İkinci “10 sentyabr”

“Mütərcim” nəşriyyatında yazıçı-publisist Rəşad Məcidin “10 sentyabr”adlı kitabı nəşr olunub. “Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin “DƏB” seriyasından olan növbəti kitabda müəllifin eyniadlı hekayəsinin orijinalla birlikdə türk, ingilis, rus, macar, rumın, Litva, Ukrayna, polyak, özbək və gürcü dillərindəki tərcümələri, vaxtilə həmin ölkələrdəki populyar qəzet və jurnallarda, almanaxlarda çap olunan 11 variantı toplanmışdır. Kitabın naşiri Əliş Mirzalı, dizayner və redaktorları Mətanət Qaraxanlı və Vəfa Əhmədovadır. Kitaba hekayə haqqında vaxtilə söz demiş tanınmış ədəbiyyatçıların- Xalq Yazıçıları Anarın və Elçinin, şair Ramiz Rövşənin, şair və tənqidçi Bəsti Əlibəylinin fikirlərindən fraqmentlər daxil edilmişdir. Son söz yerinə qoyulmuş “İkinci “10 sentyabr” yazısının müəllifi “Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin və “DƏB” seriyasının baş redaktoru, şair Səlim Babullaoğludur. Maraqlı olacağını nəzərə alaraq yazını oxucularımız üçün dərc edirik.

1.

Peredelkinoda, tanınmış yazıçı və naşir Aleksandr Ebanoidze ilə söhbət edirəm. Soruşuram ki, niyə onun jurnalında Rəşad Məcidin “10 sentyabr” hekayəsi başqa adla, “Taksist ponevole” (Zorən, yaxud biixtiyar taksi sürücüsü) kimi təqdim edilib? Diqqətlə ona dikilirəm. Tərəddüd edir... “Kömək edirəm”, deyirəm, bəlkə fikirləşirsiz ki, Amerikadan uzaqda yaşayan bir adi adamın, azərbaycanlının həyatının kədərli faktının 11 sentyabr hadisələri ilə bağlı təqdim olunması, əlbəttə, təhkiyə kontekstində, sizə inandırıcı görünməyib... Ara verirəm... Təsdiqə meylli tərzdə susur... Onu yaxşı tanıyıram, davam edib deyirəm ki, bəlkə bu cür təqdimat sizə “incə mətləbə kobud müdaxilə” kimi görünüb? Özünəxas xırıltılı səslə “da, da...” deyir, söhbəti dəyişmək istəyir. Kifayət qədər yaxşı tanıdığım bu adamı seminarlarda çox görmüşəm, çox mübahisə eləmişəm, hətta bir dəfə mənim çıxış vaxtımın hesabına gürcü klassikinin, Edqar Ponun bir şeirinin epiqonu olan “Merani” adlı şeirinin ruscada altı versiyada olan tərcüməsinin oxusunun və mənasız müzakirəsinin qarşısını kobudluqla almışam, ona, seminarın spikerinə ciddi irad etmişəm, bilirəm ki, bizi daha çox süfrə başında, bir də işləri bədə düşəndə “sevən”, ehtiraslı və subyektivliyi islah olunmayacaq qədər yaşlı moskvalı ədəbiyyatçılardan biridir... Ya yorulduğumdan, ya da mənasızlıqdan söhbəti davam etdirmirəm. Hərçənd, bir film haqqında deyə biləcəklərim vardı ona...

