Özü Gəncə üsyanının, arxivi isə 37-nin qurbanı oldu

“Qoridən gələn qatar” sənədli povestindən parça

(Əvvəli ötən sayımızda)

Respublika Əlyazmaları İnstitutunun elmi arxivindəki Badisəba xanıma məxsus sənədlərdən məlum olur ki, o, ömrünün axırına kimi Firidun bəyə məxsus bu qiymətli xəzinəni axtarmışdır. On doqquz saylı fondda saxlanan məktubda Badisəba xanım Azərbaycan KP(b)MK-nin katibi Mircəfər Bağırova da müraciət etmişdir:

“Nuxa məktəbəqədər iki saylı uşaq evinin müdirəsi Badisəba Köçərlidən

Ə r i z ə

1921-ci ildən bu günə qədər Xalq Maarif Komissarlığı xətti ilə işləyirəm. 1925-ci ildən isə Azərbaycanın rayonlarında çalışıram. O qədər də çox olmayan ev əmlakımı özümlə daşımaq imkanım olmadığından onları Bakıda yaşayan qardaşım Məmməd Vəkilovun mənzilində saxlamışdım. Qardaşım oğlu Karl Marks adına Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun hüquq fakültəsinin keçmiş dekanı Mustafa Vəkilov onunla eyni mənzildə yaşayırdı.

Mərhum ərim Köçərlinin arxivi də mənim əşyalarım arasında idi. Firidun Köçərlinski Qori Müəllimlər Seminariyasının keçmiş müəllimi, sonralar Qazax Müəllimlər Seminariyasının direktoru olmuşdu. Onun arxivində çoxlu qiymətli ədəbi materiallar vardı. O cümlədən: Mirzə Fətəli Axundovun şair M.P.Vaqif haqqında əlyazmaları, Mirzə Ələkbər Sabirlə ədəbi mühit haqqında yazışmalar, “Molla Nəsrəddin”lə yazışmalar. F.Köçərlinin özünün əlyazıları, müxtəlif ədəbi xadimlərdən alınmış çoxlu materiallar.

10 noyabr 1937-ci ildə Mustafa Vəkilov NKVD tərəfindən həbs edilərkən ona aid materiallarla birgə mənim ərimin arxivini də aparmışlar. Bunlar hamısı mənə bu yaxınlarda məlum olub.

Xahiş edirəm mənə cavab verin ki, göstərilən arxivi nə vaxt, harada geri ala bilərəm.

Mənim ünvanım: Nuxa şəhəri, 2 saylı məktəbəqədər uşaq evi. Müdirə Badisəba Köçərli”.

M.C.Bağırovun nə cavab verdiyi, yaxud, cavab verib-verməməsi indiyədək məlum deyil. Yəqin ki, heç cavab verilməyib. Əgər versəydi, belə işlərdə səliqə və səriştəsi olan Badisəba xanıma məxsus sənədlər arasında həmin cavab olardı.

1949-cu ildə Şəkidə ezamiyyətdə olan maliyyə işçisi Rüstəm Babaxanov Badisəba xanımla görüşmüş, onun Qori, Qazax seminariyaları və Firidun bəy haqqında xatirələrini qısa da olsa “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 6 oktyabr 1989-cu il sayında dərc etdirmişdi. Burada da Badisəba xanım yana-yana Firidun bəyin itmiş arxivinin axtarılmasından söhbət açır. Lakin indiyə qədər nəticəsi olmadığını göz yaşı ilə bildirir.

Rüstəm Babaxanov söhbətin sonunda yazır:

– Badisəba xanım, dedim – arxiv idarəsində mənim universitet yoldaşlarımdan işləyənlər var. Mən Firidun bəyin arxivini axtaracam. Bir şey öyrənə bilsəm, hökmən sizə xəbər verərəm.

Badisəba xanım inamsızlıqla, –ya qismət, – dedi.

Firidun bəyin arxivinin taleyi mənə rahatlıq vermədi. Ancaq o illər elə şeylərə maraq göstərmək, hətta, yaxın hesab etdiyin adamlarla bu barədə söhbət etmək özü böyük xəta idi, nəticəsi çox pis ola bilərdi. İllər keçdi.

1937-ci ildəki dəhşətli sirlərin bir qisminin üstündən qalın örtüklər götürüldü. Sibirdə salamat qalanlar bəraət alıb evlərinə qayıtdılar. On yeddi ildən sonra mənim qardaşlarıma da bəraət verildi.

