayıllı rayonunun dağ kəndlərində müəllim işləyirlər. Hər ikisi Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi olublar. Ancaq maraqlıdır ki, yerli dili – Lahıc dilini nə əmim, nə atam yox, ali təhsili olmayan anam öyrənmişdi.

Ana babam yadıma gəlmir, deyirdilər ki, partkom olub, çox sərt, söyüşcül bir kişi imiş, yadda o qalıb. Bir də Stalinə dəyişməz məhəbbəti olduğunu ondan bilirəm ki, kənddə kolxoz dağılıb sovxoza çevriləndə “kişi”nin idarədəki çərçivəli iri şəklini, büstünü atmağa qoymamış, evə gətirmişdi. Nənəm hərdən söylənirdi ki, idarə pozulanda rəhbər işçilər evlərinə stol, stul, pərdə gətirdilər. Bu rəhmətlik də “buları”, “öyə bir şey gətirən döydü. Deyəndə də deerdi, hökümətin malını yiməy olmaz. Elə bil hökümət bunaja qalmışdı”...

Stalinə məhəbbət, partiyaya, dövlətə sədaqət hara, söyüş hara?..

Ona görə düşünürəm ki, onun da yaxşı dil inersiyası varmış... “Gəlmə” nəvə hərdən “yerli” nənəmgilə gedərdim.. Və mənim leksikonumda “babagil”, yəni ata tərəf; bir də “nənəgil”, yəni ana tərəf vardı. Çünki “yerli” babamla “gəlmə” nənəm tez rəhmətə getmişdilər.

Babamgildə qaldığımıza görə özümü “gəlmə” sayırdım. Hərdən nənəmgilə gedəndə mənim – təcəzə dil açmış uşağın “gələcəm”, “gedəcəm” deməyinə gülürdülər. Və mənə “irəvanlı” deyirdilər.

Artıq “irəvanlılaşmış” kəsəmənli anam bir dəfə məni anası gilə göndərib dedi ki, get nənəndən “nimdəri” al gətir. Getdim, həyət qapısını açıb qışqırdım: “Nənə, nimdəri ver...” Zərnişan nənə səsimə aynabəndə çıxıb yalvardı, “gəl, gəl, görüm nədi” dedi. Mən məsul bir iş dalınca göndərilmiş adam kimi yerindən tərpənmədən “nimdəri ver!” deyib durdum. Rəhmətlik nə istədiyimi başa düşmədiyindən geri çevrilib evdəkilərə səsləndi: “Gəlin görün bu irəvanlı nə deyir”. Onlar da başa düşmədi. Əlacım kəsildi. İçəri girib iri bir döşəkçənin qulağından yapışıb eşiyə sürüməyə başladım. Gülüşdülər.

Gördüm ki, döşəkçəni apara bilməyəcəyəm, üç- dörd yaşım vardı, həm də gülürlər... Atıb getdim. Nənəm dalımca gəlib anamdan soruşdu ki, bu nəyə gəlmişdi?.. Nəsə deyirdi, bilmədik...

“Poliqlot” anam “gəlmə” ləhcədən “yerli” ləhcəyə keçdi: “Aaz, ana, döşəkçeyi isterdik dana”. Nənəm hirsləndi:

– Adam kimi istiyə bilmerdinizmi? – dedi.

...Babamın təkidi ilə oxusalar da, əmim də, atam da ana dilini, ədəbiyyatı çox gözəl bilirdilər. Xüsusilə atam... Gözəl şeirlər yazırdı... “Koroğlu” dastanını, M.P.Vaqifi, Aşıq Ələsgəri dərindən bilirdi. Kiyevdə əsgərlikdə olanda evə şeirlə məktublar yazarmış... İyirmi- otuz ildir ki, bu şeirləri çap etdirmək istəyirəm, ancaq hər dəfə saralmış vərəqlərə baxanda düşünürəm ki, əgər atam çap elətdirməyibsə, deməli, lazım deyil.

...Bir dəfə böyük yazıçımız İsmayıl Şıxlı əlyazmalarını mənə vermişdi. Məşhur “Cəbhə gündəlikləri” də orada idi, gənclikdə yazdığı romantik şeirlər də...