11 sentyabr hadisələrinə həsr olunmuş 11 dəqiqəlik bədii filmlərin müsabiqəsi keçirilmiş və nəticədə 11 film çəkilmişdi. O filmlərdən birinin süjeti beləydi: “Bir ev. Evin alaqaranlıq küncü. Televizor səssizcə işləyir. İkiadamlıq çarpayı. Solğun üzlü, ortayaşlı kişi öz-özüylə danışır və bütün söhbəti, elə söhbətdən məlum olduğu kimi vəfat etmiş qadının xatirələrilə bağlıdır. Kişi (gərək ki,) qadınının gecə köynəyini də gah əzizləyir, gah qoxulayır. Sonra da handan-hana pəncərəyə yaxınlaşır, dibçəklərdəki solğun güllərə baxır, onlara su tökmək üçün cəhdlər edir, danışır və qadının xəyalına xitabən deyir ki, bir vaxtlar sən onları sulayır, tozunu silirdin, indi görürsən, onlar solub, hətta gün işığı belə düşmür. Bu vaxt otağa güclü gün işığı düşməyə başlayır, getdikcə güclənir, kamera televizora doğru panoram edir, canlı yayımda əkiz qüllələrin uçması göstərilir... qüllələr uçur və günəşin qabağı açılır...

2.

Üzərində ABŞ-ın sabiq prezidentlərindən biri Əndrü Cəksonun portreti olan 20 dollarlıq əskinasları çoxumuz, yəqin ki, görmüşük. Banknotun revers tərəfini, yəni “The United States of America” yazılmış üzünü hər iki ucundan yapışmaqla özünüzə tərəf tutun. Banknotu ortadan elə qatlayın ki, əskinasın həmin sözlər yazılmış yuxarı hissəsi yenə üzü sizə tərəf qalmaqla oxunsun. Sonra sol tərəfi doxsan dərəcə olmaqla arxadan yuxarıya qatlayın, sağ hissə ilə də eyni şeyi edin, əlinizdəki uşaqlıqda kağızdan düzəltdiyimiz təyyarələrə bənzər bir şey olacaq və görəcəksiz ki, sol və sağ tərəflərdə biri balaca, biri böyük 20 rəqəmləri (20-lər qüllələr kimi simmetrikdir və hər bir 2, 1+1 demək olub 11 sentyabr tarixinə işarə etmiş kimi görünür) üz-üzə dayanıb. Və nəhayət əlinizdəkinin arxa üzünə baxın (amma elə çevirin ki, beşbucaqlının şiş ucu əvvəlki kimi aşağı baxsın), onda tən ortada Dünya Ticarət Mərkəzinin – əkiz binaların tüstülənən şəklini, yaxud onun bənzərini görəcəksiz (bax: Aydoğan Vatandaşın “Ezoterika, gizli cəmiyyətlər” kitabına, “Timaş Yayınları”, İstanbul, 2005, 8-ci baskı) Aydoğanın məndəki kitabı 8-ci basqı olub 2005-ci ildə, yəni məlum hadisələrdən 4 il sonra nəşr edilmişdi. Düzdü, bu təhlil yalnız sonra baş verə bilərdi. Amma başqa tərəfdən, üzərində eyni eksperimenti apardığım, doğruluğuna əmin olsam da həmin 20 dollarlıq əskinasın yeni qoruyucu elementlərlə zənginləşdirilmiş 2003-cü ilin buraxılışına aid banknot olması, yəni yenə də hadisələrdən sonrakı dövrə məxsusluğu məni tərəddüddə saxladı. Sonra isə mən bunu unutdum, maraqlanmadım. İndi isə öz-özümə sizi kimi suallar verirəm. Əvvəlki əskinaslarda bu varmı? Varsa əgər, yalnız təsadüfi bənzərlikdimi? Təsadüf deyilsə, onda bəs nədi? Hansısa əski və gizli planın yeni faş olunmuş işarələridimi? Mən bunu bilmirəm. Hər halda sizlərdə yazıya əlavə olunmuş 2-ci və 3-cü şəkillərə baxın.