Sibirdən qayıdanlardan biri də mənim böyük qardaşımın yaxın dostu, otuzuncu illərdə Bakı Şəhər Milis İdarəsinin rəisi, oğruların, əyrilərin qənimi Məmmədəmin Şəkinski Respublika Arxiv İdarəsinin rəisi təyin olundu.

O, öz idarəsinin maliyyə məsələləri ilə əlaqədar ara-sıra mənim yanıma gəlir, bəzən də söhbətimiz ötən illərə qayıdırdı.

Artıq Firidun bəyin arxivini axtarmağın vaxtı çatmışdı. Mən ona Firidun bəyin arxivi barədə Badisəba xanımdan eşitdiklərimi danışdım. Məsələ Məmmədəmin Şəkinskini çox maraqlandırdı. Aylar keçdi. Bir gün Şəkinski işlə əlaqədar mənimlə görüşəndə dedi:

– Bütün arxivi yoxlatdırdım. Firidun bəyin əlyazmalarından əsər-əlamət yoxdur.

Mən təəssüfləndiyimi gizlətmədim. O, dedi:

– Ümidimizi üzməyək. Mən Daxili İşlər Nazirliyinin arxivini də yoxlatdıraram, bəlkə ora veriblər.

Bu, ağlabatan idi. O zaman Respublika Dövlət Arxiv İdarəsi Daxili İşlər Nazirliyinin tərkibində idi və Şəkinskinin orada böyük hörməti vardı.

Yenidən mənim ürəyimdə bu məsələyə inam baş qaldırdı, o da böyük ümidlə getdi.

Yenə aylar keçdi. Nəhayət, bir gün Şəkinski mənə dedi:

– Orada da tapılmadı... Belə görünür ki, onu “lazımsız kağızlar” kimi yandırıblar.

Fəlakətə bax... Dəhşətə bax!.. Öldürülən insanlar az imiş, günahsız, lakin çox lazımlı yazıları da məhv ediblər.

lll

“Badisəba xanım sandığı açıb, oradan sapla bağlanmış bir dəstə məktub çıxartdı və mənə uzatdı. Üzərində Firidun bəyin xoş xəttilə ərəb əlifbası ilə yazılmışdı: “Məktubati-Qurbanəli Şərifzadə”

Əziz Şərif, professor

Firidun bəyin itmiş arxivini görüb-tanış olan yeganə ədəbiyyat mütəxəssisi professor Əziz Şərif olmuşdur. 1936-cı ilin noyabr ayında M.F.Axundovun yeni bir arxivini tapıb onu dövlətə təhvil vermişdir. Bundan xəbər tutan Badisəba xanım, Cəlil Məmmədqulizadənin həyat yoldaşı Həmidə xanımdan xahiş etmişdir ki, Əziz Şərifi onunla görüşdürsün. Bu görüş 1937-ci il yanvarın 12-də olmuşdur. Badisəba xanım evində olan arxivi Əziz Şərifə göstərərək demişdir:

– Heç şübhə etmirəm ki, bu sandıqlarda olan yazılar da millətimizə və xalqımıza lazım olar. Firidun bəyin bütün ömrü boyu axtarıb tapdığı əlyazmaları, kitab, dəftər burdadır. Bu sandıqları mən qorxa-qorxa, əsə-əsə bu günə kimi saxlamışam, heç kəsə burdan bir vərəq də inanıb verməmişəm. İndi sizin vasitənizlə mən bu sandıqları hökumətə vermək istəyirəm.

Əziz Şərif arxivlə əməlli-başlı tanış olur. Hətta, M.F.Axundovun əlyazmasını, Firidun bəyin onun atası Qurbanəli Şərifzadəyə ünvanlanmış məktublarını və başqa qiymətli sənədləri görüb heyranlığını bildirir. Gecədən xeyli keçənə qədər dəyəri başa gəlməyən xəzinəni araşdıran fədakar alim söz verir ki, bunları gün işığına çıxaracaq, hətta, lazım gəlsə bu barədə Mərkəzi Komitədə məsələ qaldıracaq: “Gedərkən Badisəba xanıma öz sonsuz təşəkkürümü bildirdim. Yazıq arvadın sevincdən gözləri yaşardı”.

Əziz müəllim sonralar – 1971-ci il mayın 2-də Moskvada yazdığı “Firidun bəy Köçərli” məqaləsində qeyd edir ki, həmin axşam materialları gözdən keçirdikcə ayrı vərəqdə qələmlə qısaca (22 adda) siyahı tutmuşam.