Familim Şıxlıdı, adım İsmayıl,

Haradasan, yatmış baxtım, tez ayıl...

...Tədqiqatçı marağı güc gəldi, özü ilə məsləhətləşmədən şeirlərini yığıb mənasız bir qəzetdə kiçik ön sözlə çap etdirdim. 80- ci illərin sonu 90- cı illərin əvvəlləri idi. Həmin mənasız qəzetin mənasız redaktoru hörmət qazanmaq üçün bu barədə İsmayıl müəllimə xəbər vermişdi... Böyük yazıçımız mənə zəng edib əvvəl əlyazmalarını istədi, sonra da dedi ki, mən o şeirləri çap etdirəsi olsaydım, qırx il bundan qabaq etdirərdim...

Deməli, lazım deyilmiş... Və deməli, lazım deyil.

Atam Qulu müəllim əlifbanı mənə beş yaşımda öyrətdi. “Koroğlu” kitabının 50- ci illər nəşrini oxuda- oxuda... Əvvəl bir qolun məzmununu danışırdı, şeirləri əzbər deyirdi, sonra həmin qolu oxudurdu. Mən bilirdim ki, bu səhifədən o səhifəyə qədər nə yazılıb, ancaq hərflər tez- tez yadımdan çıxdığına görə konkret olaraq nəyin harada yazıldığını çaşdırırdım. Ancaq bu çox çəkmədi.

...Bir dəfə anam gəldi ki, yenicə tikilməkdə olan yarımçıq tikilinin- təzə evimizin kölgəsinə kilim sərib atamla oturmuşuq, ağır işdən sonra mən “Koroğlu ilə Kürdoğlunun qolu”nu oxuyuram; o yerdəyik ki, Kürdoğlu Koroğlunu iki dəfə yıxıb, indi ata tanımadığı oğlunu məcbur edir ki, onunla üçüncü dəfə güləşsin... Gözümün yaşı kitabın səhifələrinə tökülürdü, ancaq davam eləyirdim. Anam əlindəki çaydanı yerə qoyub gülə- gülə:

Sizə nə olub, niyə ağlaşırsız,- deyəndə başımı qaldırdım, gördüm ki, atam da əməlli- başlı ağlayır.

Və mən məzmundan mətnə, mətndən məzmuna rahat keçməyin inersiyasını “Koroğlu”dan (və atamdan!) öyrəndim.

...Bizim geniş ailədə hamı danışardı – “yerili”lər də, “gəlmələr” də... Hərə öz “dili”ndə... Baş vermiş əhvalatları elə danışardılar ki, həmin əhvalatların özünün bu qədər təsiri, əhəmiyyəti yox idi. Danışa- danışa sevinər, fəxr edər, yaxud kədərlənərdilər; halbuki haqqında danışdıqları əhvalatlar baş verəndə heç bunun yarısı qədər də həyacanlanmamışdılar... Eyni hadisənin şahidi olmuş adamlardan biri o birinin sözünü kəsib “elə olmamışdı, dayan mən deyim” deyib məharətini işə salar, daha məharətli birisi meydana çıxana qədər davam edərdi. Heç kim heç kimə “sən yaxşı deyə bilmirsən” demirdi, sadəcə “sən bilmirsən” deyirdilər.

...Babam eyvandakı taxtın üstündə oturub Vedidə keçirdiyi günləri, dağları, meşələri, bulaqları yadına salıb hərdən bir pəsdən nə isə oxuyardı. Qızları- gəlinləri xısın- xısın gülüşərdilər. Çünki qızları o yerlərdə ikən uşaq olmuşdular, yadlarında az şey qalmışdı, gəlinlər isə o yerləri ümumiyyətlə görməmişdilər.