Ümumiyyətlə, 11 sentyabr hadisələri ilə bağlı çoxlu başqa ehtimallar, işarələr, eyniyyətlər var, xüsusən də rəqəmlərlə və dini mətnlərlə maraqlananlar üçün. Məsələn, bəzi müəlliflər bu hadisəylə bağlı hələ 1900 il əvvəl “İohanın vəhyləri”ndə (başqa sözlə “Apokalipsis”də) öncəgörmələrin və xəbərdarlığın olduğunu iddia edirlər. Yaxud numeroloqlar çoxlu nəticələrə gəlirlər. 11 rəqəminin simmetrikliyi ilə binaların simmetrikliyi, 11 sentyabrın ilin 254-cü günü (2+5+4=11) olması, şimal qülləsinə girən American Airlines-ə məxsus təyyarənin 11-ci reyslə uçması, həmin qüllənin tam olaraq 10.28-də (1+2+8=11) çöküşü, cənub qülləsində 65 adamın (6+5=11) olması, bir il sonra sayı açıqlanan qurbanların 2081 (2+8+1=11) nəfər olması (sonradan başqaları da əlavə olunacaqdı), Pentaqona sancılan təyyarənin 77 reysə (7x11) məxsusluğu və sair kimi bu qəbildən olan çoxlu misallar var ki, mən bunları da izah edə bilmirəm. Amma bir şeyi intuitiv olaraq hiss edirəm ki, bizim bu fani dünyada ilk baxışda əlaqəsiz görünən bütün hadisələr və şeylər hökmən bir biriylə bağlı və əlaqəlidir.

3.

Bu günlərdə informasiya agentlikləri və qəzetlər belə bir xəbər yaydı: Nyu Yorkda “çökmüş əkiz”lərin yerində İslam Mədəniyyət Mərkəzi və Məscid ucaldılacaq. Şəhərin Məşvərət Şurası ideyası amerikalı islam vaizlərindən olan Feysəl Abdula məxsus bu qərarı dəstəkləmişdi də. Üstəgəl, ABŞ prezidenti Barak Obama da çıxışlarının birində – “həm bir vətəndaş, həm də bir prezident kimi, müsəlmanların digər din daşıyıcıları və amerikanlar kimi öz dinlərinə bağlılıqlarını ifadə etmək haqqı olduğu fikrindəyəm. Bu o deməkdi ki, onların müvafiq qanunvericiliyə uyğun şəkildə Manhettendə Mədəniyyət Mərkəzi və Məscid tikmək hüquqları var” – demişdi. Əslində, prezident Obama heç nə deməyib. Çünki bu haqqı dilə gətirmək və gətirməmək, günəşin var olduğunu dilə gətirib-gətirməmək kimi bir şeydi məntiqcə. Axı, niyə məhz əkiz binaların yerində? Bu yerdə bir arayış: Qellapın keçirdiyi sorğuya əsasən rəyi soruşulan amerikalıların 37 faizi ümumiyyətlə məscidin tikilməsinin, üçdə biri isə məscidin həmin yerdə tikilməsinin əleyhinədirlər. Amma tikinti planına əsasən, inşaat məhz amerikalıların “Ground Zero” dedikləri yerdə, düz partlayışın episentrində tikiləcək. Niyə? Bəlkə, bu məşum 11 sentyabr hadisələrinin islam(çı)larla bağlamaq kimi ümumdünya KİV təbliğatı süqut etməkdədi? Bəlkə, məscidin həmin yerdə inşa olunması, “qaşınmayan yerdən qan çıxarmaq”, “dəlinin yadına daş salmaq” fəlsəfəsinə söykənir? Bəlkə günahsız övladlarını, valideynlərini, bacı və qardaşlarını, yaxınlarını, dostlarını itirmiş yüzlərlə insan və onların sonradan dünyaya gətirəcəkləri, və artıq gətirdikləri növbəti amerikalıların bu hadisənin islamla bağlılığını beləcə xatırlatmaq kimlərəsə sərf edir? Bəlkə, bu hadisələrin islama sırınması kimi “turşumuş mass-media kokteyli” artıq sərvaxt və həqiqətpərəst, ağıllı adamları bezdirib, qəbul etmirlər, amma həmin kimsələr elə bu inşaatla uğursuz da olsa öz planlarına bu cəhdlə nöqtə qoymaq istəyirlər, yəni “dediyimiz – dedikdi”?! Bəlkələr çoxdu, doğrusunu yalnız Allah bilir. Və mən də sizin bir çoxunuz kimi, 11 sentyabr hadisələrini xüsusi xidmət orqanları tərəfindən hazırlanaraq bir tərəfdən islamı gözdən salmaq, süni islam fobiyası yaratmaq, digər tərəfdən hansısa iqtisadi fəlakətlərdən Amerika vətəndaşlarını yayındırmaq, bəzilərinin də böyük məbləğlərdə pul qazanmaq niyyəti ilə törədildiyi haqda çoxlu yazıları oxumuşam, “Hakimiyyət halqası” tipində bir neçə filmə baxmışam. Həmin mətnlərdə və filmlərdəki “əkiz binaların” dəmir-beton, nə bilim polad, metal konstruksiyalarının spesifikliyi, yalnız hər qatına xüsusi partlayıcı maddələrin qoyulacağı təqdirdə yuxarıdan aşağıya doğru çökə biləcəyi haqda ehtimallarla eynən sizin qədər tanışam. Ciddi əndişələrə əsas verən Con Kolemanın “300-lərin komitəsi” kitabı və bu cürə “populyar+gizlin+mötəbər” kitabların səhihliyinə da hamı qədər bələdəm və inanıram.