Lakin fədakar alim Əziz Şərif arxiv barədə haraya müraciət edirsə heç kəs, heç bir idarə – nə Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı, nə də Mərkəzi Komitə bu məsələyə yaxın durmur.

Şübhəsiz ki, bəzi idarə rəhbərləri 37-ci ilin xofundan ehtiyat edirdilər. Yəqin ki, Firidun bəyin 1920-ci ilin iyun ayında Gəncədə güllələnməsindən cəsarət edib onun ədəbi irsini almayıblar. Axı, bizim bəzi ziyalılarımızda ala çatını ilan kimi görənlər var.

Professor Əziz Şərif yazır:

– 1937-ci il fevralın 1-də Mərkəzi Komitəyə yazdığım rəsmi məktubu mədəniyyət şöbəsinin müdirinə təqdim elədim və ərizənin nəticəsini gözləməyə başladım. Aradan günlər keçdi. “Azərnəşr”də işləyərkən mən yuxarı orqanda mədəniyyət şöbəsinin müdiri ilə tez-tez görüşməli və bilavasitə öz vəzifələrimə aid məsələlər ətrafında onunla məsləhətləşməli olurdum. Bu “hörmətli yoldaş” indi də sağdır və mən biləni, fərdi təqaüdçüdür. Mən onun adını çəkmirəm, lakin işdir, bu sətirlər onun nəzərinə çatsa, bəlkə bu hadisələri yadına salar və burada nəql edilən tarixi həqiqətləri təsdiq edər.

...Ərizəni müdirə verəndən bir neçə həftə sonra, fevralın 27-də mənə xəbər verilmişdi ki, rəis mən qaldırdığım məsələnin həllini Xalq Maarif Komissarı Məmmədsadiq Əfəndiyevə həvalə etmiş, mənə isə çatdırmağı tapşırmışdır ki, artıq belə işlərə qarışmayım.

Bu ikinci göstərişin mənasını və səbəbini anlamasam da, tabe olmağa məcbur idim və artıq Köçərlinin arxivi ətrafında bir tədbir görməyi mümkün bilmirdim. Xalq Maarif Komissarına tapşırılmış məsələ həll edilməmiş qaldı. Çünki komissarın biri getdi, biri gəldi, mən isə Bakıdan yenə Tiflisə qayıtmalı oldum. Sandıqların başına nə gəldiyini mən bilmədim...

Mərhum professor Əziz Şərif çox haqlı olaraq 1937-ci ildə yuxarıda oturan o nadanın adını çəkmir. Ancaq onun adı bizə yaxşı məlumdur. Biz də istəmirik ki, xalqın qiymətli arxiv xəzinəsinə xor baxan ikiüzlü, daşnak və bolşevikin qabının dibini yalan, xalqımızın qeyrətli oğullarını dəstə-dəstə sürgünə göndərib məhv etdirən nankorun adı tarixə düşsün. Əziz müəllim bir yerdə o nadanın haqqında hörmətli yoldaş sözlərini işlədir. Mən isə professorun ruhu qarşısında dayanıb üzr istəyərək hörmətli yoldaş sözlərini dırnağa aldım. Çünki o tünbətün olmuş hörmətə layiq deyil. Bunu mən əsəbdən və Firidun bəy Köçərliyə olan məhəbbətim naminə elədim.

O Ğ U L H Ə S R Ə T İ

“Ata məhəbbəti dağlardan yüksək, ana məhəbbəti dəryalardan dərindir”.

Yapon atalar sözü

Məmməd ağa otaqda tək qalmışdı. Sürgündə olan oğlu Mustafanın dərdi iri gövdəli kişini düyüb-düyüncəyə döndərmişdi. O biri otaqda arvadı Mədinə xanım, doktor Bahadır bəy, general Əliağa Şıxlinski, qardaşı Əhməd ağa və bir neçə qohum-qonşu kişinin ağır vəziyyətini görüb həkimin məsləhəti ilə hazırlıq görürdülər. Az da olsa huşu özündə olan Məmməd ağa yarı açıq qapıdan bəzi sözləri eşidirdi. Gözü tavana zillənən kişi arabir Mədinə xanımı çağırıb soruşurdu:

– Bacım Badisəba gəldimi?

“Hələ yox” kəlmələrini eşidəndə azca yerində qurcalanıb, dedi:

– Bə nə təhər teleqram vurdunuz ki, üç gündü gəlib çıxmır?