Böyüklərə qulaq asa- asa uşaqlar da böyük- böyük danışdılar... Bir dəfə evimizin kiçiyi Aslan haqqında xəbər gəldi ki, siqaret çəkib. Bu çox böyük qəbahət idi. Uşağı “məhkəmə”yə çəkdik. Adam danlamaqda usta olan əmim söhbəti çox uzaqdan başladı: “Oğul, sən indidən tərbiyəsiz bir yol tutmusan, belə getsə... Bax sənin baban papiros çəkməyib, atan çəkməyib, mən çəkməmişəm, böyük qardaşın çəkmir...” Bir az fikirləşib təəssüflə “bircə nənən çəkirdi, o da...” deyə rəhmətlik anasına haqq qazandırmaq istəyəndə danlanmaqdan pörtmüş uşaq cəsarətli bir təmkinlə: “Əmi, hamınız babamın yolunu davam etdirirsiz, çəkmirsiz; mən nənəmin yolunu davam etdirib çəkəcəm” – dedi. Əmi gördü ki, onun sadəlövh məntiqi şüşə parçası kimi daşa dəyib çilik- çilik oldu. Və təcrübəli yuxarı sinif müəllimi aşağı sinif şagirdinə – qardaşı oğluna baxıb kövrələndə Aslan “əmi, elə- belə şey idi, narahat olma, daha çəkən deyiləm” dedi.

Babam nəvələrinə “Nizami kişi! Şahin kişi! Daşdəmir kişi!..” deyə müraciət edərdi. Ən kiçiyimizə də “Aslan kişi!” deyərdi... Bizim də kişi olmaqdan başqa çərəmz qalmırdı.

Orta məktəb müəllimlərimiz, nə qədər bilikli olsalar da, yerli dialektdə danışardılar. Hətta yadımdadır ki, rus dili müəllimimiz imla deyəndə əvvəl mətnə baxıb “Minqeçaur”, sonra təkrar eləyəndə “Mingəçöür” deyirdi. Və müəllimin günahı ucbatından səhv yazıb aşağı qiymət alan uşaqlar etiraz edəndə heç nə olmamış kimi hələ bir hirslənirdi ki, “əvvəl necə deyirəm, çalışın elə yazın, dala qalmayın”... Ancaq bu “yerli nitq mühiti” o qədər təbii idi ki, Bakıdan yeni gəlmiş müəllimlərin (onlar da kənddən getmişdilər) ədəbi tələffüzünə bir təhər baxırdıq. Və yavaş- yavaş onlar da “düzəlirdilər”...

Orta məktəbin bir qüsuru bu günə qədər qalır: “Azərbaycan dili” dərsləri elə keçilir ki, şagirddə, məsələn, ədəbiyyatçı, tarixçi, riyaziyyatçı, fizik, kimyaçı.. təsəvvürü yarandığı halda, dilçi təsəvvürü yaranmır. Müəllimlər də elə düşünürlər ki, orta məktəbdə dilçilik elmi yox, dil öyrədilir; halbuki uşaqlar məktəbə ana dilini öyrənib gəlirlər. Və bu dil orta məktəbdə bütün fənlərdə mənimsənilməlidir. Çünki təbiət elmlərinin öz dili, texniki elmlərin öz dili, ictimai elmlərin öz dili, hətta dilləri var...

Və təsadüfi deyil ki, nitq hissələrinin, cümlə üzvlərinin tərifini bilməyən, onları bir- birindən çətin ayıran yazıçılar, jurnalistlər, hüquqşünaslar... var ki, ana dilində çox gözəl yazır və danışırlar. Elə dilçilərə də rast gəlmək olar ki, bunları bildikləri halda belə istedad sahibi deyillər.

Hər nə isə... Biri var idi, biri yox idi. Belə bir kənd, belə bir ünsiyyət mühiti var idi.

Mən həmin kənddə – Qazax (indiki Ağstafa) rayonunun Zəlimxan kəndində “yerli” və “gəlmə”lərin “ziddiyyətli” dil- ünsiyyət mühitində boya- başa çatdım. Ona görə də düşünürəm ki, mənim dil təfəkkürümdə müxtləif türk tayfa (və xalq!) dillərinin təbii (və tarixi!) diferensiasiyası əks olunur.

...Və mənim bir babam var idi. Onun otuz yaşlarında qəsdən səhv oxuduğu hərfləri mən beş- altı yaşımda düz oxumalı oldum...

Nizami Cəfərov

525-ci qəzet.- 2010.- 4 sentyabr.- S.19.