4.

Bugünkü reallıq belədi ki, gözəl Ramazan günləri və ya öncəsi Nyu Yorkda mitinqlər keçirilirdi, hətta mitinqçilər tərəfindən müqəddəs Quranın yandırılacağı haqda söz-söhbətlər vardı. Görəsən, üst qatında hər şeyin hansısa ətürpədən, qorxunc planla baş verdiyi görünsə və olsa belə, bəlkə başqa, ilahi bir məntiqlə də hər şey elə məhz yenə də bu cürə baş verməliydi. Amma başqa yozumla. Bütün dövrlərdə olduğu kimi, harınlıq, fövqəladə maddi rifah simvolu olan göydələnlər uçmalıydı, bütün yalan-doğru ehtimallara rəğmən, onun yerində sonuncu böyük dinin nişanəsi tikilməliydi, yəni tikiləcək demək istəyirəm. Doğrudu, hər necə olur-olsun, günahsız qurbanlar var deyə bu məntiq qəribə gələ bilər, amma Allah həm də onunla böyükdür ki, istənilən şəri eyni zamanda xeyirin alətinə çevirir. Günahsız qurbanlar və dəhşət dolu təsvirlərə gəlincə, bu dəhşətin həqiqi ağrısını bir ölənlər, sonra isə yalnız onların yaxınları hiss edə bilir, baş verənlər bu dünyadakılar, bizim əksərimiz üçün, dirilər üçündür, yalnız görüntüdür, onu da az sonra gündəlik həyatın rəngarəngliyində unudacağıq; və yalnız inananlar üçün “Yaradan tərəfindən günahsızlara verilən əvəzin rahatlığı və feyzi, əlbəttə, istənilən dəhşəti heç olmamış kimi unutdurur” düşüncəsi var, yeri gəlmişkən, mən Xocalıdakı dəhşətlərlə bağlı xronikaya baxanda da oxşar duyğuları yaşayıram, bəlkə Feysəl Abdulun da hərəkətverici qüvvəsi budur, əlbəttə hökm vermirəm, doğrusunu yenə və yalnız Allah bilir, günahkar ehtimallara görə O məni bağışlasın.

5.

Memarı yapon mənşəli Minoru Yamasaki olan məşhur binalar artıq yoxdur. Rəsmi təbliğat bu dəqiqliyə bir şeyi əlavə edir ki, bu hadisə islam terrorçuları tərəfindən törədilib. Hadisələrin isti-isti vaxtında bir fələstinlinin bu dəhşətli hadisəni necə sevinclə qarşıladığını, atlanıb düşdüyünü göstərən video süjetin dəfələrlə bütün dünya telekanallarında göstərildiyi yadınızdadı. İslam terrorizmi artıq ABŞ siyasi doktrinasının ən vacib ünsürüdü desək, yanılmarıq. Amma mən bu düşüncəni, bu siyasəti bütün dünya üçün yanlış və zərərli hesab edirəm.