Mədinə xanım da ərklə cavab verdi:

– A kişi, bacıyın şəxsi təyyarəsi-zadı var? Zəng eləmişdik, dedilər yola düşüb, onların dediyinə görə indilərdə gəlib çatmalıdır.

– Bəs Əliağa hara getdi?

Burdadı, heç yana getməyib. Əliağa, – deyə, Mədinə xanım əmisi oğlunu çağırdı.

İri addımlarla otağa girən qoca general xəstənin yatağı yanındakı boş stulda əyləşdi. Ayağını ayağı üstə aşırıb zarafatla:

– Nə olub cavan oğlan, dedi, – yenə şıltaqlıq eləyib əmim qızına naz satırsan...

– Əliağa, daha naz satmaq bazarım bağlanıb. İndi mən əjdaha ilə çiling-ağac oynayır...

Kandarda ayaq səsləri eşidildi. Çöl qapısı açılıb bağlandı. Yağışdan başı-gözü islanmış Badisəba xanım pencəyini soyuna-soyuna;- dedi:

– Mən özümlə Şəkidən bolluca yağış da gətirdim. Bakıda olmayan yağışlı hava... Həyəcanla giriş qapısının ağzında dayanlara ötəri nəzər salıb – Nə olub qardaşıma, hanı ağam, hardadı? – Qollarını açıb üstünə yeriyən Mədinə xanımı qucaqladı. Mədinə xanım onun qoluna girib Məmməd ağa yatan otağa gətirdi.

– Ay kişi, ay ağa, dərdiyin dərmanı gəldi. İndi sağalmalısan. Ala, bu da sənə əziz bacın...

Dikəlməyə heyi olmayan Məmməd ağa zorla da olsa mütəkkəyə söykənmək istədi. Bacarmadı. İri ala gözlərini döndərib bacısını görəndə yaraşıqlı üzünə parlaq bir işıltı yayıldı. Badisəba xanım qardaşını qucaqlayıb üz-gözündən oldu. Xəstə xırıltılı səslə kövrələ-kövrələ:

– Gəldin bacı, sənə mən əziyyət vermişəm, görüşək... deyəsən oğul dərdindən gedirəm.

Ağlamaqdan özünü zorla saxlayan bacı başa düşdü ki, qardaşının halı o hal deyil.

– Nə olub sənə ay qardaş, hər şeyi ürəyinə salıb özünü üzmə, vaxt gələr buraxarlar. Bu bəla tək sənin oğlunun başında deyil ha...

– Yox, əziz bacı, bu xına o xınadan deyil. Mustafa yazır ki, xəstəyəm. Türmə, xəstəlik, indi gör nə haldadı, dərd məni... – Ağlamsındı, gözünə yaş gilələri duman çökdürdü.

– Təpədə tək göz kimi, bircə oğlum vardı. Onun da taleyi belə gətirdi. Bacı, sənə əziyyət verdiyim üçün üzrxahlıq eləmək istəyirəm. Sənin yanında günahkaram, üzü qarayam.

– Niyə, a qardaş, sənə qurban olum. Atamız öləndən sonra sən bizə həm ata olubsan, həm də böyük qardaş. Hamımızı evli-eşikli elə...

– Sözümü kəsmə, sənin yanında günahkaram ona görə ki, Firidun bəyin əmanətini saxlaya bilmədim. Bilirəm, Firidun bəyin əlyazmalarının itkisi ən çox səni yandırır, səni ömrün boyu ağrıdacaq. O kitabların, əlyazmaların hansı zəhmət bahasına yazılmasının yeganə şahidi sənsən. Onların itirilməsinə səbəb isə mən oldum.

– Sən niyə, ay qardaş, əlyazmalar müxənnət əlinə keçdi. Dövrün, zamanın balasına gəldi. İndi hansı evdə ərəb, fars əlifbasında kitab tapılırsa ev sahibini həbs edirlər, az qalırlar evi də odlansınlar.

– Axı, sən Firidun bəyin əmanətini mənə tapşırmışdın. Gedər-gəlməzə də mənim evimdən apardılar. Of, – deyib kədərlə köks ötürdü. – Firidun bəyin ruhu məndən...

– Sən də söz danışdın, cavan professor oğlun Mustafanın dərdi bizi qırıb-batırır. Ondan danış, görüm məktub alırsanmı?