6.

Terror və terrorizm anlayışları siyasi leksikona artıq 200 ildən az bir zamandı ki, daxil olsa da, onun qədim kökləri haqqında adətən danışılmır. Yeni eranın 66-73-cü illərində Roma imperiyasının işğal etdiyi Qədim İudeyada yaranmış sikarilərin dini sektası ilk terror qruplaşması sayıla bilərdi. Onlar Roma məmurları ilə yanaşı, onlarla əməkdaşlıq edən həmvətənlərini də terrorçu edirdilər. Amma müasir terrorizmin kökü Fransa inqilabı dövrünün hadisələri ilə bağlıdır, ilk terrorizm məhz inqilabi terrorizm sayılırdı. Məhz inqilabçı-terroristlər – babuvistlər, blankistlər və anarxistlər Qərbi Avropada, rus xalqçı-inqilabçıları isə Rusiyada terror dalğalarını alovlandırırdı. Bu gün isə terrorizmin dini, etnik, siyasi, sosial xislətli çoxlu növləri olsa da, dünya mediası daha çox islam terrorizmindən danışmağa meyllidi, halbuki terrorçu üçün qətlə yetirəcəyi insanlar da, guya daşıyıcısı olduğu istənilən ideya da yalnız vasitədi. 11 sentyabr hadisələri və sonra baş verənlər bunu sübut elədi.

7.

Əslində 11 sentyabr adi bir gündü. Bu gün fransız poeziyasının klassiki Pierre de Ronsard da anadan olub, müasirimiz, tanınmış litva-polyak şairi Tomas Venslova da. Bu gün səssiz kinonun əfsanəsi Asta Nielsen, görkəmli amerikan kinorejissoru Brian De Palma da doğulublar, tanınmış ingilis yazıçısı Herbert Lourens də. 1986-cı ilin bu günü Polşada bütün siyasi məhbusların azad olunması da elan olunub, ABŞ da isə düz 20 il əvvəl ata Buş soyuq müharibədən sonra ilk dəfə olaraq, sonradan siyasi terminə, yaxud kateqoriyaya çevrilən “yeni dünya düzəni” sözlərini işlədib, Pinoçet çevriliş edib, Xruşşov vəfat edib və sair və ilaxır. Nəhayət, günəş indiki təqvim içində 733 650 dəfə doğub və qürub edib. Anna Axmatova yazırdı ki, 20-ci əsr 1901-ci ildən yox, 17-ci il üsyanından başladı. Bəlkə həmin əsr elə 11 sentyabr hadisələri ilə də bitib, bunu demək də olar, deməmək də. Və dəqiq olan budu ki, sərnişin təyyarələrinin qaçırılması və Dünya Ticarət Mərkəzi binalarını və Pentaqonu taran nəticəsində 11 sentyabr 2001-ci ildə ABŞ-da, Nyu Yorkda kütləvi qırğına səbəb olan hadisə baş verib. Həmin gün və sonrakı müddət ərzində 19 terrorçu da daxil olmaqla 3000-ə yaxın adam ölüb. Tanınmış və istedadlı Azərbaycan yazıçısı Rəşad Məcid bu haqda, bəlkə də daha çox başqa şeylər haqda öz dünyagörüşünü və həqiqətini ortaya qoyan, bu gün, hadisələrin baş verdiyi gündən bu yana elə həmin 11 sentyabr da daxil olmaqla 10-cu dəfə yaşadığımız sentyabr günlərində, orijinal da daxil olmaqla 11 dildə olan “10 sentyabr” hekayəsini yazıb.

8.

“10 sentyabr” hekayəsi haqqında nəşr olunduğu ilk günlərdən bu yana görkəmli ədəbiyyatçılarımız – Xalq yazıçıları Anar və Elçin, habelə Ramiz Rövşən və yəqin mənim bilmədiyim başqaları sanballı rəylər yazıb, fikirlər söyləyib. O fikirlərin fraqmentləri kitabın arxa üzündə yer alıb və onları təkrarlamaq istəmirəm. Amma istedadlı şair və tənqidçi Bəsti Əlibəylinin həm o fikirlərin sırasında yer almış, həm də Rəşad Məcidin daha əvvəlki kitabına (yeri gəlmişkən, həmin kitab da “10 sentyabr” adlanır) giriş yazısı olan məqaləsindəki bəzi fikirləri, hesab edirəm, çox dəqiqliklə söylənib. Bəsti xanım giriş məqaləsində yazır: “Aydınlıq. Sadəlik. Sadəlikdə ciddilik. Və realizm. Bu dörd ünsürün vəhdəti Rəşad Məcidin nəsrinin qısa formulasıdır... “10 sentyabr” hekayəsində isə bu dürüstlük əsas uğur amilidir. Heç kim heç kimin kitabını oxumayıb öz qınına çəkildiyi 15 illik dönəmdə gözlənilməz rezonans doğuran, özü də yalnız ədəbi mühitdə deyil, cəmiyyətin ən müxtəlif zümrələrində geniş müzakirələrə səbəb olan hekayənin başlıca uğuru, şübhəsiz ki, dəqiq müşahidə ilə bağlıdır. Əgər türkiyəli tərcüməçi, yaxud orta asiyalı şəxs hekayəni oxuyub müəllifin elektron ünvanına məktub yazırsa ki, sadəcə adam və ölkə adlarını dəyişəndə “10 sentyabr” əlahiddə olaraq Azərbaycanın deyil, həm də Türkiyənin, Orta Asiyanın və qeyri-ölkələrin reallığıdır, deməli yazıçı çağdaş dünyanın ən həssas damarını da səhvsiz tutub...” Tamamilə doğrudur, əsər bu mənada bəşəridir. Amma həm də reallıq və realizm prizmasından baxanda, onun yalnız Azərbaycana xas əvəzsiz detallarını görmək olar. Adlar, şəhərin personajların hərəkət etdiyi “xəritəsi”, mentallıq. Üstəgəl, Azərbaycana və eləcə də bizimlə sovet taleyini bölüşən digər respublikalara xas son 20 illik tarix və sair. Hekayədə dəqiqliklə verilmiş elə cümlələr var ki, onları yalnız bu tarixi bütünlüklə öz dərisində hiss edən və hələ də özündə gəzdirən insan deyə bilər: “...Sovet dağılanda müdafiə eləməyə hazırlaşırdı. Sonra elm-filan yaddan çıxdı...” “Elm-filan” o qədər dəqiq, böyük və təəssüf doğurucu yük daşıyır ki. Belə təyinlər çoxdu...

Bəsti Əlibəylinin digər fikri də çox qiymətlidir: “Son onilliyədək nəsrimizdə sosial-psixoloji yöndə mövzulara müraciət üstünlük təşkil edib. “10 sentyabr” hekayəsində bu xətt gözlənilməzliklə, həm də dünyada gedən siyasi proses bədii müstəviyə çıxarılmaqla baş verir. Bu, Rəşad Məcidin qloballaşmanın ədəbiyyat qarşısında da yeni missiya qoymasını duyduğundan irəli gəlir...” Az əvvəl bəşərilikdən danışdıq, amma indiki məqam artıq bir özgə bəşərilikdir, bu müəllifdən artıq ictimai (=siyasi) düşüncə tərzi, yanaşma tələb edir ki, əslində bədii ədəbiyyatda, xüsusən hekayədə bunu göstərmək, eləmək, büruzə vermək bəzən şüuri, bəzən də təhtəlşüur olsa da az-az adama müyəssər olur. Rəşad Məcid isə, elə öz sözü ilə desək, həm də siyasətçidir, düzdü, bunu sırf ədəbi ehtirasla yaşayan ədəbiyyatçıların çevrəsində gülə-gülə deyir, amma düşünürəm, o, qəlbinin dərinliyində, ədəbiyyatçı + siyasətçiliyin daha üstün, daha ağır çəkili olması qənaətindədir.