– Nəyini danışım, bacı? Oğluma bəla savadının ucundan gəldi. Onu paxıllar gözə gətirib tutdurdular. Bu yeni quruluşun rəhbərləri bilikli türk oğullarına qarşı ova çıxıblar. Onu elə yerə göndəriblər ki, çətin bir də vətənə qayıda bilsin. Çox gənc yaşında elmdə qazandığı şan-şöhrət ona ağır oturdu. Mustafanın sürgün olunduğu yerdən mində biri sağ gəlir. Özü yazmır, onun yanında olan bir nəfər yazıb ki, Mustafa xəstədir. Atamızın adını qoymuşam, bəxti də onunkuna oxşadı. O da cavan öldü. Görünür qisməti bu qədər imiş.

Bayaqdan arxası üstə uzanan Məmməd ağa qalın yastıqda başını azca qaldırıb məlul-məlul bacısına baxdı. Qımışıb şəhadət barmağı ilə aşağı əyil işarəsi verdi. Badisəba xanım özünü onun üstünə salıb başını, boyunu qucaqladı. Məmməd ağa pıçıltı ilə “öp məni – dedi – bacı, qoy anam rəhmətliyin iyini səndən alım, son dəfə...” – Nəfəs-nəfəsə duran bacı-qardaş ürəklərindən qara qanlar axıda-axıda qucaqlaşıb qaldılar. Gecdən-gec dilləndi qardaş: – Deynən anam Fatma xanımın goru haqqı Firidun bəyin sənədlərinə görə səni bağışlayıram. Yoxsa rahat öləmmirəm, bacı, – deyib ağladı.

Sel kimi yaş ağıdan Badisəba xanım:

– Ay qardaş, bəsdi, ürəyimi qana döndərmə, belə anamın da, atamın da əziz ruhu haqqı bu işdə sənin günahın yoxdu. Sən neyləyəsən, hökumətlə hökumətlik eləyəcəkdin ki? Hökmün olsaydı bircə oğlun Mustafanı əlindən verməzdin.

– İki gün dalbadal Firidun bəyi yuxuda gördüm. Çoxusu yadımda qalmayıb. Bir o yadımdadı ki, seminariyada oxuyan vaxtımızdı. Deyəsən Qori qalasının yanında şəkil çəkdirirdik. Müəllimimiz Aleksey Osipoviç təəccüblə baxıb Firidun bəyə dedi ki, bu nə saqqaldı, oğul, dümağ, sənə tez deyil? Hamımız göy mahuddan tikilmiş seminariyanın bayram paltarındayıq. Təkcə Firidun bəy din xadimlərinin geyindiyi uzun ətəkli əbadadı. Hə, əziz bacı, indi rahat ola bilərəm. Sənən Firidun bəy haqqında halallıq aldım. Nə yaman islanıbsan, çöldə yağış yağır? Saçların bütün sudu...

– Hə, bərk yağır. Avqustun axırında Bakıda görünməmiş nur yağışı yağır.

Məmməd ağa aramla, kövrək səslə:

– Sənin yadına gəlməz, – dedi – onda beş yaşın tamam döyüldü. Atamız Mustafa ağa öləndə də Salahlıya bir yağış düşdü, sellər-sular oyandı. Mən də yağışlı gündə öləcəm, bacı.

– Ay qardaş, bəsdi, sən allah, ölüm-zad nədi, səndə nə var ki?

– Yox, bacı, biz Vəkiluşağında görücülük var. Əmimiz Bəhram ağa Vəkilovun da uzaqgörənliyi və görücülüyü vardı. Evin uçacağını, kimin nə vaxt öləcəyini və nə vaxt güclü sel düşəcəyini əvvəlcədən bilirdi.

1917-ci ilin bir payız axşamı Bəhram ağa “Gəncimalı” adlı atını tövlədən çıxardıb üz-gözündən öpürdü. Bibim Pəri xanım yarı şübhə, yarı doğru üzünü Bəhram ağaya tutub dedi:

– Ay Bəhram ağa, atı niyə öpürsən, nə olub, nə məsələdi?

Bikef Bəhram ağa Pəri xanıma dedi ki, özün bilirsən, bu at mənə qardaşım qədər sadiq olub. Neçə dəfə məni ölüm-itimdən xilas edib. İndi son dəfə onunla halallaşıram. Mən bu gecə öləcəm.

Həmin gecə Bəhram ağa dünyasını dəyişdi...

2010-cu il, iyul

Şəmistan NƏZİRLİ

525-ci qəzet.- 2010.- 16 sentyabr.- S.7

.