“10 sentyabr” hekayəsinin bir neçə özəlliyi var. Hekayədə əsas personajların adı “yoxdur”, hətta amerikalılardan birinin adı belə baş qəhrəman tərəfindən vizitkasında yarımçıq oxunur. “Yoxluq” çətin həyat şəraitində olan adamların həyatda özlərini itirdiklərinə, yox olma həddində olduqlarına işarə kimi də başa düşülə bilər. Üstəgəl, həmin yarımçıqlıq detalı isə bir tərəfdən haqlı olaraq şəxsiyyət yarımçıqlığına eyham (!) kimi də başa düşülə bilərsə, o biri tərəfdən, fikrimcə, bu hörmətli Bəsti Əlibəylinin bəşəriliklə bağlı indiyə qədər sitat etdiyimiz fikirlərini təsdiq edir, gücləndirir. Personajların portret ştrixlərinə, situasiya boyalarına xüsusi yer ayırmadan, adi, publisistik göstərmə və nəql etmə texnikası ilə yazılan “10 sentyabr” hekayəsi mili mentallığı, reallığı faş etməsiylə (sözünə düz olsun deyə qızının cərrahiyyə pulundan dostlarına qonaqlıq vermək kimi bir məqam ki, bunu Xalq yazıçısı Anar hekayə ilə bağlı fikirlərində dəqiq olaraq qeyd edir), bəzi adların (məsələn, Məşhədi ziyarətdən sonra saqqal saxlayan, ağır-oturub batman gələn İslamın) rəmzi yük daşımasıyla öz yerində, amma daha çox aqibəti, dünyada baş verən və ilk baxışdan əlaqəsiz görünən, irili-xırdalı, lokal-qlobal bütün olayların bir-biri ilə bağlı olması fəlsəfəsini ortaya qoymaqla qiymətlidir.

9.

“10 sentyabr” hekayəsində 11 sentyabr hadisələri haqda bir kəlmə belə bəhs olunmur. Təbiidir və doğrudur. Çünki qanlı olay 1 gün sonra baş verəcək. Yalnız sonda qadının ərinə danışdığı yuxusu, nəyəsə eyham edir. Amma nəyə? Konkretlik yoxdur və bu çox yaxşıdır. Ustalıqla düşünülüb. Sabah çox şey ola bilər. Necə ki, yazımızın 7-ci hissəsində kiçik bir siyahı vermişik. Başqa tərəfdən, bu həm əsərin insani-hissi planda gücünü azaltmır, yəni hekayədə baş vermədiyi kimi 11 sentyabr hadisələri reallıqda olmasaydı da biz yenə qınadıqlarımızı qınayacaq, xoşlanmadıqlarımızdan xoşlanmayacaqdıq, və hekayəni bu mənada “sığortalayır”, ona ikinci oxu qazandırır. Üstəgəl, lap başlanğıcda, Aleksandr Ebonaidze ilə bağlı məsələyə də aydınlıq gətirir. Hekayə naşir və redaktorlar tərəfindən diqqətlə oxunsaydı, mənə axıradək demədiyi yanlış düşüncəsindən vaz keçərdi. Amma kim bilir, bəlkə axıradək deməmək, elə bunun dolayı yolla etirafı idi?!

11 sentyabr hadisələrinin hekayədə “hələ baş verməməsi” faktının sonuncu dəyərli tərəfi isə budur: bizim bir-birimizə milli mentallıqlardan, xarakterlərdən asılı olmayaraq (xatırlayın: qərblilər hətta çemodanlarının otel otağına qaldıran portye, yaxud xidmətçi personala səxavətlə çay pulu verənlərdilər; hekayə kontekstində isə sürücüyə ən azı maşının sürüb gəldiyi yol üçün kiçik qonorar vermək doğru və ədalətli olmazdımı?) qeyri-həssas münasibətimiz hökmən hansısa xoşagəlməz hadisəyə aparıb çıxarır. Millətlərin taleyində qlobal olan isə insanların taleyində lokal olandır. Bu gün hekayə iki cür oxuna bilər, 11 sentyabr hadisələrini nəzərə almaqla və onsuz; maraqlı budu ki, ikinci variantı təsəvvür edəndə hekayə itirmir, qazanır; hekayənin yazıq personajları daha çarəsiz, ümidsiz görünürlər və sən bir oxucu kimi həmdərd olmaya bilmirsən. Sanki müəllif bütün dövrlər və nəsillər üçün oxu variantını təklif edib, onsuz da gec-tez bütün hadisələr unudulur. Babil qülləsi yıxılmadımı, unudulmadımı?!

10.

Biz 10 dilə tərcümə olunmuş, orijinalı ilə 11 dildə olan bu hekayəni Bakıda, Azərbaycanda birlikdə niyə çap elədik? Buna lüzum vardımı? Əvvəla, ordan başlayım ki, “Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin belə təcrübəsi vardı, bir il əvvəl, elə yenə də sentyabr ayında, mərhum və istedadlı, şəhid-şairimizin doğum günü ərəfəsində (sağ olsaydı 40 yaşı olacaqdı) Ülvi Bünyadzadənin “Ömür yolu” poemasını 5 dildə və təsis etdiyimiz “DƏB” seriyasında nəşr etmişdik. Bu həm də dərginin milli ədəbiyyatımızı dünyada təbliğ strategiyamızın bir hissəsiydi, davamıydı. Üstəgəl, hekayənin bir çox dillərə tərcüməsi və müxtəlif ölkələrdə nəşri elə “Dünya ədəbiyyatı”nın sifarişiylə baş vermişdi. Yəni dolayı yolla biz iştirakçısı olduğumuz prosesə sanki bir nöqtə qoyurduq. Xüsusən bunun üçün “rəqəmli” zəmin vardısa. Çünki “10 sentyabr” hekayəsi 11 dildəydi artıq, 11 sentyabr olayları daxil olmaqla hadisələrdən sonra biz 10-cu dəfə sentyabr ayını yaşayırdıq.

Eyni zamanda fikirləşirik ki, bu polilinqva toplu müqayisəli tərcümə işi ilə məşğul olanlar üçün dəyərli bir töhfədir də. Niyə də kitabxanalarda, elmi mərkəzlərdə olmasın?!

Və nəhayət, bu istedadlı yazıçı Rəşad Məcidə, AYB katibi, “525-ci qəzet” kimi dəyərli mətbu orqanının baş redaktoru və istedadlı təşkilatçı Rəşad Məcidovun bu gün ədəbi mühitimiz , gələcəkdə isə ədəbiyyat tariximiz üçün də işıqlı hadisə olan və xatırlanacaq “Gənc Ədiblər” məktəbinə görə, dəyərli şairimiz Elxan Zalla mənim təklifimiz əsasında yaranan “525 Kitab” seriyasını dəstəklədiyinə, onu gerçəkləşdirdiyinə, inkişaf elətdirdiyinə, iki il ərzində, “Qadın yazarlarımız” seriyasındakı nəşrlər də daxil olmaqla, üst-üstə 27 kitabın nəşrinə fədakar əməyi ilə nail olmasına görə həmkarları tərəfindən bir minnətdarlıq jesti sayılmasını istədik.

Bir də deyin, son 20-30 ildə ana dilimizdə yazılmış bir hekayənin az vaxt içində bu qədər dilə tərcüməsi və nəşri faktı olubmu?

İnanıram ki, Rəşad Məcidin yazıçı bioqrafiyasının ikinci “10 sentyabr” kitabı olan bu toplunun öz yeri olacaq, lap dəqiqi, bu hekayənin dünya səyahəti bununla bitməyəcək. Uğurlar!

1 sentyabr, 2010-cu il, Bakı

Səlim BABULLAOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 9 sentyabr.- S.28-29.